Dźwignia operacyjna, finansowa i łączna.

Wszelkie decyzje podejmowane w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą wiążą się z ryzykiem. Ustalenie odpowiedniej struktury majątku oraz właściwy sposób jego finansowania to problemy, które rozwiązać musi każde przedsiębiorstwo.

Pierwszy z nich związany jest z ryzykiem operacyjnym - do jego oceny służy między innymi znajomość stopnia dźwigni operacyjnej. Drugi zaś wiąże się z ryzykiem finansowym określanym przy pomocy skali dźwigni finansowej.

  Dźwignia operacyjna

Dźwigni operacyjnej nie da się zrozumieć bez znajomości istoty kosztów stałych i zmiennych. Koszty stałe nie zależą od wielkości produkcji, pozostają zatem na tej samej wysokości         w danym okresie czasu. W przeciwieństwie do nich koszty zmienne związane są z ilością produkcji - zwiększają się wraz z jej wzrostem i zmniejszają się przy jej spadku.

Określony udział kosztów stałych w ogólnym poziomie kosztów, zależny w dużej mierze od struktury majątku, powoduje, że zmiany przychodów ze sprzedaży nie wywołują proporcjonalnej zmiany zysku operacyjnego. Im wyższy poziom kosztów stałych, tym większa wrażliwość zysku operacyjnego na zmiany przychodów ze sprzedaży, a co za tym idzie wyższe ryzyko operacyjne.

Stopień dźwigni operacyjnej (DOL - Degree of Operational Leverage) możemy określić jako relację między procentową zmianą zysku operacyjnego - przed odliczeniem odsetek od kapitałów obcych i opodatkowaniem (EBIT) a procentową zmianą przychodów ze sprzedaży (S):

DOL =  (ΔEBIT / EBIT) / (ΔS / S)

Wykorzystanie zależności:

EBIT = Q * (p - v) - F

gdzie

Q - ilość produkcji sprzedanej

p  -  cena jednostkowa

v  -  jednostkowy koszt zmienny

F  -  całkowite koszty stałe,

umożliwia obliczenie stopnia dźwigni operacyjnej w następujący sposób:

DOL = [Q * (p - v)] / [Q * (p - v) - F]

lub

DOL = (S - V) / (S - V - F)

gdzie

V - całkowite koszty zmienne.

Wszystkie powyższe wzory na obliczenie stopnia dźwigni operacyjnej pozwalają na określenie o ile procent zmieni się zysk operacyjny jeśli przychody ze sprzedaży zmienią się   o 1%.

Stopień dźwigni operacyjnej przyjmuje najwyższe wartości jeżeli wielkość sprzedaży kształtuje się w pobliżu progu rentowności (przychody ze sprzedaży równe sumie kosztów stałych i zmiennych). Ryzyko operacyjne jest wówczas najwyższe i maleje  wraz ze wzrostem wielkości sprzedaży.

  Dźwignia finansowa

W przedsiębiorstwach finansujących choć częściowo swoją działalność kapitałami obcymi powstają koszty finansowe związane z koniecznością spłaty odsetek. Koszty te wpływają na osiągany przez firmę zysk netto. Zatem struktura źródeł finansowania aktywów, obok działań operacyjnych, jest również wyznacznikiem tego zysku. Możliwa jest sytuacja, w której dwie firmy o identycznym poziomie zysku operacyjnego osiągają różny wynik netto ze względu na odmiennie ukształtowane struktury pasywów.

Wykorzystanie kapitałów obcych pozwala również na zwiększenie przychodów ze sprzedaży w stosunku do tych, które możliwe są do osiągnięcia przy finansowaniu działalności jedynie środkami własnymi. Do momentu, kiedy koszt kapitałów obcych jest niższy od rentowności majątku, firma osiąga dodatkowe korzyści wyrażające się  wzrostem rentowności kapitałów własnych. Zjawisko to określa się jako dźwignię finansową.

Jej oddziaływanie jest możliwe dzięki temu, że efektywny koszt wykorzystywanego kapitału obcego jest mniejszy od płaconych odsetek. Stanowią one bowiem koszt uzyskania przychodu i zmniejszają podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym.

Stopień dźwigni finansowej (DEL - Degree of Financial Leverage) będący miarą wpływu procentowej zmiany zysku operacyjnego (EBIT) na procentową zmianę zysku netto przypadającego na akcję (EPS - Earnings per Share), można przedstawić za pomocą wzoru:

DFL = (ΔEPS / EPS) / (ΔEBIT / EBIT)

Zysk netto przypadający na akcję zastępuje się często zyskiem netto.

Wynik interpretuje się jako procent zmiany zysku netto w wyniku zmiany zysku operacyjnego o 1%.

W praktyce, przekształcając powyższą formułę, stopień dźwigni operacyjnej można obliczyć w sposób uproszczony:

DFL = EBIT / (EBIT - I)

gdzie

I - odsetki od kapitałów obcych.

Jak wspomniano wcześniej, dźwignia finansowa nie zawsze działa w kierunku poprawy efektywności działania firmy. Jeśli wykorzystanie dodatkowego kapitału obcego nie przekłada się na wzrost zysku netto ponad zwiększone koszty finansowe, efekt dźwigni finansowej jest niekorzystny, zmniejszając rentowność kapitału własnego.

Zatem już na etapie planowanej zmiany struktury pasywów należy poznać jej wpływ na rentowność kapitału własnego.

Dążenie do maksymalnego wykorzystania efektu dźwigni finansowej wiąże się z coraz wyższym ryzykiem. Nadmierny poziom kapitałów obcych może bowiem spowodować utratę kontroli nad firmą a czasem prowadzić do jej upadłości.

Tak więc każda decyzja niosąca za sobą zmiany w strukturze źródeł finansowania majątku musi być starannie wyważona.

