Teoretyczne podstawy wychowania

prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

6.04.2008

MIARY, SPRAWSTWO

I CELE WYCHOWANIA

Wychowanie jako jedność działania- i -doznawania

Co jest wytworem wychowania jako
działania - doznawania?

• Czy jeżeli właściwości (zachowań, osobowości) podmiotu doznającego zmienią się, to jest to wciąż ten sam podmiot doznający, ten sam system?

• Jak rzutuje na sam podmiot działający współ-doznawanie przezeń tego, jak doznaje jego działań sam wychowanek?

• Czy wychowanie jako integralny akt „działania-doznawania” jest w swej istocie tylko jedno- czy także dwukierunkowe?

Struktura procesu wychowania

Obiektywny i subiektywny sprawca wychowania

osoba, która swoim krótkotrwałym czynem

albo ciągłą działalnością

włączyła się w łańcuch przyczyn, prowadzących do określonego skutku (np. celu wychowania, zmiany wychowawczej).

Sprawstwo wychowawcze

Sprawca w sensie obiektywnym
(fizyczny lub psychologiczny)

• osoba, która nie wiedziała o skutkach swojej działalności, nie miała świadomości w jej wykonywaniu oraz nie chciała doprowadzić do zaistniałego skutku, ale jej działalność była koniecznym warunkiem, by ów skutek wystąpił.

sprawstwo fizyczne (niepełne)

• sprawca miał jakieś zupełnie inne cele, a jednak niezależny od niego zbieg okoliczności sprawił zaistnienie także tego skutku

sprawstwo psychologiczne (niepełne)

• sprawca podjął działanie wobec kogoś w sposób zamierzony, ale pod wpływem szczególnego stanu emocjonalnego, jakiegoś afektu, silnych emocji czy chwilowego zaburzenia psychiki doprowadził do niechcianego skutku

Wychowanie skuteczne

• doprowadza coś lub kogoś do przewidywanego rezultatu (skutku, wyniku), kończy się powodzeniem, realizacją jakiegoś projektu wychowawczego

Miara absolutna (psychologiczna) wychowania

• wynika z porównania -

po jakimś czasie oddziaływań wychowawczych - autentycznych zmian

w osobowości wychowanka

z założonymi

w projekcie,

Miara prognostyczna (pedagogiczna) wychowania

wynika z rozpoznania stopnia odpowiedniości modelu sytuacji wychowawczej, faktycznie zorganizowanej,

do jej optymalnego modelu.

Zapraszam na przerwę

Miara faktyczna (realna) wychowania

wynika z porównania doświadczenia rzeczywiście wyniesionego przez wychowanka z danej sytuacji wychowawczej, z doświadczeniami które on już posiadał, oraz w stosunku do doświadczeń istotnych dla realizacji określonego celu, jakim jest projekt osobowości, który zamierzał osiągnąć wychowawca.

miara bezpośrednia wychowania

• modyfikacja doświadczenia wychowanka w sytuacji „tu i teraz” zgodnie z zamierzeniami wychowawcy

miara pośrednia wychowania

• zgeneralizowane doświadczenie wychowanka, który uwolniony od bezpośredniego wpływu (m.in. kontroli) swojego wychowawcy podejmuje własną aktywność w sytuacjach zbliżonych do sytuacji uprzednio wychowawczych w sposób zgodny z oczekiwaniami wychowawcy

Wychowanie skuteczne

• tylko i wyłącznie takie zjawisko, które jest swoistą formą działalności skierowanej na drugą osobę, a polegającą na realizacji założonego wobec niej celu, kiedy to jej wynik powinien być z nim zgodny.

• Poziom owej zgodności - od całkowitej, po częściową lub jej brak - sprawia, że możemy w tym przypadku mówić o pełnej, małej lub braku skuteczności wychowania.

Nie można poczytywać sprawstwa wychowawczego

• w sytuacji, kiedy działanie jest wielopodmiotowe

• gdy jego wynik nie następuje bezpośrednio po czynie sprawcy.

zanik poczucia sprawstwa

• gdy działania pedagogiczne kolejnych wychowawców prowadzą do rezultatu, do którego nie poczuwał się żaden ze współuczestników owego działania.

