Plan Wernera i Europejski System Walutowy
PLAN WERNERA
Po raz pierwszy ideę przekształcenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) w unię ekonomiczną i walutową wysunięto już pod koniec lat 60-tych, widząc w tym możliwość uniknięcia zagrożeń wynikających z załamania się istniejącego wówczas międzynarodowego systemu walutowego.
W reakcji na kryzys walutowy Komisja w swoim memorandum z 12 lutego 1969 r. (tzw. Plan Barre'a) zwróciła uwagę na konieczność konwergencji polityki gospodarczej oraz zaproponowała wprowadzenie mechanizmów współpracy walutowej, polegających na udzielaniu krótko- i średnioterminowych pożyczek krajom mającym trudności z utrzymaniem kursu własnej waluty. W grudniu 1969 r. szefowie państw i rządów Wspólnoty w czasie szczytu w Hadze poszli jeszcze dalej, podejmując uchwałę w sprawie etapowego wprowadzenia unii gospodarczej i walutowej do 1980 r. W marcu 1970 r. grupie ekspertów pod przewodnictwem Wernera powierzone zostało zadanie przygotowania planu realizacji unii gospodarczej i walutowej.
Raport Wernera z października 1970 r. zakładał wprowadzenie unii ekonomicznej i monetarnej w ciągu 10 lat. Unia ta miała się charakteryzować scentralizowaną polityką budżetową, a także jednolitą polityką pieniężną, którą miał realizować ponadnarodowy bank centralny. Bank ten miałby wyłączne prawo do emisji waluty Unii, będącej jedynym środkiem płatniczym na jej terytorium.
Wykonanie tego ambitnego zamierzenia napotkało w praktyce liczne przeszkody. Chodzi tu zwłaszcza o zakłócenia w międzynarodowym systemie walutowym na początku lat siedemdziesiątych, które doprowadziły do powszechnego upłynnienia kursów walutowych na świecie. Utrudniło to zakończenie pierwszego etapu Unii, w ramach którego postanowiono skoncentrować się na stabilizowaniu kursów między walutami krajów członkowskich (tzw. wąż walutowy). Negatywny wpływ na realizację projektu dotyczącego ustanowienia Unii miał też kryzys naftowy, który wystąpił w tym okresie, a także znaczne pogorszenie koniunktury gospodarczej na świecie. W tych warunkach okazało się, że krajom Wspólnoty zabrakło wystarczającej determinacji do jego realizacji i odłożono na bliżej nieokreśloną przyszłość.
Wśród przyczyn tego stanu rzeczy, poza wskazanymi, należy wymienić to, ze budowę Unii rozpoczęto bez stworzenia odpowiednich podstaw prawnych. Chodzi o to, że nie został wynegocjowany i ratyfikowany międzynarodowy traktat, który byłby podstawą całego przedsięwzięcia. Za ważną przyczynę niepowodzenia planu Unii z 1969 r. należy także uznać fakt, że przewidywał on centralizację polityki budżetowej. Oznaczałoby to, zrzeczenie się suwerennych uprawnień narodowych do kształtowania tej polityki, w tym podatków, na rzecz instytucji ponadnarodowej, która miałaby być utworzona. Okazało się, że poszczególne kraje wcale nie były gotowe do takiej rezygnacji. Stąd też, przy tworzeniu obecnej Unii zastosowano podejście bardziej realistyczne, rezygnując z centralizacji polityki budżetowej.
EUROPEJSKI SYSTEM WALUTOWY
Niepowodzenie planu Wernera nie zniechęciło państw członkowskich do podejmowania wysiłków zmierzających do uczynienia ze Wspólnoty stabilnego obszaru walutowego. Kolejnym przedsięwzięciem, które stworzyło instytucjonalne mechanizmy oddziaływania na rynek walutowy był Europejski System Walutowy (ESW), utworzony na podstawie decyzji Rady Europejskiej w 1978 r. ESW zaczął działać 13 marca 1979 r. Celem systemu było stworzenie strefy stabilności walutowej w Europie.
Funkcjonowanie ESW zapewniały trzy podstawowe elementy instytucjonalne:
Europejska Jednostka Walutowa - European Currency Unit - ECU,
Mechanizm ustalania i stabilizowania wzajemnych kursów wymiennych walut krajów WE - Exchange Rate Mechanism - ERM
Mechanizm kredyowy
Status Europejskiej Jednostki Walutowej określały dokumenty założycielskie ESW. Wartość ECU była określona według koszyka walut państw Wspólnot Europejskich. Udziały procentowe walut w koszyku szacowane były na podstawie udziału danego kraju w potencjale ekonomicznym Wspólnoty (w produkcie krajowym brutto oraz w handlu zagranicznym WE jako całości).
Każda waluta w ramach ESW miała swój kurs centralny w stosunku do ECU; kursy centralne poszczególnych walut służyły do wyznaczania siatki parytetów, a więc dwustronnych kursów stałych, wokół których kursy rynkowe walut ESW mogły oscylować w ramach przyjętych przez system progów odchyleń.
W celu zabezpieczenia mechanizmu stabilizowania walut w ramach ESW wykreowane zostały zasoby ECU na rachunkach Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej. Każdy kraj ESW miał swój udział w tych zasobach.
