Wojna krymska (1853- 1856) - wojna między Rosją a Turcją i jej sprzymierzeńcami (Anglią, Francją i Sardynią).
W 1852 roku między Rosją i Francją rozpoczął się spór o prawa duchowieństwa prawosławnego, względnie katolickiego do opieki nad miejscami świętymi i w ogóle niemahometańską ludnością imperium tureckiego. W spór wmieszała się Wielka Brytania, w mniejszym stopniu również Austria i Prusy, a przedmiot sporu rozszerzył się o strefy wpływów tych mocarstw w Turcji oraz rewindykacje dotychczasowych jej zobowiązań wobec Rosji. Szczególnie Wielkiej Brytanii zależało na podsycaniu wrogości między Turcją i Rosją, przy czym brytyjskie okręty wojenne wpłynęły do Cieśniny Dardanelskiej.
W lutym 1853 roku car Rosji Mikołaj I Romanow skierował do Turcji ultimatum w sprawie przekazania pod jej opiekę wszystkich prawosławnych obywateli w Imperium Osmańskim. Gdy sułtan ultimatum odrzucił, wojska rosyjskie weszły do księstw naddunajskich Wołoskiego i Mołdawii. Wówczas Turcja wypowiedziała Rosji wojnę a jej wojska zaatakowały rosyjskie terytoria na Kaukazie, skąd zostały jednak wyparte, a flota turecka zniszczona w bitwie morskiej pod Synopą w południowej części Morza Czarnego.
Zwycięstwo rosyjskie pod Synopą podburzyło nastroje w Anglii i Francji, a państwa te pospieszyły z pomocą Turcji, zaś Austria wysłała swe wojska na Wołoszczyznę (chociaż nie wstąpiła do związku przeciw Rosji). Anglia i Francja, wykorzystując swe panowanie na morzach, dokonały szeregu bombardowań i prób desantu w Finlandii, Zatoce Fińskiej, na wyspach Alandzkich na Bałtyku, w Pietropawłowsku na Kamczatce oraz w Odessie i Kerczu na Morzu Czarnym. We wrześniu 60 tysiecy żołnierzy wojsk brytyjskich, francuskich i tureckich wylądowało na Półwyspie Krymskim. Dołączyły do nich później także wojska Sardynii. Sprzymierzeni zajęli półwysep bez większych walk, z wyjątkiem miasta i twierdzy Sewastopol, którego oblężenie, połączone z ciężkimi bombardowaniami, trwało przez 11 miesięcy, do września 1855 roku. Do historii przeszła też szarża lekkiej kawalerii brytyjskiej na stanowiska rosyjskiej artylerii w bitwie pod Bałakławą. W trakcie wojny krymskiej zmarł car Rosji Mikołaj I Romanow, a tron po nim przejął jego syn Aleksander II (1855 - 1881).
Po zdobyciu przez sprzymierzonych Sewastopola, wojna krymska trwała jeszcze przez prawie pół roku, ale działania wojenne ograniczyły się już tylko do terenów Zakaukazia i sporadycznych ataków floty brytyjskiej na miasta rosyjskie nad Bałtykiem i Morzem Białym. Trwała też angielska blokada cieśnin duńskich, uniemożliwiająca Rosji eksport zboża i innych towarów. Wojna ostatecznie zakończona została 30 marca 1856 roku traktatem pokojowym na kongresie w Paryżu. Według jego ustaleń Rosja musiała odstąpić południową część Besarabii Turcji, która utrzymała też protektorat nad Mołdawią, Wołoszczyzną i Serbią, Morze Czarne ogłoszone zostało jako neutralne, czyli otwarte dla wszystkich flot, a ponadto mocarstwa zachodnie przejęły opiekę nad całą ludnością chrześcijańską w imperium tureckim.
