PRAWO CYWILNE

WYKŁAD 1

Istota prawa cywilnego

Prawo cywilne jest jedną z najistotniejszych, a przez to jedną z najlepiej ukształtowanych gałęzi prawa. Prawo cywilne jest prostą kontynuacją prawa rzymskiego sprzed 2000 lat.

Przepisy prawa cywilnego odnoszą się do tzw. stosunków cywilno-prawnych. Są to stosunki społeczne cechujące się tym, że zachodzą między równorzędnymi podmiotami i najczęściej mają charakter majątkowy. Prawo cywilne niekiedy chroni również prawa niemajątkowe. Chodzi tu głównie o prawa na dobrach osobistych, których przykładowy katalog zawiera art. 23 k.c. Dobrami osobistymi są np. zdrowie, nietykalność cielesna, imię, nazwisko, tajemnica korespondencji.

Źródła prawa cywilnego

Podstawowym źródłem prawa cywilnego w Polsce jest pochodząca z 1964 r. i wielokrotnie później nowelizowana ustawa o nazwie „Kodeks cywilny”. Ustawa ta zawiera m.in. część ogólną czyli najważniejsze wspólne zasady dla całego prawa cywilnego. Oprócz tego przepisy prawa cywilnego znajdują się w wielkiej liczbie innych ustaw, np. Ustawa prawo przewozowe, prawo bankowe, ustawa o działalności ubezpieczeniowej, ustawa o gospodarce nieruchomościami, prawo wekslowe i czekowe, kodeks spółek handlowych, kodeks rodzinny i opiekuńczy. W pewnym zakresie źródłem prawa cywilnego jest również nasza Konstytucja, która zawiera m.in. przepisy o ochronie prawa własności, o ochronie gospodarstw rolnych, o ochronie prawa do dziedziczenia, o odpowiedzialności odszkodowawczej władz publicznych za szkody wyrządzone prze ich funkcjonariuszy. Źródłem prawa cywilnego jest również prawo unijne.

Cechą charakterystyczną prawa cywilnego jest to, że wiele jego przepisów to przepisy względnie obowiązujące. Są to takie przepisy, które znajdują zastosowanie, gdy strony nie umówią się inaczej.

Klauzule generalne polskiego prawa cywilnego są to pewne zwroty niedookreślone ogólnikowo brzmiące, świadomie użyte przez ustawodawcę w treści przepisów, by uelastycznić proces stosowania prawa. Najważniejszymi klauzulami generalnymi polskiego prawa cywilnego są:

- zasady współżycia społecznego

- społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa

Pierwsza z tych klauzul odwołuje się do norm moralnych, niewysłowionych w przepisach, lecz respektowanych w społeczeństwie.

Druga z tych klauzul odwołuje się do pewnych zasad ekonomii i socjologii.

Do zasad współżycia społecznego odwołuje się ustawodawca w wielu przepisach k.c. np. w art. 5, 56, 58, 65, 353¹.

Domniemanie prawne w prawie cywilnym

Art. 6 k.c. stanowi: Ciężar udowodnienia fakty spoczywa na tym, kto z faktu tego wywodzi skutki prawne. Niekiedy jednak ustawodawca modyfikuje zasadę wyrażoną w art. 6 k.c. przerzucając ciężar dowodu na drugą stronę. Czyni to za pomocą domniemań prawnych. Do najważniejszych domniemań prawnych prawa cywilnego należą:

1. Domniemywanie dobrej wiary (art. 7 k.c.)

2. Domniemywa się, że treść wpisu do księgi wieczystej, a także innych sądowych rejestrów, takich jak KRS, Rejestr zastawów jest zgodna ze stanem prawnym

3. Domniemywa się, że posiadanie rzeczy jest zgodne ze stanem prawnym

4. Domniemanie ojcostwa.

Klasyfikacja prawa cywilnego

Tradycyjnie prawo cywilne dzielimy na 5 części:

1. Część ogólna

2. Prawo rzeczowe

3. prawo zobowiązań

4. Prawo spadkowe

5. Prawo rodzinne i opiekuńcze

Według tej klasyfikacji napisany jest polski k.c. Składa się on z 4 ksiąg:

