Każda epoka począwszy od starożytności a skończywszy na czasach współczesnych miała swój własny styl i własne ideologie. Tak było również w przypadku renesansu i następującej po nim epoce barokowej.
Epoka renesansowa pełna była wielu nowych prądów umysłowych. Filozofowie tego okresu wzorowali się na epoce starożytnej. Na początku tego okresu pojawił się humanizm, który narodził się za sprawą humanistów. Humaniści rozpropagowali teorię antropocentryzmu, czyli człowieka w centrum zainteresowania. Głównym założeniem humanizmu było cieszenie się życiem i korzystanie z niego. Głoszono dwa hasła „Carpe diem”, co znaczyło ciesz się chwilą oraz „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”. Większą uwagę zaczęto zwracać na przyjemności i zabawę, odrzucając wcześniejsze umartwianie się i zastanawianie się nad życiem. Pojawiły się również wtedy epikureizm i stoicyzm. Epikureizm nakazywał korzystanie z życia, natomiast stoicyzm mówił o umiarkowaniu i harmonii. Ważnym prądem była również reformacja zapoczątkowana przez Marcina Lutra. Reformacja była rozłamem religii chrześcijańskiej na mniejsze lub większe odłamy. Do głównych należał Luteranizm, Kalwinizm, Anglikanizm i Arianizm. Odłamy te prezentowały różne poglądy i sposoby pojmowania wiary oraz Boga, co doprowadziło do nietolerancji ludzi wobec innowierców. Poglądy te w swych utworach poruszyło wielu twórców. Należeli do nich m.in.: Mikołaj Rej, Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp - Szarzyński.

Natomiast epoka barokowa, której nazwa wywodzi się od słowa barocco zapowiadała coś niezwykłego oraz dziwnego. Głównym hasłem tej epoki było „Cogito ergo sum”, czyli „Myślę więc jestem”. Właśnie te założenia znalazły odzwierciedlenie w literaturze i sztuce. Twórcy sztuki barokowej sięgali po tematy religijne, mitologiczne oraz związane z życiem codziennym i światem przyrody. Podobne tematy możemy znaleźć w literaturze, której zadaniem było wywarcie na czytelniku jak największego wrażenia, oszołomienie go, sprawienie mu przyjemności a także olśnienie niezwykłą formą, błyskotliwym dowcipem oraz ozdobnym stylem. Nawet najbłahszy temat bywał kunsztownie opracowany przez poetę. W literaturze wytworzyły się dwa nurty: nurt dworski oraz sarmacki. Przedstawicielami nurtu dworskiego byli Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Natomiast przedstawicielami nurtu ziemiańskiego byli Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki.
Jan Kochanowski, przedstawiciel epoki renesansowej tworzył jeszcze w okresie studenckim, pisząc teksty łacińskie. Tematyka jego utworów była różnorodna. Pisał o sprawach politycznych, religijnych i żartobliwych. Łączył w swej twórczości epikureizm i stoicyzm. Wierzył w harmonię świata, prawa natury i możliwości ludzkiego rozumu. Tematy religijne zostały zawarte w pieśni „Czego chcesz od nas Panie”. Pieśń ta ma charakter podniosły, jest rodzajem modlitwy. Wyrazić może wiarę w boga, wdzięczność za dary, którymi Bóg obdarzył człowieka, za to, że stworzył cały świat, rośliny i zwierzęta. W ostatniej zwrotce podkreśla, że Bóg jest nieśmiertelny i dobry. Natomiast w innych pieśniach przedstawia tematy patriotyczne (pieśń V) oraz dotyczące życia i obyczajów ludności („Pieśń świętojańska o sobótce”). W pieśni XIX podmiot liryczny sugeruje, iż człowiek ma rozum i nie powinien zachowywać się jak zwierzę. Natomiast Treny były prawie w całości poświęcone zmarłej Urszulce. Równie ważnym bohaterem trenów jest ojciec Urszulki - sam Jan Kochanowski, który przeżywa ból po jej stracie, traci wiarę w Boga by potem ją znowu odzyskać i pogodzić się z losem. Przedstawia w nich swoje rozterki duchowe, poczucie zagrożenia i samotności, które niejako zapowiadają następną epokę - barok.

