Metodologia badań społecznych

Prowadzący: prof. dr hab. Danuta Urbaniak-Zając

Literatura:

Alan Chalmers „Czym jest to co zwiemy nauką”.

Heidegger

Cechą współczesnej nauki jest poznawanie świata przez badanie. Istotą badania jest wybór określonego postępowania w określonym obszarze bytu (natura, przyroda, dzieje, kultura). Postępowanie obejmuje nie tylko metodę, ale także otwarcie dziedziny przedmiotowej - określenie schematu dziejących się w jej obrębie procesów.

dziedzina przedmiotowa - sposób postępowania

charakterystyka ontologiczna badawczego

(ma cechy) (instrumenty badawcze)

Struktura perspektywy badawczej (orientacji badawczej) obejmuje 4 typy założeń:

1. ontologiczne - odnoszące się do charakterystyki badanego przedmiotu

2. epistemologiczne - odnoszące się do sposobu zdobywania wiedzy przez człowieka

3. metodologiczne - odnoszące się do dochodzenia do uprawomocnionych twierdzeń
   i teorii

4. aksjologiczne - określają cele poznania (czemu służy poznanie), zależy od przyjmowanych wartości

Źródła poznania:

• rozum (racjonalizm)

• doświadczenie (empiryzm)

Intelektualna intuicja - specyficzne narzędzie poznawcze - umożliwia wgląd w prawdy ogólne.

Kartezjusz

Pierwsza metoda poznania intelektualnego.

3 podstawowe reguły postępowania:

• należy rozkładać złożone problemy na proste

• proste, nierozkładalne problemy mają rozwiązania oczywiste, a jako takie są ostateczne i nieodwołalne

• rozwiązania problemów prostych przenoszone są na złożone całości,
  za pośrednictwem oczywistych wnioskowań

Celem poznania jest istota bytu.

Racjonalizm umiarkowany - rozum jest głównym (ale nie jedynym) źródłem poznania.

Empiryzm

Pojęcie doświadczenia nie jest jednoznaczne, stąd różne formy empiryzmu.

Wspólne cechy empiryzmu (T. Benton, J. Craub):

1. Indywidualny, ludzki umysł rodzi się jako czysta karta (empiryzm genetyczny, tabula rasa).

2. Każde prawdziwe twierdzenie może być potwierdzone przez doświadczenie - nie są twierdzeniami naukowymi wypowiedzi o obiektach, które nie są dostępne obserwacji choćby pośrednio (wskaźniki).

3. Prawa naukowe to twierdzenia na temat ogólnych, powtarzalnych wzorów doświadczenia - istotne jest to co powtarzalne, zgodne ze wzorem, schematem, celem jest identyfikacja reguł.

4. Wyjaśnić zjawisko naukowo to wykazać, że jest ono przypadkiem prawa ogólnego - umiemy wskazać regułę, zgodnie z którą to zjawisko się pojawia, rozwija lub znika.

5. Znajomość prawa ogólnego pozwala przewidywać przyszłe występowanie zjawisk określonego typu.

Trzy ostatnie cechy to opis podstawowych funkcji poznania naukowego (nauki):

• identyfikacja

• wyjaśnianie

• przewidywanie

Święte księgi - trzecie źródło poznania

Ostateczna instancja w ocenie wartości poznania:

• stanowiska racjonalne (krytyczna argumentacja, wnioskowanie z przesłanek, które mogą być przyjęte przez rozum)

• stanowiska irracjonalne (podstawowe znaczenie przypisuje się wierze, uczuciom intuicji - rozum odsuwa się na dalszy plan)

Kartezjańska koncepcja świata

Człowiek „składa się” z dwóch substancji:

• myślącej (res cogitans) - podstawowa dla człowieka (istota człowieka)

• rozciągłej (res extensa)

Człowiek jest ucieleśnioną duszą. Chcąc poznać człowieka trzeba poznać jego duszę. Najlepszym sposobem jest introspekcja. Każdy człowiek jest świadomy swojego wnętrza (tego co czuje, wie, myśli). Człowiek jest sam dla siebie przeźroczysty. Dualizm przekłada się na sposoby poznawania .

Sposoby uogólniania danych poprzez wnioskowanie indukcyjne

2 warunki stosowania indukcji:

• liczba obserwacji musi być dostatecznie duża aby zgromadzić odpowiednią liczbę zdań rzetelnie opisujących wyniki doświadczenia

• obserwacje powinny być prowadzone w zróżnicowanych warunkach

Indukcja uogólniająca (enumeracyjna).

Przesłanki odnoszą się do skończonego zbioru obserwacji, wniosek odnosi się do całej klasy badanego zjawiska - ze skończonej liczny zdań obserwacyjnych wyprowadza się wniosek odnoszący do całej klasy zjawiska.