1. Księga 1 p.t. „Część ogólna”

2. Księga 2 p.t. „Własność i inne prawa rzeczowe”

3. Księga 3 p.t. „Zobowiązania”

4. Księga 4 p.t. „Spadki”

Jedynie 5-ta część prawa cywilnego, a więc prawo rodzinne i opiekuńcze zostało uregulowane przede wszystkim w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Elementy stosunku cywilno-prawnego

W każdym stosunku cywilno-prawnym, jak i w każdym stosunku prawnym, wyróżniamy 3 elementy:

1. Strony czyli podmioty tego stosunku

2. Treść tego stosunku, czyli prawa i obowiązki stron

3. Przedmiot tego stosunku

Treść stosunku cywilno prawnego

Prawo podmiotowe - jest to pojecie zbiorcze. Oznacz ono ogół uprawnień jakiejś strony w pewnym stosunku cywilno-prawnym. Niektórzy mówią, że pojecie prawa podmiotowego służy do opisu sytuacji prawnej jakiegoś podmiotu. Wyróżniamy prawa podmiotowe bezwzględne i względne. Bezwzględne to takie, które są skuteczne wobec wszystkich, np. prawa rzeczowe, a zwłaszcza własność. Prawa podmiotowe względne to takie, które są skuteczne tylko wobec drugiej strony jakiegoś stosunku cywilno-prawnego, np. prawa obligacyjne.

WYKŁAD 2

Uprawnienie - jest to możność domagania się, by inna osoba zachowała się w określony sposób, tzn. by inna osoba spełniła określone świadczenie. Świadczenie to może polegać na daniu czegoś, na zrobieniu czegoś lub na nie czynieniu czegoś.

Roszczenie - to skonkretyzowane uprawnienie, a więc możność domagania się, by indywidualnie oznaczona osoba spełniła wobec mnie ściśle oznaczone świadczenie.

Uprawnienie kształtujące - jest to możność ukształtowania swoją jednostronną czynnością prawną sytuacji prawnej innej osoby. Przykładem jest prawo wypowiedzenia umowy najmu przez wynajmującego.

Ekspektatywa - jest to uprawnienie osoby oczekującej, czyli uprawnienie przyszłe, jeszcze nie w pełni istniejące. Niekiedy ma miejsce taki przypadek, że jakiegoś prawa podmiotowego jeszcze nie mamy. Możemy jednak być pewni, że to prawo nabędziemy w przyszłości, gdyż spełniliśmy już wszystkie wymagane warunki, by prawo to nabyć, np. jeżeli zostaliśmy członkami spółdzielni mieszkaniowej i wpłaciliśmy tzw. wkład budowlany, to możemy być pewni, że gdy tylko budynek zostanie wybudowany uzyskamy własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego. Mówimy więc, że przysługuje nam ekspektatywa własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego.

Nabycie praw podmiotowych

Są dwa sposoby nabycia praw podmiotowych:

1. nabycie pochodne

2. nabycie pierwotne

ad.1. Nabycie pochodne polega na tym, że nabywamy jakieś prawo do osoby, której ono do tej pory przysługiwało, za jej zgodą. Przykładem nabycia pochodnego jest nabycie wyniku umowy sprzedaży, umowy darowizny, wyniku dziedziczenia.

W zakresie nabycia pochodnego obowiązuje stara rzymska zasada, która głosi, że nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw niż sam posiada.

Od tej zasady są wyjątki. Pierwszy z nich dotyczy nabywania własności nieruchomości i jest związany z tak zwaną rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych. Polega to na tym, że prawo chroni osoby, które działając w dobrej wierze odpłatnie i w zaufaniu do treści wpisu w księdze wieczystej nabyły prawo własności do nieruchomości. Osoby takie stają się właścicielami nieruchomości, nawet gdyby się okazało, że osoba wpisana do księgi wieczystej jako właściciel, która zbywała im nieruchomość nie była właścicielem.

