Niehierarchiczne struktury społeczne

- Zainteresowanie strukturami społecznymi łączy antropologię z socjologią

- Na tym obszarze badań obie nauki są sobie bardzo bliskie i przedstawiciele obydwu korzystają z wzajemnych ustaleń

- Wynika to przede wszystkim z identyczności podstawowych czynników różnicujących społeczeństwa: wieku i płci

Wiek jako czynnik organizujący strukturę społeczną

- We wszystkich znanych kulturach wiek ludzi ma znaczenie dla ich pozycji społecznej, choć w różnych kulturach przywiązuje się doń różną wagę

- Można wyróżnić na tej podstawie trzy podstawowe kategorie członków społeczeństwa: dzieci, dorosłych i starców

Dzieci

- Ciąża i poród są wydarzeniami o bardzo dużym znaczeniu w każdej zbiorowości.

- Narodziny nowego człowieka postrzegane są nie tylko jako wydarzenie biologiczne, ale także - a może przede wszystkim - metafizyczne

- Dzieciństwo jest stosunkowo nowym pomysłem europejskim sięgającym XVIII wieku. Tym niemniej odrębność społeczną dzieci dostrzegano już znacznie wcześniej

- Status dziecka oznacza w każdej kulturze brak możliwości pełnego uczestnictwa w życiu zbiorowości

- Z tym statusem wiąże się także zawieszenie części norm obowiązujących dorosłych

Starcy

- Specyfika statusu starca opiera się na wykluczeniu go z pełni życia społecznego

- Jednocześnie w społecznościach pierwotnych nierzadko wiązało się to z większym prestiżem społecznym

- Znaczenie starców wynikało przede wszystkim z bogatego doświadczenia życiowego, które mogli przekazywać potomnym

Rytuały przejścia

- Po raz pierwszy pojęcie rytuałów przejścia pojawiło się w pracy A. van Gennepa

- Są to wszystkie rytuały, które służą zaznaczeniu zmiany społecznego statusu jednostki

- Van Gennep wyróżnił trzy podstawowe fazy każdego rytuału przejścia: 1. marginalizacji, 2. liminalną, 3. włączenia

- Rytuały przejścia nierzadko były łączone ze świętami ważnymi dla całej zbiorowości (np. uroczystościami religijnymi)

- Nierzadko wiązały się z nimi wydarzenia zawieszające normalny ład społeczny (np. przyjmowanie substancji odurzających)

Śmierć

- Śmierć nie jest końcem funkcjonowania człowieka w społeczności

- Niezwykle ważne są w tym kontekście wszystkie rytuały (zaliczane również do rytuałów przejścia) polegając na „oswojeniu” faktu śmierci

- Dzięki nim człowiek osiąga status przodka symbolicznie funkcjonując w pamięci zbiorowości

Płeć

- Mówiąc o płci należy odróżnić płeć biologiczną (sex) od kulturowej (gender)

- Rozróżnienie to nie jest łatwe do przeprowadzenia, gdyż kultura modeluje także biologiczny aspekt płci

- Zróżnicowanie płciowe ma bezpośrednie przełożenie na status społeczny oraz kompetencję kulturową (wiedza męska i kobieca)

Struktury pokrewieństwa

- Struktury związane z pokrewieństwem są podstawowym czynnikiem spajającym społeczność

- Można wyróżnić dwa sposoby ich wyznaczania: poprzez wskazywanie krewnych (połączonych więzami biologicznymi) i powinowatych (powiązanych wyłącznie więzami konwencji)

Reguły ustalania pokrewieństwa

- Ustalanie pokrewieństwa przebiega według dwóch rodzajów zasad: unilineryzmu i bilinearyzmu

- W obrębie unilinearyzmu wyróżnia się matrylinearyzm i patrylinearyzm

Macierzyństwo i ojcostwo

- Na ogół zakłada się asymetrię w stosunkach macierzyństwa i ojcostwa - przyjmuje się, że związek matki z dzieckiem jest o wiele bardziej ewidentny, niż ojca

- Dlatego we współczesnej antropologii zakłada się, że typową rodziną pierwotną jest matka z dziećmi, a nie matka i ojciec z dziećmi

Małżeństwo

- Ludzkość wypracowała wiele wzorów zawierania małżeństw. Stąd trudno jest podać jego uniwersalna definicję, gdyż często małżeństwo współwystępuje wraz z innymi usankcjonowanymi związkami mężczyzn i kobiet