Hume - krytyk indukcji

Stałość obserwowanego związku nie zwiększa prawdopodobieństwa jego powtórzeń
w przyszłości.

liczba obserwacji / ∞ = 0 (Chalmers)

Nie można zasady indukcji uzasadnić indukcją

Stałość obserwowanego związku zwiększa przekonanie psychologiczne, że obserwowany związek powtórzy się w przyszłości - wiedza zdobyta indukcyjnie jest społecznym odruchem warunkowym, który każe nam przy pewnej sumie doświadczeń zaakceptować pewien stan rzeczy jako trwale obecny, ponieważ akceptacja jest biologicznie korzystniejsza niż powstrzymywanie się od niej.

Przy takiej interpretacji, wiedza nie tyle jest opisem świata takim, jaki on jest, co raczej formą zachowania gatunku ludzkiego, kumulującego korzystne zasady doświadczalnych połączeń.

Empiryzm pojawił się jako opozycja do racjonalizmu.

Indukcja - kumulacja doświadczeń.

świat empiryczny ... zdania obserwacyjne ... zdania ogólne

(obiekt, przedmiot) (podmiot poznający) (prawa, reguły)

indukcja

Dwa nierozwiązane problemy:

• relacje pomiędzy obiektami (przedmiotami), a poznającym podmiotem

• sposób przechodzenia od zdań obserwacyjnych do zdań ogólnych

Metoda naukowa rozumiana jako układ czynności w ujęciu indukcjonistycznym

I etap

• obserwacje i/lub eksperyment - gromadzenie danych

• gromadzenie zdań obserwacyjnych (faktualnych)

• indukcja uogólniająca, której efektem jest sformułowanie hipotezy

II etap

• ponowne obserwacje służące weryfikacji hipotezy

• przyjęcie lub odrzucenie hipotezy

Hipotezy są efektem badań lub wynikają z teorii w innym procesie badawczym.

Hipotezy w procesie indukcyjnym są weryfikowalne.

Kant

Immanuel Kant badał problem związany z relacją pomiędzy przedmiotem poznania,
a poznającym podmiotem.

Połączył racjonalizm z empiryzmem - poznanie ludzkie opiera się na dwóch pniach poznania: rozumie i doświadczeniu. W trakcie doświadczania, człowiekowi nie są dane rzeczy tylko ich przedstawienia.

Badania transcendentalne miały wyjaśnić jak przedstawienia przekraczają granicę podmiotu
i odnoszą się do przedmiotu (jak możliwe jest przejście od przedstawienia do rzeczy - podmiotu do przedmiotu).

Argumentacja Kanta (jak przebiega poznanie):

• wszelkie poznanie zaczyna się od sfery zmysłowej

• wynikiem pobudzenia zmysłów przez ich bezpośredni kontakt z rzeczami są wrażenia

• różnorodne wrażenia łączą się w wyobrażenia o danym przedmiocie

Co znajduje się w wyobrażeniach poza wrażeniami? (co porządkuje wrażenia?)

Człowiek wyposażony jest w formy zmysłowości (do których należą czas i przestrzeń)
i w formy rozsądku, inaczej określane jako kategorie czystego intelektu (jest ich 12, m.in. kategoria przyczyny, pojęcia substancji, jedności, mnogości itd.)

Materia wyobrażeń jest empiryczna, ale ich forma jest aprioryczna (kategorie są wrodzone).

doświadczenia zmysłowe

przedmioty, rzeczy wrażenia

podmiot wyobrażenia,

przedstawienia

- formy zmysłowości (czas, przestrzeń)

- formy rozsądku (przyczyny, substancji itd.)

Nauka jest możliwa dzięki apriorycznym formom zmysłowości i kategoriom czystego intelektu, ale podstawą dla badania są dane zmysłowe.

Poznawany przedmiot jest zależny od poznającego podmiotu - podmiot jest warunkiem przedmiotu, a kategorie są warunkiem doświadczenia.

Człowiek widzi świat jakim może go zobaczyć.

Wyjście od podmiotu → konwencjonalizm, konstruktywizm → relatywizm

Filozofia pozytywizmu jako źródło oceny jakości wiedzy (naukowej)

- stanowisko to głosi „jakiego rodzaju treści zawarte w naszych wypowiedziach o świecie zasługują na miano wiedzy oraz podaje normy pozwalające odróżniać, to co stanowi przedmiot możliwego pytania, od tego o co pytać rozsądnie niepodobna.” L.Kołakowski

Stadia rozwoju ludzkości wg. Augusta Comte (1798-1857)

• teologiczne - wyjaśnień tego, co dzieje się na ziemi poszukuje się w siłach poza ziemskich (epoka mitologii),

• stadium metafizyczne - rozum ludzki pyta o naturę rzeczy, wyjaśnia świat za pomocą abstrakcyjnych pojęć: „siły”, „własności”, „jakości”, „istoty” itp.

