Digesta Iustiniani (Digesta seu Pandectae) - zbiór 50 ksiąg zawierających fragmenty (9123) z pism 38 prawników rzymskich, poczynając od I wieku p.n.e. aż do III wieku n.e., będący najobszerniejszą częścią kodyfikacji Justyniana; ukończony w 533 r. Z założenia fragmenty w nim zawarte miały pochodzić od prawników posiadających przywilej ius publice respondendi, jednakże kompilatorzy wykorzystali również dzieła będące wynikiem działalności trzech prawników z okresu przedklasycznego, którzy na dobrą sprawę przywileju tego posiadać nie mogli (przywilej ten został wprowadzony przez Augusta).

• Digesta

• Zwana też Pandektami (Pandectae)

• Zbiór ius

• Składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym a dwóch w okresie poklasycznym

• Komisja nie przestrzegała więc nakazu Justyniana, by uwzględnić tylko tych, którzy posiadali ius publice respondendi

• Komisja złożona z 17 osób podzielona na podkomisje opracowujące tzw. masy:

• Sabiniańską

• Edyktalna

• Papiniańską

• Luźna

• Pracę zakończono w 533 r.

• Oznaczenie: D zaś kolejne cyfry oznaczają - 1 księgę, 2 tytuł w księdze, 3 - fragment, 4 paragraf

• 5% przejrzanego materiału weszło do Digestów

• każdą część rozpoczyna inskrypcja - z jakiegoś dzieła, jakiegoś prawnika

Prawoznawstwo, inaczej jurysprudencja (w piśmiennictwie określana też jako doktryna prawa lub nauka prawa) jest jedną z nauk społecznych, zajmującą się prawem. Jest to obszerna dziedzina wiedzy o tworzeniu i funkcjonowaniu prawa oraz jego stosowaniu. Nazwa „jurysprudencja” wywodzi się od łacińskiego słowa iurisprudentia (ius,iuris - prawo; prudentia - wiedza), bywa niekiedy stosowana w węższym zakresie w odniesieniu do orzecznictwa sądowego.

Ustawa:

• Ustawa - to co lud nakazuje i ustanawia

• Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe - comitia

• Początkowo głosowanie jawne

• Comitia centuriara - głosowanie tajne wg centurii

• Comitia tributa - głosowanie tajne wg tribus

• Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsul, pretor) zapytując zgromadzonych czy przyjmują projekt ustawy, zanim nad nią głosowano odbywała się powszechna dyskusja, po głosowaniu jeżeli za - senat zatwierdzał

• Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat

• Ustawa składała się z 3 części:

• Praescripto - nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania

• Rogatio - sam tekst ustawy

• Sanctio - dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie

• Rodzaje ustaw z uwagi na sankcję:

• Perfecta (doskonałe) - posiada sankcję nieważności, która dotyka czynność wykonana wbrew postanowieniom ustawy a dodatkowo pociąga konsekwence karne

• Minus quam perfecta (mniej doskonałe)- mimo wykonania czynności wbrew ustawie, uznaję się czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje się sankcje karne

• Imperfecta (niedoskonałe)- ustawa pozbawiona jakiejkolwiek sankcji

• Plebejusze mieli własne zgromadzenia - concilia plebis - obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego, podejmowane tam uchwały obowiązywały tylko plebejuszy ale od lex Hortensia (286 r. p.n.e.) obowiązywały wszystkich obywateli

• Zgromadzenia ludowe jako ciała ustawodawcze funkcjonowały do czasów cesarza Nerwy (ok. 100 r. n.e.)

• Zgromadzenia te wydały szereg ustaw, istotnych także dla prawa prywatnego, ale przede wszystkim ustawę XII Tablic ( spisana po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa, sporządzona przez 10-cio osobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego, poza niewielka liczbą przepisów sakralnych, jej trzon stanowią przepisy świeckie, regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, mówiła o czynnościach prawnych i o prawie karnym; to zarodek wszelkich późniejszych praw dawnego Rzymu, najstarsze źródło prawa rzymskiego - pomijając legendarne ustawy królewskie, obejmowała wszelkie prawo ale nie była na wysokim poziomie legislacyjnym)

Edykt pretorski:

• Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula a od 367 r. p.n.e. w rękach pretora

• W 242 r. p.n.e powołano pretora dla peregrynów - praetor peregrinus - a urząd już istniejący zmieniono na pretora miejskiego - praetor urbanus

• Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok

• Pretor nie miał władzy ustawodawczej, ale wydawał na początku urzędowania własny edykt, w którym zawarł zasady, jakimi zamierzał się kierować podczas swojego jednorocznego urzędowania, niekiedy tworzył instytucje, których wcześniej nie było lub wykluczał niektóre przepisy (wyjście z użycia)

• Treść edyktu podana do publicznej wiadomości na tablicy początkowo pretora nie wiązała, od 67 r. p.n.e. - lex Cornelia - pretor związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie

• Obejmując urząd kolejny pretor przejmował główne zręby edyktu poprzednika - w ten sposób wykształciła się stała część edyktu - edictum tralaticium, do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego - ta działalność pretorów wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój prawa prywatnego