- Dlatego bardziej zasadne jest wskazanie kilku kryteriów podziału małżeństw

- Egzogamia - endogamia

- Monogamia - poligamia (poliginia i poliandria)

- Patrylokalizm - matrylokalizm - bilokalizm - neolokalizm

- Autonomia rodziny pierwiastkowej (nuklearnej) bądź jej włączenie w skład „Rodziny wielkiej”

Kazirodztwo

- Każde społeczeństwo zna reguły zakazujące związków małżeńskich i seksualnych między krewnymi. Problem w tym, że w różny sposób definiuje się tych krewnych

- Ponadto przyjmuje się możliwość odstępstwa od tej reguły, zwłaszcza w przypadku osób o wysokim statusie społecznym

- Nie istnieje jednoznaczne wyjaśnienie uniwersalności kazirodztwa - na gruncie antropologii wypracowano 3:

- Lęk przed degeneracją grupy własnej i wystąpieniem chorób dziedzicznych

- Konsolidacja rodziny i wyeliminowanie niejasności odnośnie ról pełnionych w jej ramach

- Dążenie do nawiązywania relacji z innymi rodzinami

Hierarchiczne struktury społeczne

Podstawowe pojęcia hierarchii społecznej

Status: pozycja jednostki w społeczeństwie niekoniecznie ustalana w relacji niższości/wyższości wobec innych statusów. Wyróżnia się statusy indywidualne i uogólnione oraz przypisane i osiągane. Ranga: pojęcie nierozerwalnie wiążące się z określeniem hierarchii

Gospodarka a struktura społeczna Typ gospodarki nigdy nie determinuje złożoności społeczeństwa. Jednak można stwierdzić prawidłowość polegającą na tym, że społeczności o zaawansowanej gospodarce mają bardziej złożoną i zhierarchizowaną strukturę.

Struktura kastowa

Najczęstszym przykładem społeczeństwa kastowego są Indie, których tradycyjna struktura składała się z czterech kast: braminów, kszatriów, wajśjów i śudrów. Jednakże struktura kastowa jest o wiele powszechniejsza. Za jej formę uznaje się np. tradycyjne społeczeństwa feudalne, albo społeczeństwa niejednolite rasowo. Istotą struktury kastowej jest przekonanie o wrodzonym charakterze różnic społecznych. Idzie za tym szczególna uwaga, jaką otoczone są relacje seksualne między kastami W tych relacjach uprzywilejowaną pozycję mają mężczyźni z kast wyższych. Poza relacjami seksualnymi społecznej reglamentacji ulegają inne kontakty międzykastowe (zwłaszcza wspólne jedzenie) Podziały kastowe mogą nakładać się na inne podziały społeczne (tak, jak jest to wśród rumuńskich Romów)

Niewolnictwo

Niewolnictwo jest szczególną cechą bardziej złożonych strukturalnie społeczeństw. Na ogół głównym źródłem niewolników są wojny. Niewolnictwo może być również formą kary stosowanej wobec niesubordynowanych członków własnej grupy. Istnienie niewolnictwa nie idzie w parze z nieludzkim traktowaniem ludzi będących niewolnikami. Niewolnictwo, poza nielicznymi wyjątkami, nigdy nie stanowiło istotnej siły ekonomicznej

Organizacja polityczna

Głównym celem organizacji politycznej jest koordynacja działań całej grupy skierowana na osiągnięcie wspólnych celów. Warunkiem koniecznym wyodrębnienia organizacji politycznej jest wytwarzanie nadwyżek żywności umożliwiających części ludności podjęcie zajęć niezwiązanych bezpośrednio z jej wytwarzaniem

Najbardziej elementarną strukturą polityczną jest struktura rodzinna tożsama z nią w społecznościach najprostszych (np. Szoszoni) Legitymizacja władzy jest warunkiem koniecznym, przy czym ma wyraźnie większe znaczenie w społecznościach mniej złożonych, w których kładzie się duży nacisk na jednomyślność

Typy organizacji politycznej

Struktury segmentarne - jest to taki typ władzy politycznej, w której brak centralnej władzy politycznej

Nie wyklucza to istnienia przywódców (np.. Wodzów, albo kapłanów), których władza jest stosunkowo mała i ogranicza się jedynie do zapewniania jedności wewnętrznej i bezpieczeństwa zewnętrznego. Najbardziej rozwiniętym typem struktur segmentarnych były plemienne organizacje plemion Indian Wielkich Równin

