Spotkanie 5 (wykłady 13-15) [27.10.2007]
Układ nerwowy jako organ psychiki
1. Podział układu nerwowego uwzględniający jego budowę i funkcje
2. Historia badań nad mózgiem: metody zbierania informacji, wybrani badacze
2.1. Badanie skutków naturalnych lub przypadkowych uszkodzeń mózgu
2.2. Badanie skutków uszkodzeń mózgu świadomie spowodowanych przez badaczy
2.3. Badanie skutków drażnienia mózgu słabym prądem elektrycznym
2.4. Badanie czynności mózgu metodami nieinwazyjnymi
3. Ogólny pogląd na budowę i funkcje mózgu
4. Literatura cytowana
1. Podział układu nerwowego uwzględniający jego budowę i funkcje
W układzie nerwowym rozróżniamy ośrodkowy układ nerwowy (w skrócie OUN), zwany też centralnym układem nerwowym (w skrócie CUN) i obwodowy układ nerwowy. Gdyby zastosować skrót oparty na pierwszych literach, obwodowy układ nerwowy miałby taki sam symbol jak ośrodkowy. Dlatego jeden z polskich autorów, Włodzisław Duch (2002), używa zamiast przymiotnika „obwodowy” określenia „peryferyczny” i stosuje skrót PUN.
Na układ nerwowy ośrodkowy składa się mózg i rdzeń kręgowy.
Układ obwodowy tworzą dwa systemy.
Pierwszy to nerwy czuciowe i ruchowe, dzięki którym możliwe są ruchy zamierzone czyli dowolne (tę część układu obwodowego nazywa się układem nerwowym somatycznym).
Drugi system obwodowego układu nerwowego to autonomiczny układ nerwowy, zwany dawniej wegetatywnym. Autonomiczny układ nerwowy (AUN) zawiaduje funkcjonowaniem narządów wewnętrznych poza kontrolą świadomości. AUN składa się z układu sympatycznego (współczulnego) i parasympatycznego (przywspółczulnego).
Układ sympatyczny umożliwia mobilizację w sytuacjach trudnych (np. przyspiesza akcję serca, wzmaga wydzielanie adrenaliny). Zimbardo (2002, s. 92) porównuje rolę tego układu do roli „ratownika”.
Układ parasympatyczny steruje funkcjami narządów wewnętrznych w sytuacjach spokoju (powoduje zwolnienie bicia serca, pobudza procesy trawienia). Zimbardo (2002, s. 92) porównuje rolę tego układu do roli „gospodarza”.
Czynność AUN pozostaje w ścisłym związku z układem hormonalnym (inne nazwy: układ wydzielania wewnętrznego, układ dokrewny).
Kora mózgowa stanowi dwie trzecie masy mózgu. Korę mózgową dzieli się według kryteriów anatomicznych, a ściśle mówiąc, zgodnie z granicami wyznaczonymi przez dwie bruzdy: środkową i boczną na tzw. płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowy). Biorąc pod uwagę funkcje, jakie pełnią poszczególne części kory, wyróżnia się w niej pięć obszarów.
Pierwszy obszar to tzw. kora ruchowa, sterująca ruchami dowolnymi (tzn. zamierzonymi). Kora ruchowa mieści się w płacie czołowym, a ściślej w dość wąskim paśmie płata czołowego położonym w bezpośrednim sąsiedztwie bruzdy środkowej mózgu.
Drugi obszar to tzw. kora czuciowo-somatyczna, odbierająca pobudzenia związane z doznaniami dotykowymi, bólowymi, ciepła i zimna oraz położenia ciała. Kora czuciowo-somatyczna mieści się w płacie ciemieniowym. Ściślej mówiąc, zajmuje ona dość wąskie pasmo tego płata w bezpośrednim sąsiedztwie bruzdy środkowej mózgu.
Trzeci obszar to tzw. kora wzrokowa, odbierająca pobudzenia związane z doznaniami wzrokowymi. Kora wzrokowa mieści się w płacie potylicznym.