Siódma wojna rosyjsko-turecka, przez poszerzenie jej o wojnę krymską, przy udziale W. Brytanii i Francji, zakończyła się więc przegraną Rosji. Upokarzający dla Rosji był zwłaszcza zakaz posiadania floty wojennej i budowy twierdz przybrzeżnych na Morzu Czarnym. Wojna wykazała zacofanie techniczne i gospodarcze Rosji, głównie w rozwoju szlaków komunikacyjnych i budowie okrętów wojennych, korupcję i niedowład w zaopatrzeniu wojsk oraz nieudolność dowódców. Np. z braku połączenia kolejowego zaopatrzenie na front krymski dowożone było przez bezdroża Ukrainy wozami zaprzężonymi w woły. Innym przykładem dysproporcji możliwości technicznych był zasięg broni obu stron. Karabiny wojsk inwazyjnych miały zasięg do 1200 metrów, podczas gdy muszkiety rosyjskie - 300 metrów.
Wojna ta była swoistym katalizatorem, która przyspieszyła wiele przemian dokonujących się w XIX wieku. W wyniku ciągłych braków zaopatrzenia i wyposażenia dla żołnierzy, Wielka Brytania zaczęła wprowadzać metody przemysłowe do produkcji broni osobistej. Wkrótce jej śladem podążyły inne kraje europejskie. Wynik wojny skłonił również władze Rosji do pewnej refleksji, czego efektem było zniesienie poddaństwa na terenie Imperium Rosyjskiego w 1861 roku.
Wojna Krymska pomimo że toczona w połowie XIX wieku posiadała szereg cech wojen dwudziestowiecznych, szczególnie I wojny światowej. Większa część działań wojennych miała charakter wojny pozycyjnej, toczonej w okopach wokół Sewastopola. Była ona też jednym z pierwszych konfliktów relacjonowanych na bieżąco na łamach prasy.
Chanat Krymski - historyczne państwo feudalne na Półwyspie Krymskim w XV-XVIII wieku pod panowaniem tatarskich chanów, wcześniej w XIII-XIV wieku w składzie mongolskiej Złotej Ordy. Powstał on z rozpadającej się Złotej Ordy w 1427 roku. W 1475 przyjął zwierzchnictwo Imperium Osmańskiego. Odegrał ważną rolę w Europie śr-wsch, najeżdzając Rosję i Rzeczypospolitą co bylo powodem najazdów Kozaków i wzajemnego powodowania wojen polsko-tureckich lub zaogniania stosunków. W latach 50. XVII wieku Chanat poparł Powstanie Chmielnickiego. Chan widząc jednak klęski Polaków i chcąc utrzymać status quo w tym obszarze zaczął je zwalczać, przyczyniając się tym do oddania Ukrainy w ręce Rosji - ugoda w Perejesławiu z 1654 r. W wyniku wojny Turcji ze Świętą Ligą w latach 1683 - 1699 stracił on Azow i mimo wielu późniejszych wojen, definitywnie w 1739 roku. Skutkiem późniejszych walk Turcji z Rosją było uniezależnienie się państwa w 1775 roku od Turcji. W 1783 roku Chanat Krymski zostaje anektowany do Rosji i zamieniony na prowincję Nowa Rosja.
Pierwszymi mieszkańcami byli Taurowie, potem Kimerowie. Od VI w. p.n.e. zaczęli tu zakładać kolonie Grecy, zwłaszcza z Miletu. Pod koniec VI w. całe wybrzeże Morza Czarnego pokryte było osadami greckimi, wśród których szczególnie wyróżniało się Pantikapaeum, dzisiejszy Kerez. Część wewnętrzną opanowali Scytowie. Następnie Polemon założył na Krymie dynastię królów bosporskich, która pod opieką Rzymian utrzymała się przez 300 lat, a upadła pod najazdem Gotów i Hunów. Podczas wędrówki narodów zajmowali Krymu kolejno: Alanowie, Goci, Hunowie, Chazarowie i Kumanowie. Pod koniec X w. Wielki Książę Włodzimierz - pokonawszy Pieczyngów i Kumanów, rozszerzył granice swego państwa aż do Krymu, który w XIII w. popadł pod panowanie Tatarów do 1441 i należał do chanatu Kipezak; wówczas też zatarły się ostatnie ślady kolonii greckich. Wkrótce jednak półwysep rozkwitł ponownie, głównie dzięki koloniom genueńskich, z których najważniejszą była Kaffa. Po rozbiciu przez Tamerlana hordy Kipczackiej, założone zostało na Krymie na początku XV w niepodległe chaństwo tatarskie. Pierwszym chanem był Edyga, potem godność chańska była dziedziczna w rodzie Girejów. Chanowie krymscy wkrótce doszli do wielkiej potęgi, najeżdżając Polskę i Rosję. Podczas walk kozackich wystawiali niejednokrotnie do 200 tys. wojska. Chanowie krymscy od 1475 byli wasalami sułtanów tureckich. W 1774 ostatni chan Sahima-Girej przyjął zwierzchnictwo Rosji, ale w roku 1783 godność złożył i wtedy cały Krym przeszedł pod władanie Rosji. Od tej chwili zmniejszała się populacja mieszkańców, rosła tez bieda. Pod koniec XVIII w. w ludność Krymu nie wynosiła więcej niż 60 tysięcy osób (dla porównania: sama Kaffa liczyła w czasach rozkwitu przeszło 80 tysięcy). W XIX w. jednak znowu zaczęła się podnosić. W latach 1854-1855 Krym stał się polem walki miedzy Rosją a mocarstwami sprzymierzonymi w Wojnie Krymskiej.