Wychowanie nieskuteczne

• które rozminęło się w swoich rezultatach z zakładanymi czy oczekiwanymi celami.

Wychowanie przeciwskuteczne

• które udaremnia lub utrudnia osiągnięcie celu.

• Jego sprawca zamiast zamierzonego celu osiągnął jego negację, przeciwieństwo.

Aleksander Nalaskowski

• Uczęszczałem do liceum, którym zawiadywał członek ważnego partyjnego gremium, zdeklarowany ateista i piewca przyjaźni polsko-radzieckiej. Ściany tej szkoły były wypełnione hasłami pro partyjnymi („Partia z nadzieją patrzy na polską młodzież”), oblepione portretami brodatych wieszczów historycznej konieczności, zbiorowej świadomości i uszczęśliwiającej ułudy. Czwórkę z historii otrzymałem po bezbłędnym wyrecytowaniu życiorysu tow. Edwarda Gierka. Rusycyści w tej szkole traktowani byli jak kontrolerzy z ramienia suwerena.

Skutek owego molestowania erotycznego (chodziło wreszcie o to, abym coś pokochał) był - jak prosto można się domyślać - obiektywnie odwrotny. Nie stałem się fanem lewicy, nie uwierzyłem partii, Marksa odróżniałem od Lenina, a Gomółkę
od Gocłowskiego, a obu od Grotowskiego.

Szkoła, do której uczęszczałem odniosła tryumf i zwycięstwo. Wychowała bowiem niezależnego intelektualistę, odpornego na ideologiczne surmy, z rezerwą patrzącego na „jedynie słuszne drogi”.
(…) Nie wstąpiłem do PZPR, nie uwierzyłem,
że musimy poprzestać na tym, co nazwano
rajem na ziemi, nie wkalkulowałem w swojej
biografii wolności od „opium dla ludu”.

W drugim jednak bilansie ta szkoła skutecznie przygotowała mnie na zmiany roku osiemdziesiątego. Skutecznie nauczyła, czego uczyć się nie warto i czemu ulegać żadną miarą nie należy.

Filozofia wychowania Karola Wojtyły jako źródło normatywnej teorii wychowania

Filozoficzne podstawy wychowania

• Postulat zastąpienia „cywilizacji śmierci” nową „kulturą życia” - powszechną mobilizacją sumień.

• Miłość - powołaniem człowieka;

• Kwestia zasadnicza - wolność człowieka;

• Krytyka utylitaryzmu: nie można określać zasad moralności jedynie na podstawie tego, co przynosi korzyść. Ważne jest to, co dobre.

CZŁOWIEK - PERSONA

• Człowiek - podmiotem moralności, powierzony własnej odpowiedzialności i trosce.

• Prawo moralne - podstawą godności osoby ludzkiej i podstawą jej fundamentalnych praw;

• „Cała osoba, włącznie z ciałem zostaje powierzona samej sobie i właśnie w jedności duszy i ciała jest podmiotem własnych aktów moralnych”.

Doświadczenie człowieka

• to zetknięcie się z samym sobą, nawiązanie kontaktu poznawczego z sobą samym;

• trwa ciągle i składa się z wielości doświadczeń; to jakieś zrozumienie;

• Jest za każdym razem czymś jednostkowym, jedynym, niepowtarzalnym;

• Człowiek nigdy nie doświadcza czegoś poza sobą, nie doświadczając w jakiś sposób siebie w tym doświadczeniu.

Doświadczenie u podstaw wiedzy o człowieku

• doświadczenie siebie - a doświadczenie innych (poza mną); oba są różne i inne, ale nie są do siebie niesprowadzalne;

• Niewspółmierność doświadczenia; przedmiotem doświadczeni a jest każdy dla siebie samego w sposób jedyny i niepowtarzalny;

• Wiedza wyrasta z doświadczenia, a zarazem mnoży je i uzupełnia;

Aspekty doświadczenia ludzkiego

• Inni ludzie objęci są tylko doświadczeniem od zewnątrz (ich wnętrza doświadczam nie wprost); moje doświadczenie jest również doświadczeniem siebie, a więc od wewnątrz;

• CZYN jest szczególnym momentem danym w oglądzie, czyli doświadczeniu osoby;

• człowiek działa - czyn jest czynem osoby;

• Czyn jest szczególnym momentem oglądu, ujawnienia osoby, wglądu w jego istotę i jego zrozumienie.