Drugi z wyjątków od tej zasady dotyczy nabywania własności ruchomości i został wyrażony w treści art. 169 k.c. Przepis ten stanowi, że osoba w dobrej wierze, która nabywa rzecz ruchomą od osoby nieuprawnionej staje się właścicielem tej rzeczy z chwilą objęcia jej w posiadanie. Jeżeli jednak rzecz była zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela, nabywca staje się właścicielem dopiero po trzech latach od zgubienia, skradzenia lub innej utraty, pod warunkiem jednak, że przez cały ten czas był w dobrej wierze

ad.2. Nabycie pierwotne polega na tym, że nabywamy jakąś rzecz na skutek wystąpienia zdarzenia opisanego w przepisach prawa i to bez względu na to, czy dotychczasowy podmiot tego prawa godził się na jego zbycie. Przykładem nabycia pierwotnego jest zasiedzenie, wywłaszczenie. Można nabyć własność nieruchomości w drodze zasiedzenia na skutek długotrwałego samoistnego posiadania tej nieruchomości przez 30 lat w złej wierze lub przez 20 lat w dobrej wierze. Można nabyć w drodze zasiedzenia własności ruchomości na skutek samoistnego posiadania tej ruchomości w dobrej wierze przez 3 lata, a w złej wierze nigdy.

Wywłaszczenie, zgodnie z polską Konstytucją, jest dopuszczalne, ale tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.

Ochrona praw podmiotowych

Prawa podmiotowe chronione są na drodze sądowej i pozasądowej. W ramach ochrony sądowej można wystąpić ze stosownym pozwem do sądu przeciwko osobie, która narusza nasze prawo. W ramach ochrony pozasądowej można zastosować obronę konieczną i pomoc własną.

Obrona konieczna polega na użyciu siły przeciwko osobie, która bezprawnie narusza nasze prawo. Należy jednak przy tym uważać, by nie przekroczyć granic obrony koniecznej, tzn. zastosowane środki muszą być adekwatne do sytuacji.

Pomoc własna polega na przywróceniu stanu zgodnego z prawem swoim własnym działaniem bez używania jednak siły wobec osób. Przykładem pomocy własnej jest ustawowe prawo zatrzymania.

Wykonywanie praw podmiotowych

Przysługujące nam prawa podmiotowe możemy wykonywać na dwa sposoby:

1. możemy sami z nich korzystać

2. możemy upoważniać, odpłatnie bądź nieodpłatnie, inną osobę do korzystania z własnego prawa, np. wynająć komuś własne mieszkanie.

Nie każdy sposób korzystania z własnego prawa podmiotowego jest dopuszczalny. Art. 5 k.c. stanowi, że nikt nie może korzystać ze swego prawa w sposób sprzeczny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub zasadami współżycia społecznego. Takie wykonywanie swojego prawa nazywamy nadużyciem prawa podmiotowego i nie zasługuje ona na ochronę.

Utrata praw podmiotowych

Przysługujące nam prawo podmiotowe możemy utracić na kilka sposobów:

1. w taki sposób, że je zbędziemy innej osobie

2. że utracimy je na rzecz innej osoby, która nabędzie je w sposób pierwotny

3. na skutek tego, że to prawo wygaśnie.

Niektóre prawa podmiotowe są ustanowione na określony czas i wygasają wraz z upływem tego czasu.

Niektóre prawa podmiotowe są tak ściśle związane z osobą, której one przysługują, że wygasają wraz ze śmiercią tej osoby, czyli nie przechodzą na spadkobierców. Dotyczy to głownie praw niemajątkowych, czyli praw na dobrach osobistych. Dotyczy to również wyjątkowo kilku praw majątkowych, tj. użytkowania i służebności osobistych.

WYKŁAD 3

Strony stosunków cywilno-prawnych

Tradycyjnie w prawie cywilnym funkcjonuje dychotomiczny (dwudzielny) podział podmiotów: osoby fizyczne i osoby prawne.

Osoby fizyczne

Art. 8 k.c. stanowi, że człowiek od chwili urodzenia nabywa zdolność prawną. Zdolność prawna to możność bycia podmiotem praw i obowiązków. Człowiek traci zdolność prawną z chwilą swej śmierci. W pewnym zakresie podmiotowość w prawie cywilnym ma również nasciturus, czyli dziecko poczęte, jeszcze nienarodzone. Może ono dziedziczyć po swoich spadkodawcach, którzy zmarli przed jego urodzeniem, ma również prawo do odszkodowania za szkody wyrządzone mu zdarzeniami, które miały miejsce przed jego urodzeniem.