W strukturze segmentarnej stanowisko wodza dawała właściwie wyłącznie prestiż, natomiast nie wiązały się z nim żadne inne przywileje (np. natury ekonomicznej)

Struktury polityczne

Wodzostwo stanowi bardziej zaawansowany typ organizacji politycznej i wiąże się z daleko idącym ekonomicznym zróżnicowaniem społeczeństwa. Korzyści ekonomiczne, jakie czerpie wódz wynikają z jego pozycji w strukturze rodowej

Królestwo stanowi najbardziej zaawansowany typ struktury politycznej. Władca jest w nim postrzegany jako formalny właściciel królestwa i jego korzyści są tego konsekwencją

Etniczność

Etniczność jest jednym z ważniejszych sposobów określania struktury społecznej, którego znaczenie, wbrew oczekiwaniom niektórych, nie spada. Etniczność określa się jako rodzaj więzi formujący odrębne kulturowo grupy społeczne zarówno o charakterze plemiennym (np. Jukagirzy), jak i narodowym. Z etnicznością mamy do czynienia tam, gdzie grupy społeczne postrzegają swoją odrębność pod względem:

Różnych elementów kultury

- Genealogii

- Terytorium

- Cech indywidualnych

Typy grup etnicznych

- Miejskie mniejszości etniczne

- Etniczne mniejszości przygraniczne

- Regionalne mniejszości etniczne

- Ludy tubylcze

Dwie koncepcje etniczności

- Prymordialistyczna (A. Smith)

- Instrumentalna (E. Gellner)

Górny paleolit

Trwał od 50 000 r. p.n.e. do 8 000 r. p.n.e. Jego ostatni okres (12 000 r. p.n.e. - 8 000 r. p.n.e. nazywany jest późnym paleolitem. Epoka ta trwała w trakcie zlodowacenia obejmującego całą północną Eurazję i Amerykę Północną. Podstawową formą życia społecznego były społeczności myśliwsko zbierackie. Głównym obiektem polowań były wielkie ssaki plejstoceńskie (mamuty, mastodonty, nosorożce, renifery) oraz mniejsza zwierzyna. Łowiono także ryby. Górny paleolit obejmował całą ziemię, tym niemniej największe dokonania w tym okresie miały miejsce na półkuli północnej, na terenach graniczących z lądolodem. Podstawową formą społeczną były samodzielne i samowystarczalne gromady myśliwskie prowadzące koczowniczy tryb życia. Przypuszczalnie miały one jakąś formę organizacji niezbędną do koordynacji polowań. Ludzie tej epoki posługiwali się stosunkowo zaawansowanymi narzędziami wytwarzanymi z drewna, kości i kamienia. Dotyczyło to zwłaszcza broni. Istnieje wiele dowodów bogatej kultury duchowej tych czasów (ceremonie pogrzebowe, rytuały religijne, sztuka)

Neolit

Neolit (określany także jako rewolucja neolityczna) nastąpił w wyniku zmian klimatycznych, które spowodowały cofnięcie się lądolodu. Początek neolitu datuje się (w Starym Świecie) na około 8 000 r. pne. Jego koniec stanowi początek epoki brązu ( 2 000 r. pne) Istotą tej epoki było przejście większości społeczeństw ludzkich z gospodarki myśliwskiej na rolniczo - pasterską. Pierwsze przemiany neolityczne nastąpiły w dwóch regionach świata: w tzw. „żyznym półksiężycu” na Bliskim Wschodzie oraz nad rzeką Jangcy na Dalekim Wschodzie. Stopniowo zaczęło się upowszechniać rolnictwo początkowo mające wiele cech wcześniejszego zbieractwa. Udomowiono podstawowe (również obecnie) rośliny: pszenicę, jęczmień, żyto, ryż, len, fasolę, groch. Jednocześnie udomowiono pierwsze zwierzęta: owce, kozy, świnie i bydło (ale tylko w Starym Świecie!), bawoły, kury. Rezygnacja z polowań doprowadziła do powstania osiadłych form życia. Wynaleziono tkactwo i garncarstwo (choć wypalanie gliny znano wcześniej - patrz Wenus z Willendorfu). Następuje wyraźny wzrost liczby ludności, powstają pierwsze osady . Pojawiają się zaczątki władzy państwowej. Wprowadzenie rolnictwa na tereny aluwialne nad wielkimi rzekami (Nil, Eufrat, Tygrys) prowadzi do zwiększenia rezerw żywności, a tym samym zróżnicowania majątkowego. W tej epoce rozwinięto wszystkie cechy, jakie posiadała kultura górnego paleolitu. Powstają pierwsze udokumentowane systemy wierzeń (budowle kultowe), rozwija się sztuka, więzi rodowe stają się podstawą organizacji społecznej, dokonuje się wewnętrzne zróżnicowanie społeczeństw. Pojawia się pismo. Neolit w Ameryce nastąpił wyraźnie później, niż w Azji i Europie (ok. 5 000 lat pne.)

