18. System autorytarny i postabsolutny w Europie XIX w.
System autorytarny XIX w.
Autorytaryzm jest to system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii . Powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. System ten z założenia jest systemem przejściowym, który ma istnieć do momentu powstania większości zdolnej przejąć władzę i zapewnić państwu rozwój społeczno-ekonomiczny oraz prestiż międzynarodowy. Założenie to jednak z czasem zanika, a rządzący starają się utrzymać przy władzy jak najdłużej. Za prekursora autorytaryzmu i jego ideologii uznaje się Napoleona Bonaparte . Bonapartyzm pojawiał się w krajach ogromnie znużonych rewolucją, ale też głęboko przez nią przeoraną.
Podstawą prawną bonapartyzmu była konstytucja konsularna z grudnia z 1799 roku, która tworzyła system fikcji i pozorów ustrojowych. Legitymizowała ona autorytarną dyktaturę pod przykrywką demokracji. Rzeczywistą podporą ustroju były: zaczerpnięte z monarchii absolutnej zasady centralizmu i biurokratyzmu, armia i kościół. Poza tym istniała wąska grupa tzw. notabli, która była wierna władcy. W państwie Napoleona rozwinięta była także
propaganda realizowana poprzez kulturę. Jej celem było pokazanie, że bonapartyzm cieszy się szerokim, dobrowolnym poparciem społecznym - chłopi wspierali antyfeudalizm, a mieszczanie łaknęli szybkiego awansu społecznego, który był możliwy szczególnie przez karierę w armii. Napoleon nie dopuszczał swobody zrzeszania się., ale pozwolił tworzyć zrzeszenia robotnicze bardzo silnie kontrolowane przez państwo. Społeczeństwo było kontrolowane przez policję, co sprzyjało donosicielstwu. Opisując bonapartyzm należy wspomnieć o trzech fikcjach:
•fikcja trójpodziału władzy (na którą składa się fikcja parlamentaryzmu i kolegialności) - w praktyce prawo stanowił Napoleon, chociaż teoretycznie istniała ścieżka legislacyjna: I Konsul (inicjatywa) -> Rada Stanu, która pełniła także funkcje sądu administracyjnego, składająca się z członków nominowanych przez I Konsula, -> Trybunat - 100 członków, miał dyskutować nad ustawą, instytucja sztuczna, zlikwidowana w 1807 roku -> Ciało Ustawodawcze - 300 członków, „ciało nieme”, głosowało tylko nad przyjęciem lub odrzuceniem ustawy bez prawa do dyskusji -> Senat - 80 dożywotnich członków, badało zgodność ustaw z konstytucją, mógł ją zmienić wydając tzw. senatus consulte, do najważniejszych z nich należą:
◦senatus consulte z 1802 roku, dzięki któremu Napoleon został konsulem dożywotnio,
◦senatus consulte z 1804 roku, dzięki któremu Napoleon został Cesarzem Francuzów,
◦senatus consulte z 1807 roku, dzięki któremu zniesiono Trybunat.
• fikcja wyborów powszechnych - tworzenie trzech list na poszczególnych szczeblach administracyjnych: okręgowej, departamentalnej i narodowej;
• fikcja suwerenności ludu - Konstytucja weszła w życie 24 grudnia 1799 roku, a wyniki plebiscytu ogłoszono dopiero w lutym 1800 roku.
Za rządów Napoleona doszło do zmian w armii. Po pierwsze, awans zależał od zdolności żołnierza, a nie jego statusu majątkowego - Napoleon sam wywodził się z ludu. Po drugie, występował powszechny pobór, jednak można się było od niego wykupić płacąc podatek na armię. Tworzyła się również nowa szlachta, która swe tytuły uzyskiwała dzięki zasługom wojskowym albo cywilnym. Nie była to jednak szlachta z jaką mieliśmy do czynienia w czasach monarchii stanowej, bowiem nie posiadała ona charakterystycznych dla tego okresu przywilejów podatkowych czy sądowych. Różne gałęzie gospodarki państwa prowadzone były na różnych zasadach. Jeżeli chodzi o rolnictwo to opierało się ono na liberalizmie. Przemysł i handel wewnętrzny podlegały nadzorowi, zaś handel zewnętrzny dyktatorskiej władzy Napoleona. Co więcej, rozpoczęto walkę z kartelizacją wśród pracodawców, nie mogli oni się już dogadywać w sprawie obniżania pensji pracowniczych, co zapobiegało niepokojom pracowniczym.