Równie ważnym twórcą był Mikołaj Sęp - Szarzyński. W jego poezji została zapisana wewnętrzna przygoda człowieka wrażliwego. Sonety, które pisał przedstawiają niezwykle dramatyczny wizerunek życia ludzkiego (człowiek jest ze swej natury rozdwojony pomiędzy wartościami duchowymi a cielesnymi). Dobra świata okazują się nietrwałe i odwodzą człowieka od Boga, który jest celem życia ludzkiego. W wizji Sępa Bóg jest co prawda nadzieją człowieka, ale jest i jego władcą oraz surowym sędzią. Człowiek Sępa jest istotą szlachetną, prawą, obdarzoną godnością i siłą.

Najwybitniejszym twórcą barokowym jest Daniel Naborowski, który w swej poezji podejmuje następujące tematy: czym jest ludzkie ciało i dusza, kim jest człowiek, czym jest życie i czas. Prezentuje on nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. Wystarczy przegląd kilku wierszy, aby utwierdzić się w tym przekonaniu. Np. wiersz pt. „Krótkość żywota” ukazuje nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność ludzkiego życia ujął poeta w trafnej sentencji „Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi...” Wierz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce sobie jej uświadomić, iż jest śmiertelny.
Epoki te są różne. Każda z nich przedstawia inny pogląd świata, Boga i człowieka. Filozofowie zastanawiają się nad innymi problemami, aczkolwiek każda z tych epok porusza tematy religijne i patriotyczne.

Społeczeństwo średniowieczne pojmowano jako organizm złożony ze stanów pełniących pewne funkcje społeczne. Uprzywilejowane miejsce zajmowało rycerstwo i duchowieństwo. Mieszczanie i chłopi tworzyli stany niższe o ograniczonych prawach.

Humanizm jest całkowitym zaprzeczeniem ascezy, ludzie renesansu ukazywali Boga jako stwórcę wszystkiego co piękne i doskonałe. Uznawali go za dobrego i sprawiedliwego ojca. W okresie renesansu nastąpił gwałtowny rozwój nauk ścisłych. Na ten okres przypada także przewrót Mikołaja Kopernika z układu geocentrycznego na heliocentryczny.

Ideał człowieka Odrodzenia:

• wszechstronność zainteresowań.

• gruntowne wykształcenie (zwłaszcza znajomość Antyku)

• umiejętność korzystania z życia doczesnego

• optymizm życiowy

• krytycyzm myślenia

• kult zdrowia i urody

¨ Ludzie Odrodzenia wysoko sobie cenili naukę i kulturę antyczną. W swoich postawach życiowych odwoływali się często do systemów filozoficznych ukształtowanych w starożytności a zwłaszcza do filozofii stoickiej i epikurejskiej