W Ameryce nie dokonało się tak zdecydowane odejście od myślistwa, jak miało to miejsce w Starym Świecie

W trakcie amerykańskiego neolitu nie doszło do udomowienia większych zwierząt, co spowodowało, iż tamtejsze rolnictwo kopieniackie było mniej wydajne od sprzężajnego, charakterystycznego dla Starego Świata. Zapoczątkowano wówczas typ gospodarki funkcjonujący do czasów obecnych. Przemiany społeczności ludzkich stały się autonomiczne wobec natury. Człowiek przestał wyłącznie korzystać z zasobów naturalnych, ale zaczął świadomie przekształcać środowisko przyrodnicze

Gospodarka pierwotna

Gospodarka to zjawiska, przedmioty i procesy, które bezpośrednio wiążą się z wytwarzaniem (zdobywaniem), podziałem, a w pewnym stopniu także z konsumpcją dóbr materialnych stanowiących podstawę zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka (Nowicka 1991)

Specyfika gospodarki pierwotnej

Gospodarka pierwotna zasadniczo różni się od gospodarki będącej przedmiotem zainteresowania nauk ekonomicznych. Brak w niej rynku rozumianego jako przestrzeń służąca wymianie dóbr.. Nie istnieje pojęcie ceny. Brak pieniądza mającego stanowić obiektywny miernik wartości dóbr i usług. Ścisły związek działań o charakterze ekonomicznym ze strukturą społeczną. Aktywność gospodarcza dokonuje się w grupach wyróżnianych ze względu na kryteria inne, niż ekonomiczne. Bardzo silne powiązanie z systemem wyobrażeń o świecie. Brak abstrakcyjnych jednostek podziału (czasu i przestrzeni). Zastępują je podziały oparte na cyklach naturalnych. Podporządkowanie zaspokojeniu konkretnych potrzeb, a nie generowaniu zysku

Dystrybucja dóbr w gospodarce pierwotnej. Własność

Należy odróżnić własność od prawa do użytkowania. Jest to szczególnie istotne, gdy przedmiotem posiadanym jest określone terytorium. Można wyróżnić dwa podstawowe typy własności: indywidualną i komunalną (zbiorową). Właścicielem zbiorowym mogą być zarówno całe społeczności, mniejsze grupy wewnątrz zbiorowości (np. klany), lub podmioty niematerialne (np. przodkowie).

Zasady dystrybucji dóbr

- Zależą od tego, jaki typ dóbr podlegał dystrybucji

- Zależą od tego, kto dokonuje dystrybucji

- Zależą od tego, jaką grupę reprezentują osoby uczestniczące w dystrybucji

- Dystrybucja częściej przybiera formę wymiany darów, niż handlu.

Typy gospodarek pierwotnych

- Nie wyspecjalizowane zbieractwo i myślistwo

- Wyspecjalizowane zbieractwo i myślistwo

- Kopieniactwo

- Rolnictwo zaawansowane

- Pasterstwo

Środowisko i kultura

Środowisko przyrodnicze jest jednym z kluczowych czynników kształtujących kulturę. Dotyczy to zwłaszcza społeczności pierwotnych. Pogląd ten przyjmował różne formy od determinizmu ekologicznego (występującego już w pismach Monteskiusza) po poglądy bardziej umiarkowanych antropologów (np. Juliana Stewarda)

Podstawowym problemem przy orzekaniu zależności między tymi dwoma czynnikami jest ustalenie, na ile środowisko determinuje kulturę, na ile zaś jest modyfikowane przez kulturowe wytwory człowieka.. Proporcja ta jest różna, zależnie od tego, jaką kulturą się zajmujemy. Podstawowym czynnikiem decydującym o sile oddziaływania środowiska przyrodniczego na kulturę jest jego bogactwo rozumiane zarówno jako obfitość żywności, jak i złożoność ekologiczna.