  Dźwignia łączna (całkowita)

Znając zasady działania dźwigni operacyjnej i finansowej, łatwiej zrozumieć istotę dźwigni całkowitej. Wyraża ona zależność między procentową zmianą zysku netto na akcję (EPS)      a procentową zmianą przychodów ze sprzedaży (S). Innymi słowy stopień dźwigni łącznej (DTL - Degree of Total Leverage) mierzy wpływ względnej zmiany przychodów ze sprzedaży na względną zmianę zysku netto przypadającego na akcję. Za pomocą wzoru wyrazić to można w sposób następujący:

DTL = (ΔEPS / EPS) / (ΔS / S)

Podobnie jak w przypadku obliczania dźwigni finansowej, zysk netto przypadający na akcję zastępuje się często zyskiem netto.

Wiedząc, że dźwignię łączną oblicza się jako iloczyn dźwigni operacyjnej i finansowej:

DTL = DOL * DFL

można zaproponować kolejną formułę, dzięki której poznamy jej poziom:

DTL = (S - V) / (S - V - F - I)

Wynik uzyskany na podstawie obu wzorów interpretuje się jako procentową zmianę zysku netto wynikającą ze zmiany przychodów ze sprzedaży o 1%.

Skoro dźwignia operacyjna mierzy poziom ryzyka operacyjnego, dźwignia finansowa poziom ryzyka finansowego, zatem dźwignia całkowita informuje nas o ogólnym ryzyku związanym z działalnością firmy. Jej rosnący i wysoki stopień może być miernikiem zmniejszającego się bezpieczeństwa funkcjonowania firmy.

Znajomość dźwigni łącznej jest przydatna między innymi przy obliczaniu wpływu planowanych zmian przychodów ze sprzedaży na zysk netto oraz pomaga potencjalnym inwestorom w zorientowaniu się w przyszłej sytuacji firmy w zależności od oczekiwanych zmian w danej branży lub rynku, na którym firma funkcjonuje. Należy jednak pamiętać          o szeregu założeń niezbędnych do obliczenia wszystkich rodzajów dźwigni.

Przyjęcie chociażby założenia o niezmienności udziału kosztów stałych w sumie kosztów, przy możliwych a nawet częstych, faktycznych zmianach tego udziału, związanych np. ze zmianami w majątku, powoduje, że planowane wyniki nie będą w 100% zgodne                     z rzeczywiście uzyskanymi.

Koncepcja dźwigni pozwala jednak na poznanie przynajmniej orientacyjnej wrażliwości wyników finansowych na zmiany przychodów ze sprzedaży.

  P r z y k ł a d :

Korzystając z następujących danych firmy X :

cena sprzedaży jednostki wyrobu   p = 20 PLN

jednostkowy koszt zmienny            v = 10 PLN

suma kosztów stałych                     F = 18000 PLN

odsetki od kapitałów obcych           I = 2000 PLN

obliczmy

1.       wpływ zmiany wielkości sprzedaży z 3000 szt. na 3500 szt. na zysk operacyjny,

2.       wpływ wzrostu zysku operacyjnego z 12000 PLN do 17000 PLN na zysk netto, przy założeniu stałej stopy podatku dochodowego w danym okresie,

3.       wpływ wzrostu sprzedaży z 3000 szt. na 3500 szt. na zysk netto.

Ad 1

Zacznijmy od wyliczenia stopnia dźwigni operacyjnej dla wielkości sprzedaży 3000 szt.

DOL = (3000*(20 - 10)) / (3000*(20 - 10) - 18000) = 2,5

Wzrost lub spadek wielkości sprzedaży o 1% powoduje zatem odpowiednio wzrost lub spadek zysku operacyjnego o 2,5%. Skoro planuje się, iż wielkość sprzedaży zwiększy się     o 500 szt., czyli o 16,67%, to zysk operacyjny powinien wzrosnąć o 41,67% zgodnie              z wyliczeniem:

16,67 * 2,5 = 41,67

Sprawdzianem powyższego może być wyliczenie zysku operacyjnego dla wielkości 3000 szt. i 3500 szt. oraz procentu zmiany:

EBIT ₁ = 3000 * (20 - 10) - 18000 = 12000

EBIT ₂ = 3500 * (20 - 10)  - 18000 = 17000

Zysk operacyjny i tym razem wzrasta o 41,67%. Potwierdza to wcześniejsze wyniki.

Ad 2

W celu obliczenia reakcji zysku netto na zmianę zysku operacyjnego z 12000 do 17000 (41,67%), należy wykorzystać stopień dźwigni finansowej. Dla zysku operacyjnego równego 12000 wynosi on:

DFL = 12000 / (12000 - 2000) = 1,2

Wzrost zysku operacyjnego o 1% powoduje zwiększenie zysku netto o 1,2%. Z kolei spadek zysku operacyjnego o 1% wpływa na zmniejszenie zysku netto o 1,2%.

Jeśli zatem planowany zysk operacyjny wzrośnie o 41,67% to zysk netto zwiększy się o 50%, co wynika z wyliczenia:

41,67 * 1,2 = 50

Ad 3

Znając stopień dźwigni operacyjnej i finansowej łatwo obliczyć ich iloczyn, czyli poziom dźwigni całkowitej:

DTL = 2,5 * 1,2 = 3,0

W wyniku wzrostu przychodów ze sprzedaży o 1%, zysk netto zwiększy się o 3%. Skoro      w naszym przykładzie planujemy wzrost wielkości sprzedaży o 16,67% (z 3000 do 3500 szt.), to wynikające z tego zwiększenie zysku netto można obliczyć następująco:

16,67 * 3 = 50%

Zysk brutto wzrośnie zatem o połowę.

---