W renesansie nastąpiło odrodzenie kultury antycznej, a wraz z nią powstał nowy ideał człowieka. Przeciwnie do średniowiecza, gdzie wzorem był asceta wiecznie umartwiający się, spędzający swój czas na modlitwie, ciężkiej pracy lub mężny rycerz, W średniowieczu powstał nowy człowiek, człowiek szczęśliwy, żyjący na łonie natury, wyznawający hasło "carpe diem". Poeci i pisarze renesansu w swoich utworach ukazywali właśnie takich szczęśliwych bohaterów, spędzających swe życie na łonie natury. Wyraz renesansowego poglądu stanowiła twórczość Jana Kochanowskiego. Był to poeta, który przyczynił się do rozwoju literatury polskiej oraz podniósł ją do rangi europejskiej. Jan Kochanowski w swoich utworach ukazuje nam renesansowego człowieka. Najsilniej jest to uwidocznione w jego pieśniach. Poeta jest zdania, że człowiek powinien cieszyć się z życia, spędzać każdą chwilę jak najlepiej oraz cieszyć się ze swojej pracy. Dla Kochanowskiego najważniejsze wydaje się życie na wsi. Wieś ta ("Pieśń o sobótce") jest widziana oczyma szlachcica. Posiada ona wyidealizowany obraz. Poeta nie widzi żadnych ujemnych stron wsi, lecz tylko same jej zalety. Człowiek żyjący na wsi potrafi prawdziwie odetchnąć od dręczących go kłopotów i stać się szczęśliwym. Miasto w oczach Kochanowskiego jest pełne zakłamania, fałszu, obłudy, niesprawiedliwości itd. Rolnik na wsi może za pomocą swojej pracy wyżywić całą swoją rodzinę, ma czas na różnego rodzaju zabawy, tańce i rozrywki. Życie jego składa się z samych uciech i radości, jest sielanką, rajem na ziemi. W dalszych pieśniach dowiadujemy się, że człowiek powinien, ma nawet obowiązek, bawić się, pić, szaleć, hulać póki może. Zbędną rzeczą w życiu każdego człowieka to zamartwianie się niepotrzebnymi rzeczami. Mimo używania życia człowiek nie powinien zatracić w sobie pewnych wartości moralnych i humanistycznych. Powinien być człowiekiem szczęśliwym jak i cnotliwym o dobrym sumieniu. W swojej "Pieśni o cnocie" Kochanowski wyraża pogląd na ten temat w formie morału: "A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym , co służą ojczyźnie". Oznacza to, że największą cnotą człowieka jest dobro i zdolność poświęcenia się ojczyźnie. Człowiek renesansowy powinien jak najlepiej służyć ojczyźnie. Kochanowski mówi, że poeta jest właśnie takim człowiekiem - oddziaływuje on wychowawczo na swój naród. Drugim godnym człowiekiem do naśladowania jest rycerz, który mężnie broni kraju, w którym się urodził i wychował. Bardzo ważne dla Kochanowskiego jest czyste sumienie. W pieśni "Serce rośnie…" ukazuje dwóch ludzi o różnych sumieniach. Jeden to człowiek, którego owe sumienie gryzie, a tym samym nie pozwala mu na używanie życia. Człowiek taki jest wiecznie zatroskany, niespokojny. Drugi człowiek posiada czyste serce (sumienie), nikogo on nie skrzywdził, więc nie ma powodu do zmartwień. Z tego porównania można łatwo wywnioskować nowy pogląd Kochanowskiego - aby bawić się i cieszyć trzeba dobrze postępować w życiu, zgodnie ze swoim sercem. Człowiek renesansowy w pieśniach Kochanowskiego nie zniechęca się, nie ufa fortunie, lecz przyjmuje wszystkie troski i radości spokojnie. Zdaniem poety fortuna zmienną jest, człowiek raz może znaleźć się na wozie, raz pod wozem, lecz nigdy nie powinien z tego powodu rozpaczać, załamywać się ale kroczyć dalej z roześmianą twarzą. "Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje". Poeta bardzo, ceni człowieka. Uważa on, że każdy powinien robić w swoim życiu tak, zby go później inne pokolenia pamiętały. Kochanowski jest zdania, że sława jest bardzo ważna, ponieważ człowiek może równać się ze zwierzętami, ma swój rozum i dlatego powinien go wykorzystać dla dobra ogółu. Poeta uważa także, że człowiek nie tylko może cieszyć się z życia, ale i także być dobrym patriotą, który wiernie służy swojej ojczyźnie. Dobro swojego kraju powinien przekładać nad wszystko, nawet gdyby zrezygnować ze swoich potrzeb. Twórczość Jana Kochanowskiego jest przepojona poglądami renesansowymi na świat i życie. Na podstawie jego utworów możemy stwierdzić, że człowiek renesansowy cieszył się życiem, spędzał czas na łonie przyrody, na wsi, bawił się i używał wszelkiego rodzaju uciech i rozrywek. Mimo, że człowiek ów podchodził do życia bardzo lekko to jednak lubił pracować, cieszył się z plonów własnej pracy, był dobrym patriotą oraz miał pewne zasady (wartości), których nie starał się przekroczyć.

Koncepcja człowieka w renesansie w pigułce

Człowiek:
- znajduje sie pomiędzy sferą duchową, a materialną (neoplatonizm),
- to kowal swojego losu, ma wolny wybór,
- to makrokosmos, jest miarą wszechrzeczy,
- w nim zawarte są proporcje wykorzystywane do budowy na ziemi,
- to najwyższa wartość,
- jego ideał to humanista, znający m.in. kilka języków,
- jest w centrum zainteresowania,
- prawie dorównuje Bogu,
- wielbi Boga, równocześnie nie bojąc się go,
- bycie nim to nie dar, a zadanie.