Bogactwo środowiska Żywnościowe wpływa na:

- Potencjał demograficzny

- Specjalizację systemu

gospodarczego

Ekologiczne Wpływa na:

- Wewnętrzną złożoność kultury

- Elastyczność kultury wobec przemian środowiska

Środowisko przyrodnicze oddziałuje na trzy główne obszary zjawisk kulturowych:

- Sferę technologiczno - produkcyjną

- Strukturę społeczną

- Wizję świata

Nie można jednak zapominać, że zawsze istnieje margines swobody kulturowej oznaczający, że kultura nie jest jedynie funkcją środowiska przyrodniczego, ale tworem posiadającym autonomię wobec niego.

System wyobrażeń o świecie

Jest to zasadniczy element każdej kultury. System wyobrażeń o świecie określa miejsce człowieka, jego relacje z innymi ludźmi oraz środowiskiem. Rozpatruje problemy człowieka zarówno pod względem materialnym, jak symbolicznym

Sposoby myślenia: wspólne, czy różne?

Spór o ogólnoludzką wspólnotę myślenia ma długą tradycję. Starły się w nim dwa poglądy:

1. Brak takiej wspólnoty, ludzie myślą odmiennie, zależnie od tego, w jakim żyją społeczeństwie

2. Ludzie myślą w ten sam sposób

Wspólne cechy ludzkiego myślenia

- Myślenie symboliczne

- Jednakowe możliwości zmysłowego postrzegania świata (zastrzeżenia później)

- Dążenie do porządkowania świata

- Tworzenie kryteriów opisujących świat

- Archetypy - zespoły symboli i wyobrażeń, które pozwalają na łączenie w sensowne całości obserwowalnych elementów świata zewnętrznego

Jednak powyższe spostrzeżenie określają jedynie wspólną podstawę ludzkiego myślenia, które w szczegółach może się bardzo różnić (Berlin, Kay 1969). Potwierdza to Eksperyment Berlina i Kaya . Widmo światła białego jest ciągłe - nie ma granic między poszczególnymi barwami. Jednak dzielimy je wyróżniając poszczególne kolory podstawowe. Jednak inne języki świata mają odmienne terminologie dotyczące kolorystyki. Wniosek: mimo, że wszyscy ludzie mają jednakowo ukształtowany zmysł wzroku, postrzeganie barw nie ma charakteru wyłącznie fizjologicznego, ale jest warunkowane kulturowo. (Kobiety to osobna sprawa)

Myślenie pierwotne

- Brak zasad logiki formalnej

- Dopuszczalność transformacji

- Symbolizm

- Cykliczna koncepcja czasu

- Koncentryczna koncepcja przestrzeni

- Sakralność

- Konserwatyzm

- Etnocentryzm

Podstawowe kategorie myślenia pierwotnego

Religia

System wyobrażeń, w którym centralną rolę pełnią przedstawienia bytów i sił nadprzyrodzonych. Wiąże się z podziałem na sacrum i profanum. Przenika całe życie społeczności pierwotnej

Magia

Praktyki polegające na manipulowaniu siłami nadprzyrodzonymi w celu osiągnięcia pożądanych rezultatów

James Frazer wyodrębnił dwa rodzaje magii: homeopatyczną i kontaktową

Rytuał

Czynność pośrednia wyrażająca i wzmacniająca więź społeczną. Rytualne (a więc zgodne z określoną procedurą) wykonanie czynności jest uznawane za warunek pomyślnego przebiegu czynności bezpośrednich

Sakralne role społeczne: szaman i kapłan

Szaman

Przedstawiciel społeczności w kontaktach ze światem nadprzyrodzonym. Kontakt ten dokonuje się w trakcie transów. Strażnik kodeksu moralnego zbiorowości. Z punktu widzenia współczesnej psychiatrii szamani są często osobnikami z zaburzeniami psychicznymi

Kapłan

Przedstawiciel społeczności w kontaktach ze światem nadprzyrodzonym. Strażnik kodeksu moralnego zbiorowości. Kompetencje kapłana wynikają ze zdobytej wiedzy, a nie cech osobistych

---