• stadium pozytywne - stawiane są pytania o powstawanie i przebieg zjawisk, zbierane są fakty - tylko faktom rozum jest gotów się podporządkować.

Nauka ma gromadzić fakty i ustalać istniejące pomiędzy nimi związki, szukać praw powszechnych.

Założenie determinizmu - przekonanie, że zdarzenia występujące w świecie przebiegają zgodnie z regułami

Nauka ma dostarczać wiedzy pozytywnej, tzn. wiedzy umożliwiającej przewidywanie przyszłych faktów.

Reguły, których należy się trzymać, aby zadawać sensowne pytania:

• reguła fenomenalizmu -nie ma realnej różnicy między „istotą” a „zjawiskiem”. Badacz powinien rejestrować tylko to, co rzeczywiście przejawia się w doświadczeniu.

• reguła nominalizmu -wiedza formułowana w terminach ogólnych nie ma innych realnych odpowiedników poza jednostkowymi konkretnymi przedmiotami. Pojęcia opisujące stany idealne są wytworami ludzi, które pełnią funkcje instrumentalne

• reguła odrzucająca wartość poznawczą sądów oceniających i wypowiedzi normatywnych.

• oceny i normy właściwe - nie zawierają treści informacyjnej

• oceny i normy instrumentalne można empirycznie sprawdzić

• reguła zakładająca zasadniczą jedność metody. Sposoby zdobywania wartościowej wiedzy są zasadniczo takie same we wszystkich dziedzinach doświadczenia, takie same są główne etapy opracowywania zgromadzonych doświadczeń. Jakościowe odrębności między poszczególnymi naukami np. naukami przyrodniczymi a społecznymi, pokazują, że znajdują się one na różnych etapach dojrzałości teoretycznej.

Konsekwencje pozytywizmu w naukach społecznych

• założenie naturalizmu - świat społeczny jest zasadniczo zgodny ze światem fizycznym, można go więc tak samo badać. Przystosowanie przedmiotu do możliwości metody:

• przedmiotem nauk społecznych nie mogą być intencje, zamiary, przeżycia itp. ludzi; należy usunąć z języka metafizyczne pojęcia (świadomość, osobowość itp.)

• rejestrować stałe, powtarzalne sposoby zachowania, wykrywać warunki, w jakich one powstają, rozwijają się i zanikają.

założenia dotyczące poznającego podmiotu (badacza)

• ma być bezstronnym obserwatorem, wolnym od osobistych wartości, presupozycji i przekonań.

• Jest „na zewnątrz” badanych procesów, ma zmysłowo rejestrować obiektywne fakty.

• Ogólna zasada - unikać „personalnego zanieczyszczenia” danych

Struktura procesu poznawczego

• Proces poznawczy składa się z uporządkowanych , konsekwentnie po sobie następujących operacji intelektualnych.

• złożony stan rzeczy „rozkładany jest” na elementy podstawowe (zmienne) , które „wchodzą” ze sobą w relacje. Bezpośrednio nieobserwowalne zmienne, powinny być poddane operacjonalizacji.

• a) określenie empirycznych warunków posługiwania się zmiennymi - czyli przyjęcie wskaźników, b) wskazanie operacji, których wykonanie, pozwala zidentyfikować daną zmienną

• Procedurą pozwalającą przechodzić od sądów faktualnych do teorii naukowych jest indukcja.

Falsyfikacjonizm jako koncepcja tworzenia wiedzy

• koncentracja uwagi na metodzie postępowania badawczego. „Obiektywność” badań warunkowana jest procedurą krytycznego sprawdzania, jej celem jest eliminowanie błędnych rozwiązań problemów. Ta procedura określa racjonalne „reguły gry”, obowiązujące w zbiorowości naukowców.

• U podstaw proponowanej przez Poppera procedury badawczej tkwi tradycyjna metoda ludzkiego poznania: metoda prób i błędów.

Krytyka indukcji

• Każde zdanie obserwacyjne „obciążone” jest teorią - nie ma „nagich” faktów. Każde zdanie obserwacyjne sformułowane jest w jakimś języku publicznym, języku nadającym znaczenia słowom opisującym jakiś stan rzeczy.

• trzeba najpierw dysponować jakąś teorią, aby móc gromadzić fakty. Trzeba wiedzieć, które obserwacje notować jako ważne, a które pomijać

• pewne zdanie obserwacyjne może okazać się fałszywe z powodu fałszywości teorii zakładanej w momencie uznawania zdania obserwacyjnego.