Cechy czynu ludzkiego

• wyłącznie świadome działanie człowieka;

• moralnie dobry lub moralnie zły;

• Dobro i zło zachodzi tylko w czynach i poprzez nie staje się udziałem człowieka;

• Moralność - stanowi jego wewnętrzną właściwość; ona ujawnia osobę głębiej niż sam czyn;

• Człowiek jako osoba poprzez moralnie dobre lub złe czyny sam staje się dobry lub zły;

actus humanus, - czyn ludzki
actus voluntarius - czyn wolnej woli

od agere - czynić, działać;

• Działanie świadome - nie wyodrębniamy świadomości działania, wskazując na czyn;

• Świadomość działania - bezpośredni dostęp do świadomości i możność poddania jej badaniu;

samowiedza

• aktualizacja świadomości - uświadomiłem sobie mój czyn, …cokolwiek innego”;

• uświadomienie sobie własnego „ja” oraz czynów z nim związanych;

• wiedza o „uprzedmiotowionym ja”
  (np. samowiedza moralna),
  „wiedza o sobie”,

• świadomości zawdzięczamy upodmiotowienie tego, co przedmiotowe.

Świadomość refleksywna

• zespolona z bytowaniem i działaniem osoby odsłania ją „od wewnątrz”, w jej swoistej odrębności i niepowtarzalnej konkretności;

• Człowiek bytuje „do wewnątrz” i w pełnym wymiarze swej umysłowej istoty;

• Świadomość czynu - podstawą przeżycia; otwiera przystęp do duchowości człowieka;

Duchowość człowieka

• przejawia się w świadomości i dzięki niej tworzy w przeżyciu doświadczalną wewnętrzność bytowania i działania człowieka;

• ma swój doświadczalny wyraz, ukazując się poprzez swe przejawy;

• jej podstaw dosięgamy drogą rozumowania;

Świadomość czynu w wymiarze wartości moralnych

• Człowiek przeżywa siebie w czynie, jest świadom siebie jako działającego, czyli jako podmiotowego sprawcy działania;

• Zawdzięcza to refleksyjnej funkcji swej świadomości;

• Wartości przeżywamy na podstawie odniesienia, które jest odczuciem
  i oceną zarazem;

• Człowiek jest świadom moralności swoich czynów i je autentycznie przeżywa;

Emocjonalizacja świadomości

• Samowiedza i samoświadomość sięgają głęboko w organizm i jego życie dzięki czuciom (np. cielesnym);

• Czucia są zróżnicowane ilościowo i jakościowo tworząc pewną hierarchię (najwyżej są czucia duchowe);

Ludzka sprawczość

• moment dynamicznego wynikania czynu
  z osoby;

• realizuje się w polu świadomości, ale i świadomością jest głęboko przeniknięty; przeżycie działania osoby jest subiektywne;

• przeżycie dwóch obiektywnych struktur dynamizmu osoby: „człowiek działa” (aktywność) oraz „(coś) dzieje się w człowieku” (bierność). Człowiek jest podmiotem działania;

• „Coś się dzieje z człowiekiem” - osoba
  nie jest podmiotem, sprawcą działania.

Sprzężenie potentia-actus

• potentia - możność, coś, co już w jakiś sposób jest, a równocześnie jeszcze nie jest; jest w dyspozycji, przygotowaniu, w gotowości;

• actus - akt, urzeczywistnianie możności, jej spełnienie;

• fieri - stawanie się, przejście z możności do aktu; stawać się to zaczynać istnieć;

• Moment sprawczości - tzn. przeżycie, że jestem sprawcą

Sprawczość

• Przeżycie sprawczości ujawnia związek przyczynowy między osobą a czynem;

• Być przyczyną tzn. wywoływać zaistnienie oraz istnienie skutku, jego fieri oraz esse.

• „uczynnienie” - gdy w człowieku coś tylko się dzieje, a owo dzianie się pochodzi z wewnętrznego dynamizmu samego człowieka;

Sprawstwo wychowawcze
wg Kazimierza Sośnickiego

Człowiek tworzy siebie przez czyn

• Osoba - sprawca i twórcą działania;

• Istotą sprawczości - wywołanie zaistnienia oraz istnienia skutku;

• Istotą twórczości - ukształtowanie dzieła;

• pierwszym tworzywem jest sam człowiek, który przez czyn kształtuje siebie samego.

