Formalizm w kontekście przełomu antypoztywistycznego
Formalizm
*Formalizm odrzuca zewnętrzne uwarunkownie sztuki.
*Odrzucenie biografizmu i genetyzm.
*Formaliści skupiali się na wewnętrznej budowie dzieła.
*Negowanie tego co już było.
*Przełamywanie schematów.
*Nowy stosunek do języka.
*Autonomia sztuki (sztuka powinna być niezależna od tradycji, od rzeczywistości).
*Potrzeba nowych metod badawczych.
*Negacja psychologii, polityki.
*Utwór jest konstrukcją grą.
*Autor jest bezwzględnie poza utworem.
*Obiektywność badań, pomijanie historyczności i wszelkich form subiektywizmu.
*Obiektywizm badań jest możliwy, odrzucenie wartościowania, wszystkie dzieła są równe.
*Nie należy mieszać literackości z warunkami społecznymi.
*Uprzywilejowanie formy a nie treści, to ona jest podstawą istnienia samoistnego zespołu
znaczeń.
*Świat wykreowany w dziele ma charakter językowy.
*Tekst to zamknięta całość.
* Przeciwstawianie języka poetyckiego językowi użytkowemu.
Język praktyczny/użytkowy służy do komunikacji, elementy języka nie mają zatem
samoistnej wartości
Język poetycki/ samoistna wartość języka
Język poetycki to nie to samo co język poezji /język poetycki jest zespołem chwytów,
zmieniających wypowiedz w dzieło artystyczne
Język poetycki jest skonstruowany pod względem fonicznym
Nowe językowe stosunki/ nowe wykorzystywanie wyrazów
*Forma powinna być zauważalna/ obrona odbiorcy przed autotematyzmem
*Artysta to rzemieślnik to mistrz swojego fachu
*Automatyzacja i aktualizacja/ ciągłe odnawianie i ulepszanie formy
Formaliz rosyjski
W 1915r z inicjatywy Jakobsona, założone zostało Moskiewskie Koło Lingwistyczne. W Petersburgu roku później powstało Towarzystwo Badania Teorii Języka Poetyckiego. Obie te grupy wypracowały wspólną metodę badania literatury, którą zwykło się nazywać „metodą formalną”. Jest to wypracowany program badań tekstów literackich, wykorzystujący ścisłe metody lingwistyczne. Początek formalizmu w badaniach literackich wiąże się z trzema okolicznościami historycznymi (z sytuacją w ówczesnym językoznawstwie, z kryzysem symbolizmu w sztuce, z nowymi zjawiskami w poezji rosyjskiej). Petersburg: Jan Baudouin Courtenay dążył do obserwacji żywego środowiska językowego, badał mowę jako narzędzie myśli i komunikowania się. Jego uczniowie to Jakubiński i Paliwanow. Jakubiński- różnice pomiędzy systemem języka praktycznego (środek porozumiewania się), a systemem języka poetyckiego (w nim związki językowe nabierają własnej wartości). Paliwanow- poezja tym się różni od prozy, że posiada fonetyczną zasadę organizacji. Język poetycki był zatem definiowany w opozycji do języka potocznego. Formaliści w początkowej zwłaszcza fazie, kładli główny nacisk na fonetyczny aspekt języka, przyjmując założenie, że dźwięki istnieją poza wszelkimi związkami z obrazem. Symbolizm zostaje oskarżony o zbyt szybkie przechodzenie od słów do rzeczy. Rozpoczęliśmy walkę z symbolizmem, aby wyrwać z ich rąk poetykę, i wyzwoliwszy ją od powiązań z subiektywnymi estetycznymi i filozoficznymi teoriami, skierować na powrót na drogę naukowego badania faktów. Tym co cechowało formalistów była wiara w autonomię artystyczną materiału. Linie, plamy w malarstwie i słowa w poezji miały być samowystarczalne.
Percepcja, język, rzeczywistość
Wskrzeszenie słowa Wiktora Szkłowskiego jest zaliczane do jednych z pierwszych wystąpień formalistów. „Dziś słowa umarły i język stał się podobny do cmentarza”. Śmierć słowa wiąże się z automatyzacją jego postrzegania i utratą zmysłowej wyczuwalności. Słowo jest postrzegane przez Szkłowskiego dwojako: jako wytarta klisza, która w codziennej wymianie traci autonomiczną wartość i jest jedynie rozpoznawalna jako konwencjonalny znak, lub słowo samoistne, które jest postrzegane osobno dzięki swej materialnej bezinteresowności, słowo poetyckie traci swoją przezroczystość i daje się widzieć. Szkłowski nadaje poezji moc „rozszerzenia percepcji świata”. Autonomiczne słowo, dzięki swej innowacyjności, pozwala na nowo zobaczyć rzeczywistość. Poezja jest zatem takim użyciem języka, które pozwala odnowić widzenie świata.