Podsumowanie krytyki indukcjonizmu przez Poppera:

• nauka nie wychodzi od zdań obserwacyjnych, ponieważ teoria zawsze poprzedza wszelkie zdania obserwacyjne. Zapisywanie nieskończonej liczby bezcelowych obserwacji nic nie „powie” - to teoria „mówi” nam, co obserwować, aby sprawdzić przyjętą hipotezę.

• Zdania obserwacyjne nie tworzą trwałej podstawy, na której można budować wiedzę naukową, ponieważ są obalane.

Hipotetyczno-dedukcyjny model badawczy

• uświadomienie sytuacji problemowej (wątpliwości co do istniejącej teorii, rywalizacja teorii)

• propozycja rozwiązania problemu - opracowanie nowej teorii

• dedukcyjne wyprowadzenie z nowej teorii sprawdzalnych sądów, twierdzeń mających status hipotez

• próby odrzucenia tych twierdzeń poprzez falsyfikację - jeśli falsyfikacja się powiedzie, to odrzucamy sprawdzaną teorię, jeśli się nie powiedzie, to znaczy, ze sprawdzana teoria oparła się próbie

• dokonanie wyboru między rywalizującymi teoriami

Logiczny status weryfikacji i falsyfikacji

• Weryfikacja nie jest logicznie możliwa

• Falsyfikacja jest logicznie możliwa

Przesłanka: nie-czarny kruk został zaobserwowany w miejscu x i czasie t

Wniosek: nie wszystkie kruki są czarne

• Przesłanka jest falsyfikatorem twierdzenia ogólnego „wszystkie kruki są czarne”.

logika nie wypowiada się o prawdziwości lub fałszywości przesłanek

• Zarówno indukcja, jako i dedukcja polegają na określonych związkach miedzy różnymi zbiorami zdań, a nie na związkach miedzy zdaniami i doznaniami zmysłowymi. Logicznie poprawne jest wnioskowanie:

• wszystkie koty mają 5 nóg

• Pussy jest moim kote

• Pussy ma 5 nóg

• w ujęciu logicznym teorie to aksjomatyczno-dedukcyjne uporządkowane systemy zdań.

• Aksjomaty również poddawane są pośredniej falsyfikacji.

• Aksjomat: Jeśli istoty żywe, zjedzą cyjanek, to umierają

Logiczne implikacje:

1. Jeśli ludzie zjedzą cyjanek, to umierają.

• Jeśli Afrykanie zjedzą cyjanek, to umierają

• Jeśli profesorowie …….. itd.

• Hipotezy powinny mieć charakter deterministyczno-nomologiczny

deterministyczny - wszystkie obiekty, które mają cechę P, posiadają też właściwość Q

nomologiczny - obowiązują bez ograniczeń czasowo-przestrzennych

Logiczna struktura falsyfikacji:

• falsyfikacja - odrzucenie hipotezy - a pośrednio teorii, z której została wyprowadzona - w wyniku jej konfrontacji ze zdaniem bazowym.

• Zasada falsyfikacji określa też zasadę przyrostu wiedzy -systematyczne eliminowanie błędnych wypowiedzi poprzez empiryczne falsyfikacje.

• falsyfikowalność - kryterium demarkacji, pozwalające odróżnić wypowiedzi naukowe od nienaukowych. Tylko te można uznać za naukowe, co do których można określić okoliczności, w których okazałaby się one fałszywe, innymi słowy okoliczności, których nie dopuszcza dana teoria.

Krytyka falsyfikacjonizmu i modelu hipotetyczno-dedukcyjnego

• zarzut wiary w prawdziwość zdań bazowych (tymczasowa ważność zdań bazowych, traktowanych jako falsyfikatory)

• praktyka badawcza nie jest zgodna z modelem Poppera. Nie jest tak, że jedna obserwacja niezgodna z przewidywaniami teorii prowadzi do jej odrzucenia.

• Teorie naukowe są złożonymi strukturami. Jeśli posługujemy się np. pomiarem, to błąd może tkwić w narzędziu pomiaru, a nie koniecznie w sprawdzanej teorii

Podsumowanie koncepcji Poppera

• nauka rozwija się dzięki odważnym hipotezom, o ile są falsyfikowane.

• człowiek dąży do prawdy, ale nie wie, czy i kiedy ją osiąga.

• sfalsyfikowane hipotezy mogą być źródłem dalszych poszukiwań mimo, że nie mają charakteru nomonologiczno-deterministycznego. (pytanie dlaczego ludzie żyją, po połknięciu cyjanku, czy istnieje związek między ilością środka, a np. wagą ciała?)

2

---