• Przez swoje czyny świadome - staję się dobrym lub złym w znaczeniu moralnym; wolność jest tego korzeniem (między „mogę” a „nie muszę” kształtuje się ludzkie „chcę”);

Prymat wartości duchowych nad materialnymi

„Musicie wzrastać, to znaczy, rozwijać się dzień po dniu, stawać się dojrzałymi kobietami i mężczyznami, ale (…) nie tylko w sensie fizycznym, lecz także i przede wszystkim, w sensie duchowym.

Byłoby zbyt mało wzrastać jedynie w ciele (dba o to, w gruncie rzeczy, sama natura); potrzebne jest przede wszystkim wzrastanie duchowe, i to osiąga się ćwicząc te zdolności (…): inteligencja, wola, zdolność do miłowania Pana i kochania bliźniego”

Rozum

element moralności człowieka, czerpiący prawdę i autorytet z prawa naturalnego, odkrywanego przez człowieka w sumieniu

Ogromna rola ciągłego nabywania wiedzy, nieustannego rozwoju;

Rola uczenia się

• „(…) wielkim jest ten człowiek, który zawsze chce się czegoś nauczyć, podczas gdy taki, który twierdzi, że wie już wszystko - w istocie jest tylko pełen samego siebie, a co za tym idzie - jest pozbawiony tych wspaniałych cech, które naprawdę wzbogacają życie.

• Uczcie się, pragnąc poznawać rzeczy wciąż nowe, a czyńcie to z wielką pokorą, ponieważ tylko ona uczyni was otwartymi i gotowymi do wciąż nowych zdobyczy.”

AKSJOLOGIA DZIECKA

• Dziecko to pełnowartościowa osoba, człowiek będący darem Boga;

• Troska o dziecko jest pierwszym i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka;

• Dzieci są uosobieniem niewinności
  i źródłem nadziei, która mówi rodzicom o celu ich życia i reprezentuje owoc ich miłości.

• Życie dziecka stanowi szczególną wartość

Dziecko posiada prawo do:

• zjednoczonej i kochającej rodziny.

• szacunku i troski,

• akceptacji, miłości, służby i poczucia pewności materialnej, wychowawczej i duchowej.

• rozwoju we wszystkich płaszczyznach, w warunkach wolności i godności

• prawdy w procesie wychowania i oświaty

• uczestniczenia w swoim rozwoju, podejmując odpowiedzialności zgodnej ze swymi możliwościami

• zabawy

FUNKCJE WYCHOWANIA

• służba w szczególnym tego słowa znaczeniu "uczłowieczeniu" człowieka;

• troska o to, by człowiek bardziej „był” niż „miał”;

• kształtowanie właściwych stosunków międzyludzkich;

• formacja sumienia.

praca wychowawcza

powinna pomagać człowiekowi
stawać się coraz bardziej człowiekiem,

wprowadzać go głębiej w prawdę
i kształtować w nim szacunek dla życia,

nauczyć go budować prawidłowe
relacje z innymi ludźmi,

budzić poszanowanie dla własnej płciowości i czystości oraz odpowiedzialnego rodzicielstwa,

umożliwić dokonywanie refleksji
nad problemem cierpienia i śmierci.

Wychowanie

• należy rozpatrywać w kategoriach twórczości.

• Jeżeli każdy człowiek jest inny, to do każdej jednostki ludzkiej musimy podchodzić indywidualnie;

Wychowanie wobec wartości

• W wychowaniu niezbędna jest stała obecność norm i powinności, które winny być dopełnione określonym systemem wartości;

• Kluczowe zasady wychowania to wartość dobra i prawdy oraz godności osoby;

Cele i zasady wychowania

• kształtować osobę ze względu na jej najwyższy cel
  i najwznioślejsze dążenia społeczeństwa;

• integralnie rozwijać wszystkie zdolności oraz poczucie odpowiedzialności i panowania
  nad własną wolnością;

