Wczesny rozwój społeczny
H.R. Schaffer
Historia badań - 3 poziomy
Zachowania społeczne jako klasa zachowań indywidualnych
Wczesne lata 70 - diada, interacje (między jednostką a społecznym partnerem) jako główny przedmiot badań
Podejście zorientowane na poliadę, interakcje w diadzie zachodzą w kontekście innych związków i interakcji spoza diady, bo żyjemy w środowisku wieoosobowym
Kierunki koncepcyjne
Rozwój można wyobrazić sobie bardziej jako sekwencyjna reorganizacja niż jako stabilny wzrost ilościowy.
Rozwój ujmuje się jako proces stopniowy, w którym przejście do jakościowo innego stylu zachowania się zachodzi od czasu do czasu, co ma swój skutek w postaci nowych sposobów adaptacji dziecka do otoczenia. Każda przerwa w tym procesie to okres niestabilności. Każda kolejna, nowa faza wymaga konsolidacji osiągnięć zapowiadanych już w okresie przejściowym (Fischer, 1980).
Schemat rozwoju wg Shaffera (1980)
okres bezpośrednio po porodzie (0-1m) - uregulowanie podst. procesów biologicznych
okres od dwóch miesięcy wzwyż (2-5m) - wzrost uwagi, szczególnie kierowany na innych ludzi, regulacja gotowości do reagowania w interakcji twarzą w twarz
okres od pięciu miesięcy wzwyż (5-8m) - przesunięcie przedmiotu uwagi zludzi na przedmioty (wynik nowopowstałych zdolności manipulacyjnych), interkcje oparte na wspólnych przedmiotach zainteresowania
wiek od ośmiu miesiecy wzwyż (8-2;5) - zdolność do odnoszenia dosiebie -aspektów otoczenia, co sprawia, że zachowanie jest bardziej elastyczne; wzajemna intencjonalność w interakcji z opiekunem (związek już bardziej symetryczny)
Okres od połowy drugiego roku życia - pojawia się zdolność od reprezentacji symbolicznej, w interakcje włanczają się słowa, refleksja nad zachowaniem swoim i innych pozwala na adekwatne dostosowanie zachowania
Wszystkie funkcje psychiczne rozwijają się w kontekście społecznym. Po każdym okresie przejściowym niezbędna jest pomoc rodziców. Rozwój jest wspólnym przedsięwzięciem wysiłków dziecka i opiekuna.
Preadaptacja społeczna
Percepcja jak i tendencje do reagowania są „preadaptowane” dopośredniczenia w interakcjach niemowlęcia ze środowiskiem społecznym.
Percepcja jest szczególnie wrażliwa na twarz i głos ludzki.
W badaniach nad percepcją stosowana technikę preferencji wizualnej lub technikę ssania sprawczego
Obecnie uważa się, że to nie „twarzowość” przyciąga uwagę dziecka ale połącznie cech takich jak: zagęszczenie kątów, złozoność, trójwymiarowośc i ruchliwość.
Optymalny punkt fikasacji - ok.8 cali - czyli odległość twarzy matki.
Dźwięki przypominające głosy ludzkie również szczególnie mocno oddziałowują na niemowlęta.
Wzory zachowań umożliwiające kontakty z ludźmi (uśmiechanie się, przywieranie, płacz i ssanie).
Dopasowanie matki i niemowlęcia do schematu ssania „wybuch-przerwa”.
Zmieniająca się natura interakcji społecznej:
Model modularny - czynności nawykowe wyuczane są na początku a każda z nich ćwiczona jest do momentu, kiedy może być wykonana z minimalnym udziałem świadomości, dzięki czemu dzicko może poświęcać więcej uwagi czynnościom jeszcze całkowicie nie opanowanym. Aż dochodzi do koordynacji wielu czynności, W życiu społecznym jest to np. moment kiedy dziecko w wieku 8m dziecko wchodzi w interakcje z innymi ludźmi poprzez odniesienia (przedmioty) zewnętrzne.