Człowiek może być uznany za zmarłego przez sąd, jeżeli od końca roku, w którym ostatni raz widziano go żywym upłynęło już 10 lat. Jeżeli w chwili uznania za zmarłego osoba zaginiona miałaby już ukończonych 70 lat, wówczas wystarczy czekać tylko 5 lat, by uznać ją za zmarłą. Nikt nie może być uznany za zmarłego przed ukończeniem 23 roku życia.

Człowiek uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych z chwilą osiągnięcia 18-tego roku życia. Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań swoim własnym działaniem. Człowiek nabywa ograniczoną zdolność do czynności prawnych z chwilą ukończenia 13 roku życia. Osoba taka między 13 a 18 rokiem życia może:

1. Zawrzeć każdą umowę, ale za zgodą swego opiekuna ustawowego. Zgada ta może być udzielona przed, jak i po zawarciu umowy. Jeżeli po, to nazywamy ją potwierdzeniem

2. Może dokonać jednostronnej czynności prawnej, ale za zgodą opiekuna ustawowego udzieloną przed jej dokonaniem

3. Może swobodnie dysponować swoim zarobkiem

4. Może swobodnie dysponować przedmiotami oddanymi jej przez opiekuna ustawowego do swobodnego użytku (np. kieszonkowe)

5. Może zawrzeć umowę bez niczyjej zgody, zazwyczaj zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. kupić bilet na tramwaj)

Osoba poniżej 13-tego roku życia, co do zasady, nie ma zdolności do czynności prawnych. Nawet ona jednak może zawrzeć umowę, zazwyczaj zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, byle by tylko umowa ta nie została zawarta z rażącym pokrzywdzeniem tego dziecka.

Kobieta, która po ukończeniu 16 roku życia za zgodą sądu zawiera związek małżeński, uzyskuje z tą chwilą pełną zdolność do czynności prawnych i nie traci jej nawet gdyby przed 18 rokiem życia się rozwiodła.

Ubezwłasnowolnienie jest to sądowe pozbawienie człowieka zdolności do czynności prawnych. Przyczynami ubezwłasnowolnienia są:

1. niedorozwój umysłowy

2. choroba psychiczna

3. inne ciężkie zaburzenie psychiczne spowodowane pijaństwem lub narkomanią

Jeżeli patologie te występują z takim natężeniem, że osoba nimi dotknięta nie jest w stanie sama prowadzić swoich spraw, sąd ubezwłasnowolnia ją całkowicie i ustanawia dla niej opiekuna. W świetle prawa osoba taka może tyle, co dziecko do 13 roku życia. Jeżeli patologie te występują z mniejszym natężeniem, a osoba nimi dotknięta zasadniczo może prowadzić swoje sprawy, potrzebna jest jej jednak pomoc w ich prowadzeniu, sąd ubezwłasnowolnia ją częściowo i ustanawia dla niej kuratora do pomocy. Jednocześnie sąd wskazuje, których czynności ta osoba nie może dokonywać bez zgody kuratora.

Osoby prawne

Art. 33 k.c. stanowi, że osobą prawną jest Skarb Państwa, a także inne jednostki organizacyjne, którym przepisy wyraźnie przyznały osobowość prawną.

Wyróżniamy dwa typy osób prawnych:

1. Korporacje, czyli osoby prawne typu zrzeszeniowego. Są to wspólnoty członków lub wspólników, np. spółki z o.o. i s.a., stowarzyszenia, spółdzielnie, jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa)

2. Osoby prawne typu zakładowego, czyli fundacyjnego. Są to zorganizowane masy majątkowe, np. fundacje, przedsiębiorstwa państwowe, Skarb Państwa (jest to państwo w stosunkach majątkowych), różne agencje państwowe (np. Agencja Mienia Wojskowego, Agencja Rezerw Materiałowych, Agencja Rynku Rolnego).