• człowiek powinien kierować się
  wartościami moralnymi, nie tylko
  wyuczonymi, ale także przeżytymi;

• przyswojenie tego, co prawdziwe,
  dobre i piękne

Powinności wychowawcy

• uczestniczenie w życiu wychowanków (np. sportowym i kulturalnym) oraz w rozmowach; stworzenie klimatu „pedagogicznej obecności”,

• interesowanie się ich problemami, bycie

• bycie dojrzałym i odpowiedzialnym przyjacielem; pierwszym wskazującym dobra i drogi do niego prowadzące,

• postawa roztropności i życzliwości,
  ale i stanowczości;

Rodzina jako środowisko wychowawcze

• skupia przyszłość człowieka,

• od niej zależy najwięcej;

• rodzice są pierwszymi i głównymi wychowawcami dziecka;

Szczególnie istotny jest osobisty przykład rodziców;

miłość rodzicielska - normą i duszą nadającą kierunek konkretnej działalności wychowawczej;

Rodzina jako środowisko wychowawcze

• Przykład zgodnego życia małżeńskiego należy wychowywać dzieci do szczęścia, ufności i otwartości
  na dialog, przebaczenia
  i pojednania.

• Dzieci potrzebują nawiązania więzi, które powinny opierać się na zaufaniu.

Szkoła jako środowisko wychowawcze

• rodzice mają prawo do wyboru szkoły dla swoich dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami,
  a państwo powinno wspierać w tym rodziny;

• rodzice powinni jednak zaangażować się w nawiązanie serdecznego i czynnego kontaktu
  ze szkołą i nauczycielami.

• W szkole powinien panować klimat
  przyjaznego i otwartego dialogu,
  koleżeństwa i wzajemnego szacunku.

• Szkoła jest uzupełnieniem wychowania rodzinnego, jej zadaniem jest zarówno kształcić jak i wychowywać.

Kościół, stowarzyszenia

• wprowadzanie dzieci w świat szerszy niż tylko rodzina.

• kościół lokalny oraz małe wspólnoty kościelne przy parafiach;

• wartość zabawy jako nie tylko rozrywki, ale także okazji do kształcenia charakterów i pielęgnowania cnót.

Wychowanie a kultura

• Pierwszym i podstawowym zjawiskiem kulturalnym jest sam człowiek, tak więc to ambicja bycia człowiekiem, a nie sensacja i doraźny sukces powinny istnieć u podstaw wzajemnych relacji wychowania i kultury.

• Środki masowego przekazu ponoszą ogromną odpowiedzialność wychowawczą;

• Powinny liczyć się z wartościami chrześcijańskimi;

Wychowanie
do mediów

• Rodzice powinni wychowywać dzieci do korzystania ze środków masowego przekazu, rozmawiając z dziećmi o telewizji, ucząc je kontrolowania ilości i jakości programów oraz dostrzegania i oceny moralnych wartości, które programy ze sobą niosą

Wychowanie religijne

• Katechizacja - ma do niej prawo każdy ochrzczony.

• Jest ona nauką i wychowaniem, które umożliwiają dojście do życia prawdziwie chrześcijańskiego.

• Jej celem jest wychowanie w wierze.

• Kościół powinien katechezą obejmować całą wspólnotę, jednakże dostrzegać także indywidualna osobę.

Katechizacja

• powinna także odbywać się w rodzinie, gdyż jest ona miejscem świętym i uświęcającym, sanktuarium życia i Kościołem domowym, naturalną i podstawową szkołą wiary.

• Celem wychowania religijnego w domu jest nauka modlitwy na zasadzie konkretnego przykładu i świadectwa rodziców.

• Bóg ma być obecny i czczony w rodzinach.

Pełne wychowanie

• Człowiek w pełni wychowany jest dojrzały i zdolny do tego, by wychowywać samego siebie i innych.

Pseudowychowanie

• „wychowanie ulega degradacji, kiedy zamienia się w czyste <kształcenie>.

• Proste, wyrywkowe gromadzenie umiejętności, metod i informacji nie może bowiem zadowolić ludzkiego głodu i pragnienia prawdy;

• Wychowanie nie może być ani jakąkolwiek przedmiotową manipulacją, odbierającą jednostce podmiotowość, ani też swoistą manipulacją samym sobą.

---