Interakcje twarzą w twarz
Od około 2m ze wzrastającą siłą kierują swoją uwagę na otoczenie, cospowodowane jest wzrostem sprawności wzroku. Mozliwy staje się bezpośredni kontakt wzrokowy z partnerem. Pojawiają się też okresy przedłuzonego przyglądania się i pierwsze prowokowane zewnętrznie uśmiechy. Z tegowzględu interakcja twarzą w twarz staje się głównym rodzajem kontaktów z dzieckiem, a regulacja wzajemnej uwagi i reagowania staje się głownym problemem rozwojowym dziecka i dorosłego. Między matką i dzieckiem istnieje asymetria przyglądania się - matka patrzy na dziecko dłużej, dostarczając w ten sposób „ramę”. Matki są bardzo uważne w kontaktach twarzą w twarz ze swoimi niemowlętami i dzięki temu mogą także regulować częstość swych interwencji wokalnych w taki sposób, by nie przeszkadzać dziecku. Taka asymetrie w wymianie wokalnej można by nazwać pseudodialogiem.
Podzielanie tematu
5m - interakcje w twarzą twarz zatępowane (spadają z 70% do 33%) jest panowaniem nad zabawkami i przedmiotami i czerpaniem z tego przyjemności. Żeby nastąpił podział tematu w sytuacji niemowlę-przedmiot-matka, bardzo wiele zależy od osoby dorosłej, które musi braćpoduwagę ograniczenia uwagowe dziecka. Koorientacja wzrokowa - to kierowanie uwagi dwóch lub wielu osób na ten sam przedmiot. Dziecko nie jest w stanie śledzić czyjegoś wzroku przedukończeniem 8m. A gdy zaczynają to robić, to i tak spełnione muszą być specyficzne warunki, np.przedmiot musi się znajdować w polu widzenia niemowlęta. Wydaje się jednak że pod koniec 1r. Kierunek spojrzenia drugiej osoby staje się znaczącym sygnałem dla niemowlęcia. Od 9m niemowlęta potrafią także skierować wzrok na miejsce wskazane palcem, lecz również przy spełnieniu pewnych warunków. Samodzielne wskazywanie u niemowląt pojawia się przed końcem pierwszego roku, lecz najpier niemowlę „wskazuje dla siebie”, nie sprawdzając czy druga osoba podąża wzrokiem. Mowa odniesieniowa.
Intergacja osoba-przedmiot
8m - zdolność do ujmowania związków - zdolność do łącznia ze sobą różnych zdarzeń i składania ich w jedno skoordynowane działanie, może łączyć działąnie skierowane na osobę z działaniem skierowanym na przedmiot.Wg Brunera (1977) w zabawach typu „bierz i oddaj” do 8m udział niemowlęcia ograniczony jest do „bierz”,matka daje dziecko bierze a sekwencja kończy się na upuszczeniu zabawki; po tym okresie dziecko zaczyna pokazywać lub dawać zabawkę matce. Podkoniec 1r.zamiana staje siępewna, płynna ze zmianą ról. Niemowlę zaczyna być bardziej proaktywne niż reaktywne. Staje się coraz bardziej zdolne do łączenia serii indywidualnych reakcji w całe sekwencje interakcyjne, które coraz bardziej nabierają charakteru intencjonalnego, w tym sensie, że niemowlę zaczyna antycypować przyszłe cele i zgodnie z nimi planować swoje zachowanie. Inni ludzie zaczynają być reprezentowani jako niezależne osoby, istniejące poza egzystencją niemowlęcia.
Przywiązanie
Podkreśla się tu także rolę trzeciego kwartału pierwszego roku życia, jako głównego okresu zmian. Wtedy to obsersujemy, że niemowlęta skupiają na pewnych osobach swe zachowania świadczące o przywiązaniu. Nie jest to to samo, co zdolnośc do rozpoznawania opiekunów,która pojawia się około 3m. Od 7-8m niemowlę poszukuje bliskości z pewnymi osobami i niepokoi się rozłąką z nimi i po raz pierwszy przejawia lęk przed obcymi.