Osoby prawne z zasady mają zawsze pełną zdolność do czynności prawnych. Są jednak takie czynności, których osoba prawna ze swej natury dokonywać nie może (nie może zawrzeć związku małżeńskiego, adoptować dziecka, sporządzić testamentu).

Większość osób prawnych powstaje z momentem wpisania ich do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). Są jednak takie osoby prawne, które powstają bezpośrednio na mocy przepisów prawa, np. Skarb Państwa i jednostki samorządów terytorialnych.

Osoby prawne występują w obrocie prawnym działając przez swoje organy. Jakie organy ma dana osoba prawna, to wynika z ustawy i ze statutu, które regulują jej strukturę organizacyjną, np. w spółkach kapitałowych i spółdzielniach występuje zarząd, rada nadzorcza, w przedsiębiorstwach państwowych dyrektor, w gminach wójt, burmistrz lub prezydent i rada gminy. Organ nie jest odrębnym podmiotem prawa. To tylko część struktury organizacyjnej osoby prawnej.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech osoby prawnej jest to, że ona sama, a nie jej członkowie, odpowiada za swoje zobowiązania. Na mocy art. 43 k.c. do ochrony dóbr osobistych osób prawnych stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie dóbr osobistych człowieka.

WYKŁAD 4

Ułomne osoby prawne

Pojęcie takie nie występuje w przepisach prawa. Ukuli je prawnicy dla nazwania pewnego typu jednostek organizacyjnych. Nie są one osobami prawnymi, gdyż żaden przepis wyraźnie tej osobowości im nie przyznał. Wykazują jednak wiele cech typowych dla osób prawnych, tzn. mają zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych i zdolność sądową (możność pozywania i bycia pozywanym przed sądem). Od osób prawnych różnią się przede wszystkim tym, że za swe zobowiązania odpowiadają nie tylko one same, ale również ich członkowie.

Do ułomnych osób prawnych zaliczamy: wspólnoty mieszkaniowe, osobowe spółki prawa handlowego (spółka jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna), spółki kapitałowe w organizacji (sp. z o.o. w organizacji, sp. akcyjna w organizacji - od wizyty u notariusza do rejestracji w KRS).

Na mocy art. 33¹ k.c. do ułomnych osób prawnych w kwestiach nieuregulowanych stosujemy przepisy o osobach prawnych.

Zdarzenia prawne w prawie cywilnym

Zdarzenia prawne to fakty, które rodzą skutki prawne. Skutek prawny może polegać na powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu jakiegoś stosunku cywilno-prawnego.

Zdarzenia prawne

Działania zdarzenia prawne sensu stricte

sensie ścisłym)

czyny czynności orzeczenia akty

prawne sądowe administracyjne

Zdarzenia prawne sensu stricte to fakty, których wystąpienie jest niezależne od woli człowieka.

Działania to fakty, których wystąpienie zależy od woli człowieka.

Wśród czynów szczególne znaczenie mają delikty, czyli czyny niedozwolone. Pojęcie „czyn niedozwolony” jest pojęciem technicznym i nie rozumiemy go dosłownie. W ramach deliktów wyróżniamy bowiem nie tylko zachowanie ludzi, ale także zachowania zwierząt czy inne jeszcze zdarzenia, za które ktoś odpowiada.

Bezprawność w prawie cywilnym rozumiemy szeroko. Chodzi tutaj nie tylko o zachowanie sprzeczne z przepisami prawa, ale także zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Niektóre orzeczenia sądowe są zdarzeniami prawnymi w prawie cywilnym, czyli powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie jakiegoś stosunku cywilno-prawnego, np. wyrok rozwodowy.

W gospodarce rynkowej rola aktów administracyjnych jako zdarzeń prawnych w zakresie prawa cywilnego jest znikoma. Największe znaczenie wśród wszystkich zdarzeń prawnych w prawie cywilnym mają czynności prawne. Podstawowym i wystarczającym zarazem elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli wywołania skutków prawnych. Tym się różnią czynności prawne od deliktów.

Klasycznym przykładem czynności prawnej jest umowa.

Klasyfikacja czynności prawnych

Czynności prawne

jednostronne wielostronne

umowy uchwały

Uchwały to rozstrzygnięcia organów kolegialnych.

---