Czwarty obszar to tzw. kora słuchowa, odbierająca pobudzenia związane z doznaniami słuchowymi. Kora słuchowa mieści się w płacie skroniowym.
Wymienione wyżej cztery obszary kory bywają też określane jako obszary pierwotne albo jako kora pierwotna ( pierwotna kora ruchowa, pierwotna kora słuchowa, itd.).
Piąty obszar kory to tzw. okolice asocjacyjne (skojarzeniowe) albo kora asocjacyjna. Kora asocjacyjna zwana też korą wtórną zajmuje największy obszar mózgu, mieści się przede wszystkim w płacie czołowym ale także w innych płatach poza granicami wymienionych wyżej czterech obszarów kory. Kora asocjacyjna pełni funkcje integracyjne i decyzyjne. Dzięki niej możliwe jest „budowanie” złożonych obrazów, myślenie, planowanie itd.
Niemiecki anatom Korbinian BRODMANN (1868-1918) wyróżnił w korze mózgowej 52 miejsca zwane od jego nazwiska polami Brodmanna.
2. Historia badań nad mózgiem: metody zbierania informacji, wybrani badacze
2.1. Badanie skutków naturalnych lub przypadkowych uszkodzeń mózgu
Pewien amerykański lekarz opisał w roku 1848 skutki wypadku, jakiemu w tym czasie uległ 25-letni mężczyzna: metalowy pręt przebił mu czaszkę. Poszkodowany Phineas GAGE [wymowa: Fajnijas Gejdż] przeżył i z pozoru odzyskał pełną sprawność: normalnie mówił, poruszał się itd. Żył jeszcze 12 lat. Uległ jednak zmianie jego charakter: stał się niecierpliwy i kapryśny, stracił zdolność planowania. Jego zachowaną czaszkę zbadał po około 150 latach zespół naukowców pod kierunkiem amerykańskiego neurofizjologa Antonio DAMASIO [wymowa: demezjo] (ur. w 1944 r. w Lizbonie). W roku 1994 amerykański tygodnik naukowy Science opublikował te wyniki badań. Według Damasio mózg Gage'a został uszkodzony w okolicy środkowo-brzusznej płatów czołowych. U innych pacjentów z takim uszkodzeniem mózgu Damasio obserwował zaburzenia w podejmowaniu racjonalnych decyzji. Zdaniem Damasio wypadek Gage'a zapoczątkował badania nad rolą mózgu w regulacji zachowania. W Polsce opublikowano trzy książki A. Damasio (2000; 2002; 2005).
Polska neuropsycholog z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, prof. Anna HERZYK także docenia rolę wypadku Gage'a dla badań nad funkcjami mózgu. Pierwszy rozdział swej książki (Herzyk, 2000, s. 9-31) pt. „Mózg. Emocje. Uczucia. Analiza neuropsychologiczna” zatytułowała: „<To już nie ten Gage> - dlaczego tak się zmienił ? Przyczynek do zrozumienia funkcji płatów czołowych”.
Dzięki pośmiertnemu zbadaniu mózgu pacjenta, który wydawał tylko pojedyncze dźwięki („tan”; „tan-tan”) francuski neurolog Paul BROCA [w Polsce przyjęto wymawiać: Broka; niektórzy odmieniają to nazwisko zapisując fonetycznie: Broki, Broce itd.; niektórzy jednak nie odmieniają tego nazwiska](1824-1880) odkrył w lewym płacie czołowym tzw. ruchowy ośrodek mowy (zwany też ośrodkiem Broca {ew. Broki} albo okolicą Broca {ew. Broki}). Jest to miejsce w mózgu, którego normalne działanie odpowiedzialne jest za wypowiadanie słów. Niezdolność wypowiadania słów przy zachowanej zdolności wydawania różnych dźwięków nazywa się afazją motoryczną (inne nazwy: afazja ruchowa, afazja Broca, afazja Broki).