Teoria Bowlby'ego
teoria przywiązania zakorzeniona w psychoanalizie i etologii
przywiązanie oparte jest na pewnej liczbie procedur specyficznych dla danego gatunku (np. ssanie, uśmiechanie się i płacz), ukształtowanych w procesie ewolucji
procedury te początkowo funkcjonują jako z góry ustalony plan działania tzn. jest pobudzana przez ściśle określane warunki, automatycznie zanim nie zostanie przerwana przez inne warunki bodźcowe
z czasem sztywne wzory czynności nie są już dłużej niezależne jeden od drugiego,lecz zostają zintegrowane przez fakt odnoszenia się do jednej osoby (dwie czarne kropki nie wystarczą dla wywołania uśmiechu, musi to być twarz matki)
system przywiązania staje się zorganizowaną całością, która z coraz większą siłą zaczyna funkcjonować w sposób korygowany ze względu na cel (stasze niemowlę różnicuje płacz ze wzgledu na odległość oddalenia matki i korzysta z informacji zwrotnej, jego działania stają się elestyczne i nastawione na cel zorganizowany zgodnie z planem)
system przywiązania związany jest z innymi systemami takimi jak system eksploracji i poszukiwania bodźców, a zachowanie jest wynikiem wspólgrania tych systemów
celem przywiązania jest podtrzymanie blisości, a system przywiązania będzie podsycany poprzez wszelkie warunki oddalające ten cel jak: rozłąka, niebezpieczeństwo, strach
świadomość dostepności obiektu przywiązania daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, a to poczucie tworzy bazę dla eksploracji
krytyka:
pojęcie „monotropizmu” - dziecko początkowo może stworzyć przywiązanie tylko z jedną osobą, a z innymi tworzy więzi póżniej i nie takie ważne
ochrona przed napastnikiem jako biologiczna funkcja przywiązania.
„Obca sytuacja” (Ainsworth, 1978)
jest to procedura przygotowana dobadania różnic indywidualnych w przywiązaniu u niemowląt, którą można nazwać behawioralnym wykrywaczem tych różniz jeśli zaaplikuje się ją pod koniec 1r.
skłąda się ona z serii standaryzowanych epizodów, w których niemowlę opuszczone przez matkę spotyka obcego dorosłego
na podstawie zachowania dzieci w „obcej sytuacji” można wydzielić trzy podstawowe grupy dzieci, biorąc pod uwagę szczególnie ich reakcje na matkę w chwili jej ponowanego spotkania po dwóch krótkich okresach rozłąki:
Niemowlęta z grupy A - „przywiązane niepewnie”, w charakterystyczny sposób unikaja matki po połączeniu
Niemowlęta z grupy B - „przywiązane bezpiecznie (pewnie)”, dążą do kontaktu z matką i przejawiają niewiele zachowań typu unikanie lub wcale
Niemowlęta z grupy C - „przywiązane niepewnie” ambiwalentne, dążą do kontaktu z matką ale zachowują rezerwę w stosunku do niej
1/3-1/4 populacji niemowląt amerykańskich należy do A i C, które są negatywnie oceniane z perspektywy przystosowania społecznego i zdrowia psychicznego
klasyfikacja ta jest stabilna w czasie (jeśli dziecko w grupie A w wieku 1r to podobnie będzie w wieku 18m, chociaż unikanie może przybirać już inne formy), przy stabilnym otoczeniu
niemowlęta „bnezpiecznie przywiązane” osiągają większą kompetencję w zabawie, ujawniają mniej lęku przed nieznajomymi oraz bardziej pozytywne i ufne związki z rówieśnikami
krytyka:
problemy metodologiczne - sztuczność sytuacji
brak zainteresowania reakcją matki
mała liczba danych od których zależy ocena - krótko trwające epizody ponownego połącznie z matką
Procesy poznawcze
w podejściu poznawczym zmiany poznawcze stanowią przyczynę zmian w zachowaniu społecznym np. pojawienie się przywiązania w wieku 8m tłumaczy się stałością przedmiotu, tak jakby dziecko przestało funkcjonować na zasadzie „co z oczu to z głowy”; a pamięć o nieobecnej matce wywołuje niepokój
teoria Piageta nie uwzględnia kontekstu społecznego a zmiany rozwojowe wyjaśnia na podstawie procesów zachodzących wewnątrz
można pokusić się o takią teorie, gdyż zmiany zachodzące u dzieci są uniwersalne we wszystkich kulturach, jednak
Shaffer (1986) kontekst społeczny gra dużą rolę i doświadczenia dziecka z innymi ludźmi w połączeniu z siłami wrodzonymi mają kluczowy wpływ na przemiany rozwojowe
w warunkach silnej deprywacji społecznej niepokój po rozstaniu i strach przed nieznajomym nie pojawiają się
wg Bolby'ego (1969) u dzieci powstają wewnętrzne schematy działaniowe odnoszące się do osób, do których są przywiązane.