W Średniowieczu człowiek myślał inaczej niż w czasach współczesnych. Ogromny wpływ miał na niego kościół i duchowieństwo. Społeczeństwo podzielone było na stany. W całej Europie panował w owym czasie system feudalny. Polegał on na tym, iż władca pobierał daninę od podległych sobie magnatów, ci zaś od swoich wasali, wasale od swoich wasali i tak dalej, aż do chłopa, który był motorem napędowym ówczesnej gospodarki. Z jego pracy utrzymywali się władcy.
Największym posiadaczem ziemskim był wtedy Kościół Katolicki, nic więc dziwnego, że do jego skarbca nieprzerwanie trafiały krocie. Była to najpotężniejsza, najbogatsza, najbardziej wpływowa organizacja średniowiecznej Europy. Duchowieństwo było stanem uprzywilejowanym .
Od początku dzierżyło prymat w dziedzinie szkolnictwa. Już Karol Wielki przeprowadzając reformę szkolnictwa klasztornego nakazał zakładanie szkół przy klasztorach i katedrach biskupich. Szkoły te kształciły głównie duchownych. Bardzo często w klasztorach przechowywano dzieła pisarzy starożytnych. Przepisywali je kopiści wzbogacając w ten sposób inne biblioteki. Kościół był w posiadaniu ogromnych majątków ziemskich. Gdy dziś myślimy o średniowieczu bardzo często przed naszymi oczami staje obraz ciężkozbrojnego rycerza. Rycerstwo stanowiło trzon każdej średniowiecznej armii. Wiązało się to z przestrzeganiem określonych zasad tzw. „Kodeksu rycerskiego". Z czasem rycerstwo przekształciło się w szlachtę, a ta bardzo szybko w ziemiaństwo. Szlachta, mimo iż nie wyzbyła się całkowicie dawnych nawyków rycerskich, uwidoczniała je przede wszystkim na turniejach, a nie w boju. Niewątpliwie duży wpływ na taką postawę miał Kościół, który stworzył hamulce moralne dla „dzikiej” natury rycerza. To także dzięki Kościołowi utrwalił się wśród rycerstwa średniowiecznego zwyczaj poświęcania broni wręczanej pasowanemu rycerzowi, a także inne zwyczaje nadające tej ceremonii charakter obrzędu religijnego. Powodowało to, że rycerz oprócz obrony swojego seniora i monarchy zaczął bronić także wiary. W Średniowiecznym świecie panował ściśle określony porządek. Językiem ludzi wykształconych była łacina. Rozwijała się także filozofia średniowieczna (XII-XIII w.) reprezentowana przez Tomasza z Akwinu, Piotra Adelarda, Rogera Bacona, Bernarda z Claivaux (`Klerwo). Filozofia w średniowieczu straciła swoją niezależność. Ludzie przestali rozważać tematy dotyczące natury świata i pytań o sens istnienia. Głównym zadaniem filozofii w średniowieczu stało się wyjaśnianie i systematyzowanie prawd wiary, które były pewnikami nie podlegającymi dyskusji. Głównymi myślami filozoficznymi w średniowieczu była scholastyka, mistyka i dualizm.
Scholastyka - okres w rozwoju filozofii chrześcijańskiej, który rozpoczął się około IX wieku. Obejmował wiele nurtów filozoficznych, których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Powstała z potrzeby autorów chrześcijańskich do pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy (zgodnie z formułą św. Anzelma z Canterbury: fides quaerens intellectum `wiara szukająca rozumienia').Mistyka jest to chrześcijański styl pobożności, rodzaj aktywności religijnej, starający się wniknąć w tajemnice wiary w sposób doświadczalny. Szczytowy okres jej rozwoju przypada na wieki XII-XVI
Dualizm skrajny - reprezentowany w poglądach św. Augustyna i Kartezjusza; zakłada, że dusze i ciała to byty samoistne, równorzędne - substancje, które mogą stanowić podłoże dla jakiś cech, ale same żadnego podłoża do istnienia nie potrzebujące
Dualizm umiarkowany - reprezentowany przez Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według Arystotelesa samoistnie istnieją tylko ciała. W każdej substancji cielesnej (ciele) wyróżnić można 2 czynniki - materię i formę (coś, co stanowi o tym, że dane ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym; coś, co wyróżnia ciało spośród innych ciał tego samego rodzaju). Arsystoteles stwierdza, że forma nie może istnieć bez materii. Człowiek, jak każdy byt, składa się z materii i formy. Formę człowieka nazywa Arystoteles duszą. Duszę zaś określa jako wszystko to, co sprawia, że nieożywione pierwiastki chemiczne stają się żywą, czującą i myślącą istotą. Istnieje ona tylko dzięki ciału. Z kolei wg Tomasza z Akwinu, który dokonał recepcji poglądów Arystotelesa dla potrzeb chrześcijaństwa, to dusza jest substancją (bytem) samoistnym i może ona istnieć bez ciała.
W oparciu o nauki św. Augustyna chrześcijanie przez tysiąc lat byli uczeni, że wszystkie choroby pochodzą od diabła i atakują złych ludzi. Dlatego też medycyna stała na jednym poziomie, nie rozwijała się, wybuchały kolejne epidemie a przeciętna długość życia człowieka wynosiła 21 lat. Liczba ludności w Europie nie zwiększała się. Aby nie dopuścić do wypadków szerzenia się herezji powstawały zakony żebracze-franciszkanie oraz dominikanie. Były to zakony miejskie, składające się z mnichów z niższych warstw społecznych, działających z dużą żarliwością religijną, prostotą i pokorą. Jednak, gdyby te środki zawiodły, Papież powierzył dominikanom dodatkową, groźną broń-świętą inkwizycję. Był to sąd kościelny, którego zadaniem było śledzenie i przeprowadzanie procesów osób podejrzanych o nieprawomyślność. Wyroki były surowe (spalanie na stosie czy konfiskata majątku) i budziły strach. Wielką klęską późnego średniowiecza były proces czarownic. Była to konsekwencją szerzącego się w tym czasie we wszystkich warstwach społeczeństwa zabobonu i wiary w czary. Na mentalność człowieka w średniowieczu tak jak i w czasach najnowszych ogromny wpływ miała sztuka. Charakterystyczną cechą dzieł średniowiecznych było ich zaangażowanie w sprawy religijne i świeckie, społeczne i duchowe. Literatura średniowiecza również była w dużym stopniu uzależniona od Kościoła Katolickiego. Pomimo, iż zróżnicowanie stylowe w literaturze tego okresu jest znaczne, powstawały różne konwencje i kanony, których cechą wspólną był międzynarodowy język łaciński. Wiele dzieł było opartych na wzorach Pisma Świętego. W literaturze bardzo często pojawiał się alegoryzm, czyli występowanie motywu, który poza znaczeniem dosłownym miał jeszcze inne, ukryte i domyślne znaczenie. Kultura i sztuka średniowiecza (zwłaszcza jego schyłku) spowodowała, że ówczesny człowiek w większym stopniu niż dawniej zwracał uwagę na śmierć. Znajdowała się ona na ustach nie tylko pisarzy i poetów Kościelnych, którzy zawsze poświęcali jej wiele miejsca. Zagadnienie śmierci analizował jeden z najznakomitszych poetów francuskich - Franciszek Villon (1431 - ok. 1969) to zarówno w swoim poetyckim testamencie jak zwłaszcza w balladzie o powieszonych, która napisał w więzieniu w oczekiwaniu na wykonanie wyroku. Makabryczny opis rozkładających się na szubienicy trupów odpowiadał oczekiwaniom ówczesnych czytelników. Podobny motyw ujęty przez plastyków w formę „tańca śmierci” (dance macabre), był w ciągu XV w. wielokrotnie powtarzany przez malarzy i rzeźbiarzy. Śmierć sięgająca zarówno po korowane głowy, dostojników kościelnych jak i również przedstawicieli klas nie uprzywilejowanych (mieszczanie, chłopi), występowało w tych kompozycjach nie tylko jako podkreślenie marności ówczesnego świata, ale również jako czynnik niwelujący nierówności społeczne i przekreślający przywileje stanowe. Dla tym silniejszego odmalowania nicości ziemskiego bytowania artyści nie wahali się przedstawiać zmarłych w pełnym rozkładzie ich ciał i nie jednokrotnie w ten sposób komponowali nawet pomniki nagrobne.