Niemiecki neurolog, urodzony w Tarnowskich Górach na Śląsku, Carl WERNICKE [wymowa: Wernike; przyjęto odmieniać: Wernikego, Wernikemu, itd.] (1848-1904) odkrył w analogiczny sposób tzw. czuciowy ośrodek mowy w płacie skroniowym (zwany też ośrodkiem Wernickego, albo okolicą Wernickego). Jest on odpowiedzialny jest za zdolność słyszenia słów. Niezdolność słyszenia słów, (gdy człowiek słyszy dźwięki), nazywana jest afazją czuciową albo afazją Wernickego. Stosowana jest też inna pisownia odmienianych form nazwiska niemieckiego neurologa, o którym mowa: Wernicke'go, Wernicke'mu, itd.
2.2. Badanie skutków uszkodzeń mózgu świadomie spowodowanych przez badaczy
Fizjolodzy i psycholodzy dokonywali w przeszłości celowych uszkodzeń różnych części mózgu zwierząt, po to by sprawdzić, jakie funkcje ulegają zaburzeniu. Badaczom przyświecała nadzieja, że w ten sposób odkryją rolę określonych części mózgu. Uszkodzenie dokonane celowo przez badacza określa się słowem „lezja”. W języku łacińskim lesio [wymowa: lezjo] znaczy „obrażenie”).
Amerykański psycholog Karl Spencer LASHLEY [w Polsce przyjęto wymawiać: Laszlej] (1890 - 1958) badał proces uczenia się przez szczury, jak przejść drogę w labiryncie. Następnie usuwał różnym szczurom rozmaite fragmenty kory mózgowej i ponownie obserwował, jak biegną przez labirynt. Interesowało go, czy nastąpi utrata orientacji wynikającej z poprzedniego uczenia się. Lashley miał nadzieję, że odkryje w ten sposób, w których miejscach kory mózgowej zapisywane są zapamiętywane informacje. Okazało się, że utrata orientacji w labiryncie nie zależała od tego, w którym miejscu kory mózgowej dokonano lezji, lecz zależała od wielkości uszkodzenia. Lashley sformułował wniosek, że kora mózgowa jest „ekwipotencjalna” (equipotential - ten przymiotnik oznacza posiadanie równych, jednakowych możliwości).Co miał na myśli Lashley używając tego wyrażenia ? Lashley sądził, że poszczególne miejsca w korze mózgowej mają takie same możliwości przechowywania śladów pamięciowych. Można też spotkać się z innym sformułowaniem wniosku, jaki Lashley wyciągnął ze swych odkryć. Przypisuje mu się twierdzenie, iż kora mózgowa działa jako całość.
Ślady pamięciowe rozumiane jako zmiany w układzie nerwowym przyjęto nazywać engramami (liczba pojedyncza - engram). Badania Lashleya można traktować jako poszukiwanie tych okolic mózgu szczura, w których znajdują się engramy, będące skutkiem uczenia się drogi w labiryncie.
Warto dodać, że do dziś nie zidentyfikowano ani samych engramów, ani miejsc w mózgu, w których mogą znajdować.
Osobnym nurtem badań nad skutkami lezji są badania związane z oddzielaniem od siebie różnych części mózgu. Na przykład oddzielano płaty czołowe od tzw. wzgórza (nazwa tego zabiegu to „lobotomia”, dawniej mówiono „leukotomia”); za prace w tej dziedzinie Portugalczyk Egas MONIZ (1874 - 1955) dostał w roku 1949 nagrodę Nobla. Inny zabieg to przecięcie połączeń włókien łączących półkule mózgowe (zabieg taki nosi nazwę „komisurotomia” jeżeli przecina się wszystkie włókna łączące obie półkule czyli tzw. spoidło wielkie zwane po łacinie commisura magna [czytaj: komisura ...]; zabieg nosi nazwę „kalostomia”, jeżeli przecina się tylko największe skupienie włókien łączących półkule, czyli tzw. ciało modzelowate zwane po łacinie corpus callosum [czytaj: korpus kallosum]. Zabiegów takich dokonywano początkowo w celach eksperymentalnych na zwierzętach. W latach sześćdziesiątych XX wieku zaczęto wykonywać takie zabiegi u niektórych ludzi cierpiących na napady epileptyczne. Pionierem badań nad skutkami przecięcia ciała modzelowatego był amerykański neurobiolog Roger Wolcott SPERRY [przybliżona wymowa: Speri) (1913-1994). W roku 1981 został on za te prace nagrodzony nagrodą Nobla. W badaniach nad ludźmi pomagał mu jego uczeń Michael GAZZANIGA, który potem sam kontynuował te prace.