Esencja i historia
Formaliści fascynowali się esencją języka, tym, czym jest on sam w sobie, niezależnie od kulturowych i społecznych uwikłań. Jeżeli literatura jest faktem językowym, ona także powinna mieć swoją istotę. Istotę tę formaliści nazywali literackością. Przedmiotem wiedzy o literaturze jest więc nie literatura, lecz literackość, to jest to, co czyni dzieło sztuki literackim. Do tej pory zamiast wiedzy o literaturze powstawał konglomerat pochodnych dyscyplin. Chwyt jest podstawowym wyróżnikiem literackości. Poezja nie przedstawia rzeczywistości, ale się na nią nastawia. Forma poetycka nie jest wtórna wobec rzeczywistości. Rzeczywistość nie ma jednego kształtu, który domagałby się jednej formy. Kategoria chwytu wiąże język i rzeczywistość, rzeczy przedstawione w języku stają się silnie odczuwalne. Drugi etap rozwoju formalistycznej teorii literatury związany jest z koncepcją intertekstualności (Tynianow). Każdy tekst odsyła do innego tekstu w ramach tego samego systemu. Parodia jest kluczowym gatunkiem intertekstualnym. Formalizm w drugim stadium swojego rozwoju uhistorycznił pojęcie literackości i nadał jej kulturowe znaczenie.
O języku prozy
Podstawowe chwyty powieściowe mieszczą się nie w porządku przedstawionych zdarzeń, lecz ich językowej prezentacji, której nie da się przełożyć na inny system znaków (np. obraz). Sjużet jest językową konstrukcją fabuły, która nie podporządkowuje się logice przyczynowo skutkowej. Szkłowskiego najbardziej zajmowały wszystkie udziwnienia kompozycyjne, które rozrywały rozwój fabularny utworu: nowele wtrącane, kompozycje szkatułkowe, dygresje. Eichenbaum zajmował się z kolei iluzją narracji mówionej, jest to subiektywna ingerencja głosu narratora. Kamienne stanowisko formalistów uległo relatywizacji. Rozróżnienie na artystyczną mowę poetycką i nieartystyczną mowę prozatorską uległa osłabieniu. Zgodzono się, że nie tylko proza jest systemem chwytów, ale także język praktyczny posiada własne chwyty. Otworzyło to drogę literaturoznawczej analizy tekstów nieliterackich.
Jak ma się formalizm do przełomu antypozytywistycznego
Podstawowym pojęciem związanym z formalizmem jest tekst. Formaliści odrzucają zewnętrzne uwarunkowania sztuki, skupiając się na wewnętrznej budowie dzieła. Utwór jest dla nich konstrukcją swego rodzaju grą językową. To język i forma są uprzywilejowane i mają nadrzędne znaczenie. Dla przedstawicieli przełomu antypozytywistycznego sztuka jest objawieniem duszy, jest celem sama w sobie. Literatura jest symbolem. Formaliści wyraźnie krytykują symbolizm. Symboliści źle się czuli w „klatce świata”, więc uciekali w świat symboli → nowa poezja powinna szanować zarówno świat rzeczy, wśród których żyje człowiek, jak też samodzielną substancję słów. Symbolizm odchodził w przeszłość, bo zbyt szybko porzucał sam język i jego dźwiękową warstwę na rzecz abstrakcyjnych idei. W przełomie antypozytywistycznym znaczenie jest poza tekstem, bo dzieło literackie nie jest wynikiem naśladowania. W interpretacji ważne są przede wszystkim czucie, empatia, przeżycia a nie analiza tekstów. Analiza nie jest strategią poznawania dzieła. W formalizmie analiza jest podstawowa metodą poznawczą , bo przecież świat wykreowany w dziele ma charakter językowy. Tym co cechowało formalistów była wiara w autonomię artystyczną materiału. Linie, plamy w malarstwie i słowa w poezji miały być samowystarczalne. Według teorii przełomu antypozytywistycznego wszystkie dane są przetwarzane przez zmysły, wiedza ma charakter relatywny. Ale filozofia powinna ustalać wiedzę, która ma charakter obiektywny-treści aktów psychicznych maja charakter obiektywny/ ale to według Diltheya. Wilhelm Dilthey, jeden z przedstawicieli przełomu antypozytywistycznego zwraca szczególna uwagę na czynniki kulturowe i psychologiczne. Poezja jest bowiem według niego przedstawieniem i wyrazem ducha. Wytwory kultury stanowią ekspresję indywidualnych psychik. Psychologia jest zatem jedyny sposobem interpretacji. Ale pan Hussler uważał nieco inaczej, krytykuje on psychologizm, a też jest przedstawicielem przełomu antypozytiwistycznego. Formalizm odchodzi całkowicie od psychologii. Poetyka i teoria literatury są dla formalistów nowym i początkowo jedynym sposobem interpretacji. Do badania tekstów literackich wykorzystywane są ścisłe metody lingwistyczne. W koncepcji Diltheya odbiorca gra bardzo ważną rolę w procesie interpretacji. Dzieło literackie, poezja wchodzi w reakcję z odbiorcą. W formalizmie to język jest podstawą interpretacji. To tekst organizuje wyobraźnie odbiorcy. Artysta pojawia się jako rzemieślnik, mistrz swojego fachu, ale jest on bezwzględnie poza utworem. Według Diltheya naczelnym zadaniem artyzmu jest wyrażenie osobowości. Sztuka jest aktywnością, za pomocą której artysta chce wciągnąć czytelnika w obręb swoich przeżyć, doświadczeń i fantazji. Polem dociekań jest wyobraźnia artysty. Obie doktryny są nastawione na obiektywizm, jednak drogi dojścia do owego obiektywizmu są różne. Obie doktryny krytykują genetyzm.