• Edykt pełnił też rolę pomostu między prawem rzymskim a innymi prawami antycznymi, z których szereg instytucji przetransportowano na teren prawa rzymskiego

• Ius praetorium - prawo wytworzone w toku działalności pretorów, nie powstało ono drogą ustawodawczą, ale przez odpowiednie operowanie znajdującymi się w gestii pretora środkami procesowymi i sankcjami (to właśnie te dwie rzeczy były dostosowywane do potrzeb praktyki prawniczej i składały się na treść edyktu)

• Pretor decydował czy może się toczyć proces, czy należy zagwarantować ochronę prawną

• Budowa edyktu:

• Część normatywna - zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach

• Część formularna - w niej były zredagowane konkretne formuły, jakimi miały się strony posługiwać w toku procesu

• Ius honorarium:

• Edykt edyla kurulnego (wykonywał jurysdykcje na targowiskach

• Edykty namiestników prowincjonalnych

• Cel prawa pretorskiego - wspierać, uzupełniać i korygować !!!

• Prawotwórcza rola pretora kończy się w okresie pryncypatu (rośnie znaczenie roli pryncepsa jako legislatora); polecenie cesarza by zredagowano jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego - powstaje edykt wieczysty (edictum perpetuum), zatwierdzony uchwałą senatu

Uchwały senatu:

• Senat w okresie monarchii spełniał rolę doradczą

• W okresie republiki nie miał władzy ustawodawczej, chociaż wywierał na nią wpływ pośredni przez zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych

• Uchwały senatu zyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta (ok. 10 r. n.e.)

• Senat, o którego składzie decydował prynceps, zaczął stopniowo wypierać zgromadzenia ludowe

• Mimo nadania uchwałom senatu mocy ustawy, sam senat powoli tracił znaczenie wobec stale rosnącego wpływu pretora

• Od II w. N.e. z wnioskami - projektami uchwał występował najczęściej sam cesarz

• Uchwała senatu brała swą nazwę od nazwiska wnioskodawcy

• Od czasów Sewerów, przy wnioskach stawianych przez cesarzy, senat ograniczał się do ich wysłuchania a prawnicy jako źródło prawa podawali sam wniosek a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania - senat stał się dla cesarzy organem, pod którego autorytetem realizowali oni swą działalność prawodawczą

• Ok. 200 uchwał senatu (głównie dotyczących prawa publicznego)

Konstytucje cesarskie:

• W okresie pryncypatu rośnie znaczenie cesarza jako twórcy prawa

• Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które ze względu na formę przybierało różne postacie:

• Edykt (edictum) - wydawany przez cesarza na podstawie ius edicendi, a z uwagi na imperium miał on moc normy obowiązującej albo na ograniczonym terenie albo w całym państwie

• Mandat (mandatum) - instrukcja dla namiestników w prowincjach cesarskich i senackich, bądź dla innych urzędników cesarskich, mimo ze adresatem był urzędnik to wiązały one wszystkich mieszkańców, podległych temu urzędnikowi

• Dekret (decretum) - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego, za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa w konkretniej sprawie, na której wzorowali się później sędziowie, nie funkcjonował na zasadzie precedensów, ponieważ formalnie nie miały one mocy prawnej

• Reskrypt (rescriptum) - odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych, po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz stał się żywym głosem prawa cywilnego a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa, nie funkcjonował na zasadzie precedensów, ponieważ formalnie nie miały one mocy prawnej

• W okresie dominatu władza ustawodawcza wyłącznie w ręku cesarza a wydawane przez niego akty noszą miano leges - tworzą one dział, który w przeciwieństwie do prawa (ius) stworzonego w okresie poprzednim określa się jako ius novum, z wymienionych form konstytucji największe znaczenie zyskują edykty zwane leges edictales, mandata zanikają zupełnie, decreta odgrywają rolę drugorzędną a rescripta z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawa ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym

• Obfita liczba rozproszonych konstytucji, nie zawsze zgodnych ze sobą, wymagała odpowiedniego uporządkowania - powstają zbiory konstytucji - kodeksy (ostatnim był kodeks justyniański)

Ustawodawstwo justyniańskie:

• Uporządkowanie leges i ius

• Dzieło - pomnik rzymskiej myśli prawniczej ukształtowanej w ciągu wieków CORPUS IURIS CIVILIS, obejmujące cztery części

• Codex

• Komisja 7 osobowa

• Praca nad zbiorem konstytucji cesarskich

• Zbiór leges

• Komisja dysponowała trzema kodeksami i mogła się ograniczyć do skompletowania konstytucji wydanych po kodeksie teodozjańskim by ustalić stan prawa na tym odcinku

• Po opracowaniu dwóch kolejnych części kodyfikacji zaszła konieczność przeredagowania Codexu, ponieważ Justynian wydał szereg nowych konstytucji, ponadto ujawniły się niezgodności

• Kodeks z 534 r (codex repetitae praelectionis) obejmuje konstytucje od Hadriana do Justyniana

• Dzieli się na 12 ksiąg, te na tytuły, w których chronologicznie uporządkowane są konstytucje tematycznie związane z tytułem

• Oznaczenie: C zaś kolejne cyfry oznaczają - 1 księgę, 2 tytuł, 3 konstytucje, 4 paragraf danej konstytucji

• Digesta

• Zwana też Pandektami (Pandectae)

• Zbiór ius

• Składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym a dwóch w okresie poklasycznym

• Komisja nie przestrzegała więc nakazu Justyniana, by uwzględnić tylko tych, którzy posiadali ius publice respondendi

• Komisja złożona z 17 osób podzielona na podkomisje opracowujące tzw. masy:

• Sabiniańską

• Edyktalna

• Papiniańską

• Luźna

• Pracę zakończono w 533 r.