W badaniach tych najczęściej przedstawiano pacjentom obrazki przedmiotów tak, by ich odzwierciedlenie następowało tylko w lewej albo tylko w prawej półkuli. Przedmioty odzwierciedlane tylko w lewej półkuli, w której u większości ludzi jest ośrodek mowy, pacjenci potrafili nazwać i spostrzec wzrokowo. Przedmiotów, których obraz wzrokowy docierał tylko do prawej półkuli, w której u większości ludzi nie ma ośrodka mowy, pacjenci nie potrafili nazwać i spostrzec wzrokowo, natomiast potrafili je rozpoznać dotykiem wśród różnych przedmiotów. Przednioty te dotykali, ale nie mogli na nie spojrzeć.
Z tych badań wynika, że świadome spostrzeżenie wzrokowe przedmiotu w dużej mierze zależy od tego, czy człowiek może go nazwać. Ponadto z badań tych wynika, że człowiek może dotykiem rozpoznawać obiekty, z których obecności nie zdaje sobie sprawy, ponieważ nie jest w stanie ich świadomie zobaczyć.
Eksperymenty Sperry'ego i Gazzanigi opisane są w podręczniku Mietzela (2003, s.26-29), a wnioski z tych eksperymentów przedstawia Zimbardo (1999, s. 180). Dość dokładne omówienie artykułu Gazzanigi z roku 1967 zawiera przetłumaczona na język polski książka Hocka (2003). Jedną z książek Gazzanigi przetłumaczono na język polski (Gazzaniga, 1997). Oryginalny artykuł M. Gazzanigi z roku 2000 podsumowujący wyniki czterdziestu lat badań nad pacjentami z „podzielonym mózgiem” (split-brain) można znaleźć w Internecie pod adresem:
http://www.ldc.upenn.edu/Projects/brainlang/McCloskey.pdf (sprawdzono 24.10.2007).
2.3. Badanie skutków drażnienia mózgu słabym prądem elektrycznym
Do pionierów tego typu badań należał kanadyjski neurolog Wilder PENFIELD [wymawiaj: Penfild] (1891-1976). Jest on autorem hipotezy, że WSZYSTKIE przeżycia człowieka zapisywane są trwale w jego mózgu. Penfield stwierdził, że niektórzy pacjenci w czasie drażnienia ich płata skroniowego słabym prądem zachowywali się tak, jakby ożywały ich dawno zapomniane przeżycia. Hipotezę Penfielda zakwestionowała w latach osiemdziesiątych wybitna a zarazem niezwykle kontrowersyjna amerykańska badaczka i teoretyk pamięci Elizabeth LOFTUS [wymowa: Loftus] (ur. w 1944 r.). Autorka ta wyraziła opinię, że zjawiska opisane przez Penfielda wystąpiły u niewielkiej liczby jego pacjentów, poza tym uznała, że sceny przeżywane przez pacjentów mogły być ich fantazjami, takimi jak marzenia senne. Moim zdaniem, sprawa wymaga dalszych badań.
Szwajcarski lekarz Walter Rudolf HESS (1881 - 1973) drażniąc słabym prądem struktury podkorowe u kotów natrafił na miejsca, stymulacja których powodowała u zwierząt oznaki różne stany popędowe (wściekłość, pobudzenie seksualne, lęk, senność itd.). Za swoje badania dostał w roku 1949 Nagrodę Nobla.