Faktycznie rosyjskie walki z konfederatami barskimi wykorzystała Turcja i w październiku 1768 r. wypowiedziała wojnę Rosji. Katarzyna II zaproponowała wówczas Stanisławowi Poniatowskiemu przystąpienie Rzeczypospolitej do wojny z Turcją i gotowa była oddać pod jego naczelne dowództwo również wojska rosyjskie. Obie propozycje król Polski odrzucił. Wojna rosyjsko-turecka rozwijała się niepomyślnie dla Turcji, między innymi rosyjska flota bałtycka, po opłynięciu Europy, w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej w 1770 r. zniszczyła turecką marynarkę wojenną. Wojna trwała do 1774 r. i zakończyła się korzystnie dla Rosji, która powiększyła swe terytorium w rejonie Krymu, uzyskała szerszy dostęp do Morza Czarnego, prawo korzystania z przejazdu swych statków i okrętów wojennych przez Bosfor i Dardanele, nastąpiło uniezależnienie Chanatu Krymskiego od Turcji itp.
Z kolei zaangażowanie Rosji w wojnie z Turcją postanowił wykorzystać król pruski Fryderyk II dla zajęcia Pomorza Gdańskiego, oddzielającego jego prowincję Magdeburgię od Prus Książęcych. Zaproponował więc rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Po dłuższym wahaniu Katarzyna II, która była raczej zainteresowana w utrzymaniu w całości Rzeczypospolitej, jako swego protektoratu, uległa namowom i zgodziła się na rozbiór niesfornej Polski. Podpisanie traktatów rozbiorowych nastąpiło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Rosja zajęła tereny wokół Połocka, Witebska, Mohylewa i Orszy, utrzymując nadal swój protektorat nad resztą Rzeczypospolitej.
Jeszcze w czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej o Krym, w styczniu 1773 r., na Powołżu w Rosji wybuchło wielkie powstanie chłopskie. Jego przywódca, zbieg z armii rosyjskiej, Jemielian Wasiliewicz Pugaczow, podawał się za cara Piotra III, niby cudem ocalonego z zamachu na jego życie. Mistyfikacja ta miała na celu zyskanie przychylności ludności chłopskiej, która z władzą carską wiązała nadzieję na poprawę swego bytu. Faktycznie powstanie poparte zostało z entuzjazmem przez ludność wiejską całego Powołża, a także przez robotników manufaktur i hut na Uralu, żyjących też w wielkiej nędzy. Tysięczne oddziały Pugaczowa odbyły daleki rajd wzdłuż rzek Uralu, Kamy i Wołgi, zdobywając liczne miasta i siejąc popłoch wśród szlachty i ziemiaństwa. Powstanie trwało prawie 3 lata i stłumione zostało dopiero przez oddziały wojskowe Suworowa, już po zakończeniu wojny z Turcją. Przywódca rebelii Pugaczow został stracony publicznie w styczniu 1775 roku w Moskwie na placu Bołotnym.