Wszystkie wyżej wymienione czynniki ukazują nam jakie miejsce w świecie widział sobie człowiek średniowieczny i jakie były tego przyczyny. Otton I opierając się na duchowieństwie umocnił jego władze, a właśnie ono kształtowało sposób myślenia. Uważano że bez mocy bożej nic na świecie się nie odbywa. Bóg stał w środku wszystkiego, kierował życiem każdego człowieka. Ludzie dostrzegając w nim doskonałość, widzieli marność świata i doczesnego życia. Ideałem człowieka był cnotliwy asceta.
Asceza średniowieczna to doskonalenie się w cnocie poprzez surowy tryb życia, wyrzeczenie się ziemskich przyjemności , a nawet umartwianie ciała. polega na ucieczce od świata, świadomym nieprzystosowaniem społecznym, szukaniem doskonałości ducha poprzez zadawanie cierpienia ciału. Z greckiego askeiss oznacza ćwiczenie. Celem tej postawy, którą propagowali asceci, było oprócz doskonalenia w sobie cnoty i pobożności uzyskanie zbawienia i osiągnięcie świętości. Asceci wierzyli, ze po śmierci czeka ich wieczne szczęście. Święty Aleksy jest przykładem typowego idealnego człowieka średniowiecznego odrzucającego świat materii dla Boga i wiecznego szczęścia w niebie.
Podstawowa wartością była żarliwa wiara w Boga. Poglądy które kształtowały człowieka w średniowieczu formowali ówcześni filozofowie.

---