ECU jako jednostka rozrachunkowa była wykorzystywana w pracy organów i instytucji WE, w tym m.in. do sporządzania budżetu Wspólnoty.
Mechanizm kursów walutowych oraz związany z nim system interwencyjny działały w kierunku stabilizowania kursów walut uczestniczących w ERM. Podstawę mechanizmu tworzyła siatka dwustronnych kursów centralnych walut uczestniczących w ERM, które występowały w roli parytetów do kształtowania się rynkowego kursu walut systemu, a jednocześnie pozwalały na wyznaczenie dopuszczalnych progów odchyleń poszczególnych walut. ERM wprowadził dwa rodzaje progów interwencji: obligatoryjny i fakultatywny. Do 1 sierpnia 1993 r. prób obligatoryjny osiągała waluta wtedy, gdy jej kurs rynkowy odchylił się od parytetowego o ± 2,25% lub ± 6% (dla walut krajów słabszych ekonomicznie). Kraje, których waluty osiągnęły pułap dopuszczalnych odchyleń, zobowiązane zostały do interwencji na rynku dewizowym. W praktyce funkcjonowania ERM interwencje obligatoryjne występowały rzadko, banki centralne krajów ESW ingerowały z reguły zanim jeszcze kurs danej waluty osiągnął dolny lub górny próg odchylenia. Do podejmowania interwencji intramarginalnych (jeszcze w ramach dopuszczalnej marży wahań) służył tzw. system wczesnego ostrzegania. Dla każdej waluty oddzielnie obliczany był wskaźnik rozbieżności, a więc maksymalna skala odchyleń od kursu parytetowego. Jeżeli kurs danej waluty określony dziennym kursem ECU odchylił się o 75% w stosunku do maksymalnego progu (tj. ± 2,25% lub ± 6%) wyznaczonego dla danej waluty na podstawie wskaźnika rozbieżności, był to sygnał do podjęcia interwencji, które nie miały jeszcze charakteru obligatoryjnego. Generalnie system przewidywał cztery formy interwencji:
interwencje na rynku dewizowym;
wewnętrzne interwencje walutowe, głównie w dziedzinie polityki pieniężnej i kredytowej;
zmianę kursu podstawowego danej waluty w stosunku do ECU (w tym przypadku konieczna była zgoda wszystkich krajów systemu, gdyż zmiana kursu podstawowego jednej waluty miała wpływ na kursy walut pozostałych);
interwencje w polityce gospodarczej, które powinny podjąć kraje odpowiedzialne za zakłócenia w systemie walutowym.
W praktyce funkcjonowania ESW bilateralne kursy centralne były zmieniane wielokrotnie, przy czym największą częstotliwość zmian odnotowano w latach osiemdziesiątych. Stopniowe przechodzenie krajów ESW do antyinflacyjnej polityki pieniężnej zaowocowało wzrostem stabilności walut w ramach systemu pod koniec lat osiemdziesiątych. Od stycznia 1987 r. do września 1992 r. nie dokonywano w systemie zmian kursów centralnych. W praktyce okazało się, że nie było to rozwiązanie słuszne. Wynikło ono nie tyle z faktu zaistnienia fundamentalnych czynników zapewniających stabilność kursów, ile z wielkiej determinacji niektórych krajów, zwłaszcza Francji, do przyspieszenia procesu integracji walutowej. Niedokonywanie zmian kursów centralnych przyczyniło się do zakumulowania istniejącej nierównowagi między krajami członkowskimi. Doprowadziło to poważnego kryzysu walutowego w ESW na jesieni 1992 r., na skutek którego zdewaluowano pesetę hiszpańską i eskudo portugalskie, z systemu został wycofany funt brytyjski, a udział w nim lira włoskiego został zawieszony. Zjawiska kryzysowe w ramach systemu występowały jednak dalej. W efekcie 2 sierpnia 1993 r. zdecydowano się rozszerzyć granice dopuszczalnych wahań kursów rynkowych do ± 15% wokół kursów centralnych.
Źródło: J. Borowiec, Unia ekonomiczna i walutowa. Historia, podstawy teoretyczne i polityka, Wrocław 2001; L Oręziak, Euro. Nowy pieniądz, Warszawa 2003; A. Gawlikowska-Hueckel, A Zielińska-Głębocka, Integracja europejska. Od jednolitego rynku do unii walutowej, Warszawa 2004; Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, Warszawa-Łódź 2001.
Proponował zatem rozwiązania bardziej radykalne niż stosowane w obecnej unii walutowej.
W ramach ESW udzielane były cztery rodzaje kredytów: 1) kredyty tzw. bardzo krótkoterminowe udzielane w nieograniczonej wysokości na bieżące finansowanie interwencji walutowych; 2) kredyty krótkoterminowego wsparcia monetarnego, które służyły głównie krajom ESW do przezwyciężania przejściowych deficytów w ich bilansach płatniczych; 3) średnioterminowa pomoc finansowa, gównie pożyczki od 2- do 5-letnie, udzielana krajom pod warunkiem, że przedstawią odpowiednie programy uzdrawiania swoich gospodarek; 4) kredyty długoterminowe, przeznaczone głównie dla gospodarek borykających się z problemami strukturalnymi.
1