COLLEGIUM NOBILIUM WEDŁUG STANISŁAWA KONARSKIEGO
Stanisław Konarski był związany z zakonem pijarów od wczesnego dzieciństwa. Najpierw jako jego wychowanek, potem jako członek. W wieku 10 lat został oddany do kolegium pijarskiego w Piotrkowie Trybunalskim. Uczył się tam przez 5 lat. Po święceniach kapłańskich na dalsze studia udał się do Rzymu, do pijarskiego Collegium Nazareum, uczelni znacznie zreformowanej w stosunku do większości ówczesnych szkół wyższych. Uczył się tam i pracował jako nauczyciel retoryki. Po powrocie do kraju Konarski nawiązał współprace ze stronnictwem Czartoryskich, między innymi popiera Stanisława Poniatowskiego. W historii Konarski zapisał się jako reformator szkolnictwa i życia politycznego w Polsce XVIII w. Wielką reformę szkolnictwa w Polsce rozpoczął w 1740 roku, wtedy to władze zakonu powierzyły mu otworzenie w Warszawie uczelni nowego typu, jakiej jeszcze w Polsce nie było - Collegium Nobilium- "konwikt szlachecki dla kształcenia przyszłych działaczy politycznych i państwowych, kolegium, które najpełniej i najlepiej wcielało w życie zasady i poglądy wychowawcze".
Była to placówka z nowoczesnym, jak na ówczesne czasy, szerszym programem nauczania w porównaniu np. do ówczesnego kształcenia w szkołach jezuickich. Zapoczątkowała ona reformę szkół pijarskich. "Przede wszystkim młodzież ma uczyć się żyć po chrześcijańsku, i to na świecie; w tym celu będzie im się wykładało w pewnych oznaczonych porach katechizm i naukę moralną, połączoną z ćwiczeniami pobożnymi- jak poniżej. Będą uczyć się języka łacińskiego, francuskiego i niemieckiego, a kto zachce i włoskiego. Będzie się im wykładało zasady wyższych nauk: retoryki, filozofii, arytmetyki, algebry, geometrii, trygonometrii, architektury wojskowej i cywilnej, mechaniki, dalej historię świętą, historię powszechną, starożytną i nowszą, historię polską, geografię, rysunki; ponadto prawo ojczyste, politykę, dalej ćwiczenia ciała, jak: taniec, szermierka, jazda konna, skoki na konia drewnianego; wreszcie muzyka- kto chce, kto zechce słuchać teologii, będzie uczęszczał do szkoły publicznej."
"Collegium dzieliło sie na 5 klas, a nauka w nim trawała 8 lat (klasy II, IV i V były dwuletnie). W Collegium istniało także dwuletnie studium prawa ojczystego i międzynarodowego dla chętnych po ukończeniu klasy piątej."
W ciągu ośmiu lat młodzież miała zapewnioną naukę na wysokim poziomie oraz różne atrakcje. Starannie dobierano metrów, opiekunów i lokajów. Organizowano rozrywki fizyczne (bilard, warcaby), uczono tańca i fechtunku, udostępniano najnowsze numery polskich i zagranicznych gazet politycznych. W dniach wolnych od nauki uczniowie odwiedzali salę sejmową i królewskie pokoje na Zamku. Na wzór stołecznej szkoły reformowano inne kolegia pijarskie, a także jezuickie. Reformatorskie osiągnięcia światłego pijara przygotowały dobry grunt pod działalność Komisji Edukacji Narodowej. Collegium wykształciło wielu wybitnych działaczy polskiego oświecenia.
"Organizacja i program Collegium wzorowany był na dobrze znanych Konarskiemu, przodujących w Europie zakładach edukacyjnych: pijarskim Collegium Nazarenum w Rzymie i francuskich akademiach szlacheckich, a także na zorganizowanej przez Stanisława Leszczyńskiego Szkole Rycerskiej."
Nadrzędnym celem nauczania i wychowania było wdrożenie młodzieży do samodzielnego myślenia, wpojenie uczniom wzorców etycznych i obyczajowych, zaszczepienie wychowankom cnót obywatelskich i patriotycznych, a tym samym przygotowanie ich do aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym i społecznym. Zasady i metody wychowawcze stosowane w Collegium Konarski zawarł w "Mowie o kształtowaniu człowieka poczciwego i dobrego obywatela" (1754).
Życie konwiktorów, czyli uczniów Collegium było określane poprzez:
Ustalenie wysokiej opłaty za naukę - 80 złotych dukatów rocznie. Ta bariera miała skutecznie eliminować mniej zamożnych.
Wszyscy wychowankowie mieli się znaleźć w towarzystwie równych sobie urodzeniem i zamożnością.
By zagwarantować elitarność Konarski ograniczył liczbę uczniów do 60. Pewny był, że właśnie dzięki temu rodzice będą sobie poczytywali za zaszczyt pobyt syna w takim Collegium.