• Oznaczenie: D zaś kolejne cyfry oznaczają - 1 księgę, 2 tytuł w księdze, 3 - fragment, 4 paragraf

• 5% przejrzanego materiału weszło do Digestów

• każdą część rozpoczyna inskrypcja - z jakiegoś dzieła, jakiegoś prawnika

• Institutiones

• Zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i miały służyć do zdobycia o nim wiedzy elementarnej

• 3 osobowa komisja z Trybunianem na czele, w składzie: Teofil z Konstantynopola, Dorateus z Bejrutu

• Jako element do nauki prawa, miały moc na równi z Kodeksem i Digestami

• Autorzy opierali się na Instytucjach Gaiusa a nadto Ulpiana, Marcjana - bez przytoczenia skąd pochodzi tekst

• Podzielone na 4 księgi

• Oznaczenie: I, zaś kolejne numery oznaczają - 1 księga, 2 tytuł, 3 paragraf

• Novellae

• Po zakończeniu prac kodyfikacyjnych, Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, albo wprowadzał zupełnie nowe uregulowania

• Miał to zrobić sam, ale dokonali tego prywatni kompilatorzy (3 wersje - najbardziej kompletna zawiera 168 nowel)

• Trzy pierwsze składają się na dzieło kodyfikacyjne, opracowywane przez specjalnie powoływane komisje (wybitny prawnik, szef urzędów centralnych i minister sprawiedliwości - w pierwszej komisji jako członek a w następnych jako przewodniczący) które miały zebrać i uporządkować (skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach

• Czwarta obejmuje późniejsze akta normatywne Justyniana i jego następców

• Kompilatorzy mieli prawo dokonywania zmian w przejmowanych tekstach (ujednolicenie i dostosowanie), dokonane w ten sposób zmiany wersji autentycznej to interpolacje

• Cel - unifikacja całego systemu prawnego, likwidacja pluralizmu instytucjonalnego i stworzenie dzieła pozbawionego wewnętrznych sprzeczności i odpowiadającego potrzebom życia i rozwoju społeczno - gospodarczego

• Wywarło wpływ na obowiązujące prawa wielu państw aż po czasy nam współczesne

• Po śmierci Justyniana - dwa nurty

• Wschodni - bizantyjski, początkowo wartki, z upływem czasu słabnie

• Ponieważ Justynian zakazał komentować Digesta) tłumaczono tylko na język grecki - katapoda a krótkie streszczenia to indices oraz zestawienia faktów o podobnej treści - paratitla

• Leon III - wyciąg z kodeksu Justyniana - Ekloga

• Cesarz Macedo - Bazylika - najpoważniejsza i najobszerniejsza przeróbka (60 ksiąg bez podziału na codex i digesta + materie uregulowane nowelami)

• Wyjaśnienia i komentarze do Bazylik - scholie

• Sześcioksiąg - sporządzony przez sędziego z Salonik (nie jest praca oryginalną ale zwykłą kompilacją

• Statutu Litewskie

• Zachodni - początkowo w zaniku, odzywa na nowo w średniowieczu i bardzo zyskuje na silę i po dziś dzień twórczo użyźnia myśl prawniczą

• Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, rzymianie nadal żyli wg porządku prawnego ukształtowanego w czasach istnienia ich państwa

• Lokalni władcy sporządzali urzędowe zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego (Edictum Teodorici, Lex Romana Burgundiorum, Lex Romana Visigothorum = Leges romanaae Barbarorum

• Brevarium Alarici - południowa część państwa Franków

• Kościół żył wg prawa rzymskiego

• Szkoła glosatorów - Irneriusz, Martuinus, Bulgarus, Ugo, Jacobus, Aso i Accursius - ich działalność szła w dwóch kierunkach:

• Wykładali prawo rzymskie

• Objaśniali prawo rzymskie opatrując niejasne fragmenty krótkimi uwagami albo między liniami rękopisu (glosy interlinearne) albo na jego marginesie (glosy marginalne)

• Wszystkie glosy wydane w Glossa ordinaria

• Znaczenie teoretyczne a nie praktyczne

• Postglosatorzy - komentatorzy - analiza źródeł prawa i glos, wprowadzają do nauki prawa porządek logiczny i sprowadzają normy prawne do określonych pojęć ogólnych by drogą dedukcji wyprowadzić pojęcia szczegółowe

• Prawo rzymskie stało się lex generalis całego świata

• Niemcy, XV wiek - recepcja prawa rzymskiego

2

---