Dwaj badacze pracujący na Uniwersytecie McGilla w Montrealu (Kanada) odkryli w roku 1954 podkorowy ośrodek przyjemności u szczurów. Byli to: amerykański psycholog James OLDS (1922 - 1976) i Kanadyjczyk Peter M. MILNER. W czasie badań, które doprowadziły do odkrycia, Olds był młodym. naukowcem po doktoracie na Uniwersytecie Harvarda a Milner był studentem inżynierii. Olds i Milner obserwowali skutki elektrycznej stymulacji różnych miejsc w mózgu szczurów. Stwierdzili, że szczury, które mogły przez naciskanie dźwigni same włączać słaby prąd powodujący drażnienie ich mózgowego ośrodka przyjemności, „bez końca” naciskały dźwignię. Dostarczały sobie w ten sposób przyjemności, „zapominając” nawet o jedzeniu. Obecnie Milner jest emerytowanym profesorem neuropsychologii. Milner wydał w roku 1999 w USA książkę pt. „Autonomiczny mózg. Neuropsychologiczna teoria uwagi i uczenia się” (Milner, 1999).
2.4. Badanie czynności mózgu metodami nieinwazyjnymi
Pierwszą nieinwazyjną metodą badania stanów mózgu była elektroencefalografia. Elektroencefalografia (EEG) to ciągły zapis (w jakimś odcinku czasu) zmian w napięciach elektrycznych rejestrowanych na powierzchni różnych miejsc na czaszce. Zapis taki traktowany jako odzwierciedlenie prądów elektrycznych powstających w mózgu. Charakterystyczne typy przebiegów (zapisów) nazywa się falami lub rytmami mózgowymi. Jeden z takich rytmów a mianowicie rytm występujący w stanach spokoju, rozluźnienia (pojawiający się też, gdy człowiek zamknie oczy), nazywa się „rytmem alfa”, a dawniej nazywano go „falą Bergera” od nazwiska odkrywcy elektroencefalografu. Współcześnie bada się także charakterystyczne zmiany w elektrycznej czynności mózgu następujące w krótkim czasie (kilkadziesiąt do kilkuset milisekund) po zadziałaniu określonych bodźców. Zmiany te nazywa się „potencjałami wywołanymi”.
Współcześnie badacze dysponują technikami obrazowania (wizualizacji) bieżącego stanu różnych okolic mózgu.
Tomografia komputerowa (CT- skrót od pierwszych liter słów computerized tomography) wykorzystuje promienie rentgenowskie.
Tomografia emisji pozytronowej (PET - skrót od pierwszych liter słów positron emission tomography) wykorzystuje promieniowanie substancji radioaktywnych, które po wprowadzeniu do organizmu docierają do komórek mózgu i stamtąd sygnalizują urządzeniu odbiorczemu stan tych komórek.
Rezonans magnetyczny (dokładna nazwa: obrazowanie za pomocą rezonansu magnetycznego - MRI - skrót od pierwszych liter słów magnetic resonance imaging) wykorzystuje radiowy odbiór wibracji atomów spowodowanych zmianami pola magnetycznego.
3. Ogólny pogląd na budowę i funkcje mózgu
Profesor Anna HERZYK, neuropsycholog z lubelskiego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, jest zwolenniczką wyodrębnienia w mózgu dwóch układów, które nazywa mózgiem emocjonalnym i mózgiem racjonalnym.
W jednym z rozdziałów swojej książki (Herzyk, 2000) zatytułowanym: Mózg emocjonalny i mózg racjonalny. Struktura i funkcja w następujący sposób podsumowuje swój pogląd na funkcjonowanie mózgu (kursywa moja - A.G.):
„1. W mózgu istnieją dwa systemy: jeden regulujący emocje i drugi regulujący funkcje poznawcze. Mogą one działać w sposób odrębny lub współdziałać ze sobą.
2. Systemy te różnią się anatomicznie (różne struktury wchodzą w skład każdego z systemów), funkcjonalnie (nieświadome emocje i świadome myślenie), i ewolucyjnie (starszy ewolucyjnie jest mózgowy system emocjonalny).