Na każdych 4 wychowanków przypadał osobny lokaj, znający dobrze język niemiecki lub francuski; służbie zakazano używanie języka polskiego; mieli mówić po niemiecku lub francusku. Lokaj nosił książki za paniczem i towarzyszył mu w wyjeździe powozem na miasto, troszczyć się o jego garderobę, a nawet przenosić panicza na plecach przez uliczne błoto itd.
Bardzo starannie obmyślany był regulamin konwiktu izolujący młodzież od nie kontrolowanych wpływów z zewnątrz; zakazano nawet wyjazdów do domu na święta, opuszczania lekcji i wychodzenia z konwiktu wieczorem.
Wszystko to sprzyjać miało skutecznemu oddziaływaniu na młodzież przez zaszczepianie jej określonych wzorów moralnych i kształcenie umysłu, by wychować każdego na uczciwego człowieka i dobrego obywatela.
Podstawą wychowania miała być głęboka religijność, która miała wzmacniać człowieka pod względem moralnym. Na niej opierać się miały trzy cnoty:
a) posłuszeństwa (tzn. wierność, szacunek i posłuszeństwo królowi, poszanowanie praw ojczystych i subordynacja wobec urzędów i władz Rzeczypospolitej),
b) sprawiedliwości (tzn. sprawiedliwe postępowanie panujących, sędziów, urzędników i panów wobec poddanych; pracodawców wobec rzemieślników i służby; przyjaciół względem siebie);
c) miłości ojczyzny (tzn. poszanowania jej publicznych, politycznych i ekonomicznych interesów, jako wspólnej całości; wykazywania ku niej przywiązania i obrony przed nieprzyjacielem).
Podczas rozwoju szkoły zachodziły wewnętrzne zmiany w procesie edukacji, takie jak:
· Chęć ograniczenia metod pamięciowych i ciągłego dyktowania - położono więc nacisk na upowszechnienie podręczników szkolnych (z własnych drukarni);
· ograniczenie liczby dni wolnych od nauki (było ponad 200);
· podniesienie dyscypliny (walka z burdami szkolnymi);
· podjęcie walki z wybujałą dewocyjnością;
· dążenie do wyrabiania kultury towarzyskiej i ogłady (przystojność w gestach, postawie i wyrażeniach);
· wdrażanie uczniów do czystości ubioru i higieny osobistej;
· walka z prostactwem i brutalnością; nauka kodeksu etykiety (Galanteusza);
· zamiast kar cielesnych - odwoływanie się do honoru uczniów, udzielanie pochwał i nagród;
· pobudzanie wśród uczniów współzawodnictwa; zachowane zostały niestety instytucję tajnych szpiegów i „cenzorów” (do śledzenia uczniów w szkole, w kościele i na stancjach).
Kary cielesne:
· dopuszczono je tylko w ostateczności: za upór, zuchwałość i krnąbrność.
· Gdyby do takiej kary dojść miało, to wymierzyć ją może tylko prefekt, nigdy nauczyciel.
· Bezwzględnie nie wolno bić po gołym ciele i nie więcej nad 7 uderzeń;
· zabrania się bicia „w łapę”, w twarz, targania za włosy, za uszy, kijem po plecach lub wykonywania kary przez drugich chłopców.
Rolą nauczyciela było zwracanie uwagi na swoje zachowanie w szkole, na obycie towarzyskie, na schludność w ubiorze i należytą prezencję zewnętrzną. Nauczyciel nie tylko miał znać doskonale to, czego uczy, ale zawsze powinien umieć więcej niż to, co jest potrzebne do lekcji. Zawsze powinien się przygotować do lekcji, nie ufając zbytnio swoim zdolnościom, ani doświadczeniom. Koniecznym do tego warunkiem było nie ustawać nigdy w dokształcaniu się w lekturze, „bo nikt tego dać nie może, czego sam nie posiada”.
Reforma wprowadzona w Collegium Nobilium została w niedługim czasie rozszerzona na inne szkoły pijarskie, a w roku śmierci Konarskiego (1773), dzięki powołaniu Komisji Edukacji Narodowej, rozciągnięta na całe polskie szkolnictwo. Szkoła założona przez Konarskiego, której dzieło kontynuowane było przez innych pijarów, przyniosła owoc. Wykształciła wielu "mężów uczciwych" i "dobrych obywateli". Wychowankowie Collegium Nobilium mają swój udział w uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, nie zabrakło ich na polach bitew, gdzie w obronie ojczyzny przelewali krew. Dzięki reformie Konarskiego szkoły polskie mogły się mierzyć z każdą inną szkołą w Europie.
S. Wołoszyn, Historia wychowania, cz.1, Historia szkolnictwa, PWN, Warszawa 1962;
Tekst źródłowy, "Poglądy i reformy pedagogiczne Stanisława Konarskiego" str. 586;
S. Litak, Historia wychowania, t.1, Do Wielkiej Rewolucj Francuskiej, Wydawnictwo WAM WSF-P "Ignatianum", Kraków 2004;
K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wchowania, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2001