W latach 1804 - 1810 wprowadzono we Francji szereg reform. Pierwsza z nich to reforma podziału administracyjnego. Państwo zostało zcentralizowane, nastąpiło odejście od kolegialności. Zaczęto kształcić bardziej fachowych urzędników. Nowy podział administracyjny (na departamenty - okręgi - gminy) był bardziej funkcjonalny - likwidował uprzednio istniejące nadmierne rozdrobnienie. Kolejna reforma dotyczyła sądownictwa. Dostosowane zostało ono do podziału administracyjnego i oddzielone od egzekutywy i legislatywy. Zniesiono obieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich niezawisłości. Następna reforma to zmiany w prawie. Wprowadzono w sumie 5 kodeksów: KC (jasny zwięzły, wzorcowy dla innych państw, dosyć liberalny), KPC, KH, KPK (odejście od tajności, prawo głosu oskarżonego, ława przysięgłych) i KK (zastąpienie kar cielesnych więzieniem, surowe kary za naruszenie własności prywatnej). Napoleon zreformował również system edukacji. Wprowadzono nowy rodzaj szkół: licea napoleońskie (trenujące kadrę urzędniczą i nauczające przedsiębiorczości) oraz Uniwersytet Cesarski na czele z Wielkim Mistrzem. Państwo miało monopol na edukację, system miał tworzyć nowego człowiek. Istniał system kontroli jego działania. W 1801 roku zawarto konkordat. Na jego mocy państwo zostało podzielone na diecezje. Ugruntowano konfiskatę dóbr kościelnych z doby WRF, pojawiła się w nim teoria gallikanizmu czyli prymatu państwa nad kościołem. Państwo miało być neutralne światopoglądowo, a biskupi stać się jego urzędnikami. Konkordat stwierdzał, jednak bez żadnych praktycznych konsekwencji, że katolicyzm jest religią większości Francuzów. System napoleoński adaptowany był także w innych państwach. Bezpośrednio do niego nawiązywała m.in. Polska w wersji Księstwa Warszawskiego i konstytucji z 22 lipca 1807 roku (konstytucja oktrojowana)
System postabsolutny XIX w.
- Tworzy się w XIX wieku
- Dla Europy Środkowej i Wschodniej: Rosja Aleksandra II
Aleksandra III
Mikołaja II
Prusy i III Rzesza Niemiecka
- na wszystkich obszarach państwo postabsolutne budowano w przeświadczeniu, że bez reform może dojść do katastrofy
- 1807-1823 -> stworzono podwaliny pod indywidualną własność chłopską i pod przedsiębiorstwa
- motywacja monarchów na rzecz przebudowy państwa była egoistyczna- jeśli nic nie zrobią to państwo czeka degradacja
- Napoleon pokazał całej Europie jak skuteczna może być armia z „iskrą bożą”, a nie wybrana ze względu na pochodzenie społeczne -> zmiana stosunku do podkomendnych
Zasady ustrojowe państwa postabsolutnego
Monarcha posiada pełnię władzy, ale pojawiają się „konstytucje” nadawane przez monarchów i występujące pod różną nazwą np. DYPLOM, USTAWA PA ŃSTWOWA, PATENT
To monarcha określał zasady, które w niej zostały zawarte, to on ją nadawał, a więc i mógł odebrać
W XIX w. monarchowie musieli uwzględniać zmiany zachodzące w świecie (przed konstytucjami przeszło przez Europę parę rewolucji m. in. Wielka Rewolucja Francuska)- Monarchowie musieli być bardziej wyczuleni na nastroje społeczne
Pojawia się ponownie PARLAMENT
Kolejny organ państwowy
Mógł uchwalać prawo, ale wymagana była zgoda monarchy (i odwrotnie, jeśli monarcha chciał realizować jakąś politykę, musiał uzgadniać koncepcje z innymi organami władzy)
I tak monarcha miał pełnię władzy wykonawczej: obsadzał stanowiska, ustalał skład wyższej izby parlamentu
Izby niższe były wybierane w oparciu o cenzusy (przedziwne kombinacje) -> każdy stan miał swoich przedstawicieli, nawet chłopi i robotnicy chociaż ten dostęp był utrudniony
W Rosji wzmacniano ludność europejską kosztem azjatyckiej
Monarcha musiał zapewnić bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, miał monopol na stosowanie przymusu
Następują zmiany w sferze sądownictwa
Pojawia się sądownictwo powszechne (oddzielono sądy od administracji)
Uznano niezawisłość sędziego ( niezawisłość ograniczona do sfery orzekania a nie awansów czy przeniesień służbowych, gdzie państwo zachowywał o nadzór)
Przywrócono ławy przysięgłych
Zasada równości stron
W drobnych sprawach istnieli sędziowie pokoju
Wyroki wydawano w imieniu najjaśniejszego pana
Monarcha posiadał prawo łaski
Monarcha mógł ogłaszać amnestię lub umarzać toczące się dochodzenia
Pojawia się SAMORZĄD, w tym np. w Austrii kraje koronne otrzymują AUTONOMIĘ
Samorządy ponownie pojawiają się w państwie postabsolutnym
Jaka była motywacja ich przywrócenia? Poprzez samorządy państwo będzie skuteczniejsze
Pojawia się myślenie, że władza jest najskuteczniejsza, gdy drobne sprawy są regulowane przez miejscową ludność (np. drogi, oświata)
Ordynacja wyborcza wzmacniała ludzi wykształconych (a więc i bogatych)
W Austrii samorządność poszła dalej-> autonomia dla krajów koronnych (Polaków z Galicji, Czechów, Włochów)
Do konstytucji zaczęto wpisywać podstawowe prawa i wolności obywatelskie poddanych
Prawa i przywileje w myśleniu XIX w. nadawane były przez panującego ( a skoro nadawał- mógł także odebrać)
Dziwny stosunek do tych praw w Rosji
Równość w państwie postabsolutnym była zhierarchizowana (Żyd a Rosjanin - zwyciężał Rosjanin)
Była to równość w obrębie ludzi równych sobie (kryteria pochodzenia, majątkowe a także religijne)