3. Mózgowy system emocjonalny regulujący emocje podstawowe (takie jak lęk, radość, smutek) funkcjonuje w sposób podobny międzygatunkowo (…), co wykazały badania emocji w modelu zwierzęcym. Reakcje podstawowe nie wymagają udziału świadomości. Mają one, rozwinięte w ewolucji, znaczenie dla przeżycia organizmu.
4. Współdziałanie mózgu emocjonalnego i racjonalnego tworzy nową jakość procesów emocjonalnych - uświadamiane uczucia lęku, radości, smutku. (…) Świadomie kształtowana aktywność emocjonalna daje ogromne możliwości modyfikowania i indywidualizacji reakcji i zachowań emocjonalnych, uwzględniających zróżnicowany kontekst społeczny (.......)
6. Różnice między systemami mózgowymi mogą być źródłem odmienności w psychologicznej organizacji procesów emocjonalnych i poznawczych.
7. Pochodną różnic między systemami mogą być trudności w kontroli i regulacji zachowań emocjonalnych. Emocje są niełatwo dostępne świadomości, a wgląd człowieka w naturę przeżyć emocjonalnych jest zawsze ograniczony, co ułatwia powstawanie różnego rodzaju zakłóceń” (Herzyk, 2000, s. 73).
Komentując powyższe tezy, można stwierdzić, że prof. HERZYK przypisuje mózgowi emocjonalnemu funkcję automatycznej regulacji procesów życiowych, zaś mózgowi racjonalnemu funkcję świadomej regulacji aktywności.
Ważnym anatomicznym składnikiem mózgu emocjonalnego jest tzw. układ limbiczny. Nazwę układ limbiczny wprowadził w 1952 r. neuropsycholog amerykański Paul MacLEAN [wymowa: Mek-Lin], obecnie emerytowany współpracownik Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego w miejscowości Betesda (Maryland, USA).
Większość autorów wymienia wśród podstawowych składników układu limbicznego takie struktury podkorowe [czyli „organy” („urządzenia”) znajdujące się w głębi mózgu, pod korą mózgową], jak: hipokamp, ciała migdałowate i podwzgórze.
Hipokamp uważa się za strukturę, która odgrywa dużą rolę w pamiętaniu i rozpoznawaniu tego, co przyjemne i przykre. Kształt hipokampa przypomina rogalik, a niektórym kojarzy się z konikiem morskim, który wygląda tak, jakby dwie części jego ciała: głowa i „ogonek” były zakrzywione i skierowane ku sobie. Słowo „hipokamp” po grecku znaczy właśnie „konik morski”. Anna Herzyk (2003) napisała: „Hipokamp przechowuje wspomnienia i umożliwia wybór właściwych reakcji, pamięć przeszłości konfrontując z aktualną sytuacją. Prawidłowe funkcjonowanie tej struktury zapewnia plastyczność i zmienność reagowania na bodźce, w zależności od tego, czy bodziec zostanie oceniony jako przykry, czy jako przyjemny”. Rolę hipokampa w pamiętaniu nieco bardziej precyzyjnie określił, moim zdaniem, lekarz med. Ryszard Feldman, ordynator III Oddziału Chorób Wewnętrznych w Szpitalu Praskim w Warszawie), w swym artykule „Układ nerwowy - anatomia i fizjologia” (dział „anatomia” na stronie http://www.resmedica.pl [24.10.2007]). Wspomniany autor stwierdził: „Współcześnie uważa się, że to właśnie hipokamp tworzy ślady pamięci w określonych polach kory asocjacyjnej, tworzących osobne "wyspy pamięci", a następnie - w miarę potrzeby - sam je odczytuje” (zob. http://www.resmedica.pl/rmart0007.html#top [24.10.2007]). Zgodnie z sugestią R. Feldmana, jest prawdopodobne, że hipokamp nie tyle przechowuje wspomnienia, co steruje ich „lokowaniem” w odpowiednich miejscach kory mózgowej.
Ciała migdałowate (łacińska nazwa amygdala), to dwa „twory” rzeczywiście przypominające migdały. Regulują one aktywność popędową: czynności agresywne, czynności jedzenia i picia oraz czynności seksualne. Uważa się, że aktywność ciał migdałowatych prowadzi do powstania emocji.