Rola niemowlęcia i rodzica
Funkcjonowanie dziecka musi być dopełniane przez rodzica.
Rodzina i dziecko to wzajemnie dostosowujący się system interakcyjny.
Każdy z okresów przejściowych we wczesnych fazach rozwoju jest zapowiedzią nowego problemu interakcyjnego.
Interakcje z rówieśnikami
W przeciwieństwie do rodziców rówieśnicy nie dopełniają się z dzieckiem, lecz obserwujemy interakcję partnerów o równym statusie psychologicznym.
Wg Sylvy (1980) dziecko przedszkolne jest najbardziej twórcze w zabawie z zainteresowanym rodzicem, potem rówieśnikami a potem pozostawione samemu sobie.
Skuteczność interwencji dorosłych w zabawę dziecka można już zaobserwować w wieku 6m.
Wspólne zaangażoweanie dorosłego i dziecka to układ optymalny służący wzmacnianiu uczenia się i nabywania umiejętności, w stopniu niespotykanym kiedy dziecko działa samo lub w towarzystwie dziecka na tym samym poziomie rozwoju.
Wygotski (1978) zwrócił uwage na fakt, że rozwój przebiega w kontekście społecznym i przechodzi on od poziomu interpersonalnego do intrapersonalnego. Jego konepcja „strefy najbliższego rozwoju” podkreśla, że działanie dziecka różni się w zależności od typu wsparcia otrzymywanego od rozumiejącego dorosłego.
Podobnie Bruner (1982) używał terminu „rusztowanie” w celu podkreślenia wspierającej roli, jaką odgrywa dorosły w kompensowaniu słabych stron dziecka.
Kaye (1982) w koncepcji „praktykowania” nadał szczególne znaczenie dziecięcej potrzebie nabywania umiejętności i wiedzy za pomocą wrażliwego dorosłego.
Wrażliwość rodziców
Jeśli dorosły chce wywrzeć jakikolwiek wpływ na dziecko, musi być z nim ściśle zharmonizowany - musi być wysoce wrażliwy na zainteresowania dziecka, jego zdolności i umiejętniości, które rozwijają się w toku interakcji i umieć ciągle wykorzystywać informacje zwrotne napływające od dziecka w celu oceny, jakie rodzaje wsparcia są właściwe w danym momencie. Jest to wrażliwa gotowość do reagowania.
Reagowanie szybkie, spójne i właściwe.
Kontinuum na jednym końcu jest traktowanie dziecka jako osoby, na drugim - traktowanie przedmiotowe dla spełnienia własnych zachcianek i potrzeb.
Funkcjonowanie rodziców na tym wymiarze może być powiązane ze zmiennością psychicznego funkcjonowania dziecka. Np. poczuciu sprawstwa i zaufania u dziecka służy szybko reagująca, wrażliwa matka.
Sprawność językowa dziecka zależy od wrażliwego dorosłego dostosowującego, to o czym mówi do zainteresowań i sprawności dziecka w zakresie przetwarzania informacji.
4