Podwzgórze (łacińska nazwa hypothalamus) to małe „skupisko komórek nerwowych, nie większe od koniuszka kciuka. (…) Jest połączone z przysadką. Jego rola nie ogranicza się do kierowania układem hormonalnym, ale polega też na koordynowaniu pracy autonomicznego układu nerwowego”. Cytat ten pochodzi z tekstu zawierającego również więcej informacji na temat roli podwzgórza - poniżej jest odsyłacz do tego tekstu. Autor tego tekstu porównuje gruczoł zwany przysadką mózgową do „kierownika gruczołów”, zaś podwzgórze do „szefa kierownika gruczołów” (zob. http://www.rumburak.website.pl/artykuly/cialo/hormony.html [24.10.2007]).
Paul MacLean (zob. też wyżej na tej stronie) w swych późniejszych pracach (1973, 1990) pisał o „trójjedynym mózgu” (triune brain), mając na myśli obecność w mózgu człowieka trzech układów, które wyłoniły się w toku ewolucji: mózgu gadów, układu limbicznego i kory mózgowej. A. Herzyk (2000, s.65) mówi o koncepcji MacLeana jako o koncepcji „mózgu trójhierarchicznego ”.
Pojęciem mózgu emocjonalnego posługuje się także Joseph LeDOUX [wymowa: Le Du] (ur. w 1949 r.), profesor w Centrum Badań nad Układem Nerwowym na Uniwersytecie w Nowym Jorku. W Polsce w roku 2000 wydano jego książkę „Mózg emocjonalny” (LeDoux, 2000), której oryginał ukazał się w roku 1996.
Do najstarszych filogenetycznie układów mózgu należy tzw. „układ siatkowaty” (formatio reticularis [czytaj: formacjo retikularis]) zlokalizowany w pniu mózgu. Jest on odpowiedzialny za stan czuwania (lub snu), reguluje poziom aktywacji (pobudzenia) pozostałych części mózgu.
W związku z posłużeniem się przez Annę Herzyk (2000, s.68) określeniem „mózg racjonalny”, chcę jeszcze wspomnieć o terminologii używanej przez największego polskiego neurofizjologa Jerzego KONORSKIEGO (1903-1973), autora dzieła „Integracyjna działalność mózgu” (1969).
Konorski na oznaczenie tych części mózgu, które odpowiedzialne są za poznawanie używał określenia „system gnostyczny”. Tak więc „system gnostyczny” Konorskiego to nomenklaturze Anny Herzyk „mózg racjonalny”. Innymi słowy terminy „system gnostyczny” i „mózg racjonalny” to synonimy.
Oto dwie definicje podane przez Konorskiego:
„Okolice gnostyczne (inaczej okolice asocjacyjne) - części kory mózgowej zaangażowane w odbieraniu percepcji” (Konorski, 1969, s. 505, kursywa pochodzi ode mnie - A.G.).
„System gnostyczny - część ośrodkowego układu nerwowego zawiadująca zjawiskami gnostycznymi. W skład tego systemu wchodzą: jądra specyficzne wzgórza, okolice projekcyjne kory mózgowej oraz okolice gnostyczne kory mózgowej (…), również jądro ogoniaste stanowi prymitywną część układu gnostycznego” (Konorski, 1969 s.507, kursywa pochodzi ode mnie - A.G).
Do tych definicji dodam wyjaśnienie, że użyty przez Konorskiego termin „okolice projekcyjne kory mózgowej” to inaczej mówiąc (por. punkt 1 niniejszego wykładu) kora pierwotna (pierwotna kora wzrokowa, pierwotna kora słuchowa, pierwotna kora czuciowo-somatyczna). Analogicznie, zastosowane przez Konorskiego terminy „okolice gnostyczne” czyli „okolice asocjacyjne” odpowiadają w terminologii użytej w punkcie 1 określeniom - „kora asocjacyjna” lub inaczej mówiąc „kora wtórna”.
6