4. PRAWO

4.1. Prawo i jego funkcje

Definicja prawa

Podanie jednoznacznej i pełnej definicji prawa jest niezwykle trudne. W sensie przedmiotowym prawem określa się zbiór norm postępowania, których naruszenie grozi sankcjami. W sensie podmiotowym zaś prawo to uprawnienia przyznawane jednostce przez obowiązujące akty prawne. W niektórych językach te dwa aspekty prawa odróżnia się. I tak angielskie słowo right znaczy „uprawnienie”, „przywilej” - dotyczy prawa w sensie podmiotowym. Słowo law zaś dotyczy prawa w sensie przedmiotowym.

Temida

Personifikacją prawa jest grecka bogini sprawiedli­wości - Temida. Zwykle przedstawia się ją z opaską na oczach - symbolem bezstronności (prawo nie pa­trzy na osoby, ale słucha argumentów). W jednej ręce trzyma wagę - symbol obiektywnej oceny dowodów, a w drugiej miecz - symbol sędziowskiej i kary.

Funkcje prawa

1. Stabilizacyjna

Prawo utrwala funkcjonujący w społeczeństwie lad polityczny, gospodarczy i społeczny.

2. Dynamizująca

Dzięki odpowiednim zapisom prawnym można zmieniać różne obszary życia społecznego.

3. Ochronna

Prawo chroni wartości istotne ze społecznego punktu widzenia.

4. Organizacyjna

Prawo tworzy ramy działania organów władzy publicznej oraz organizacji społecznych.

5. Represyjna

Prawo wymierza kary za popełnianie przestępstw. Kara powinna działać odstraszająco.

6. Wychowawcza

Prawo wskazuje normy pozytywne oraz działania zabronione (negatywne), kształtuje w ten sposób społecznie pożądane modele zachowań.

7. Kontrolna

Prawo poddaje ludzkie zachowania społecznej kontroli. Określa, jakie postępowanie jest zabronione, i a jakie dozwolone.

8. Dystrybutywna

Prawo rozdziela w społeczeństwie dobra i obciążenia, które wynikają z funkcjonowania państwa, np. przez odpowiednie ustawodawstwo finansowe, podatkowe.

9. Regulator konfliktów

Prawo umożliwia rozstrzyganie sporów, określa sposoby rozwiązywania konfliktów, łagodzi sprzeczne interesy społeczne.

10. Kulturotwórcza

Prawo integruje ludność danego państwa. Jego rozwiązania są zdobyczami cywilizacyjnymi, mają wartość kulturową. Prawo decyduje także o utrzymaniu ciągłości historycznej państwa i narodu.

4.2. Prawo naturalne a prawo pozytywne

Prawo naturalne

Prawo naturalne to zbiór norm, które obowiązują niezależnie od tego, czy zostały potwierdzone i uzna­ne przez władzę państwową. Ich źródłem jest wyzna­wany system wartości.

Prawo pozytywne

Prawo pozytywne to zbiór norm ustanowionych przez władzę publiczną, obowiązujących w danym państwie.

Prawo naturalne a prawo pozytywne

Szkoła naturalna

• Według przedstawicieli szkoły naturalnej prawo jest określoną wartością. Wyraża odwieczne dążenie człowieka do dobra, sprawiedliwości i piękna.

• Obok prawa pozytywnego istnieją normy moralne, zdaniem jednych ustanowione przez Boga, zda­niem innych - wynikające z ludzkiej natury lub zasad współżycia społecznego.

• Moc wiążącą może mieć tylko norma zgodna z naturą ludzką i wartościami moralnymi społeczeństwa.

• Zasady moralne powinny mieć pierwszeństwo przed literą prawa.

• Do twórców i zwolenników koncepcji prawa naturalnego zalicza się m.in. św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu, H. Grotiusa, L. Fullera.

Pozytywizm prawniczy

• Według przedstawicieli pozytywizmu prawniczego prawo jest ściśle określone, sprowadza się do treści leksykalnej.

• Zdecydowana większość pozytywistów sprzeciwia się ocenianiu prawa z punktu widzenia moralnego.

• Prawo nie przestaje obowiązywać, gdy jest uznawane za niesprawiedliwe lub niemoralne. Norma prawna traci swą moc dopiero wtedy, gdy uchyli ją kompetentny organ legislacyjny. Uznaje się jej waż­ność, nawet jeśli jest ona sprzeczna z moralnością społeczeństwa - liczy się tylko zapis prawny.

• Pozytywiści odrzucają zarzuty, że podobne pojmowanie prawa może doprowadzić do uchwalenia pra­wa zbrodniczego. W demokratycznym państwie podobne niebezpieczeństwo prawie nie istnieje.

• Do reprezentantów pozytywizmu prawniczego zalicza się A. Comte'a, J. Austina oraz H. Kelsena.

Prawo a moralność

Stanowisko pierwsze

• Istnieją zachowania regulowane tylko przez normy moralne, np. zakaz donosicielstwa.

• Niektóre zachowania są regulowane tylko przez normy prawne, np. zasady podejmowania czynności prawnych.

• Do zachowań regulowanych zarówno przez prawo, jak i moralność należy np. zakaz zabijania.

Stanowisko drugie

• Każde zachowanie regulowane przez prawo także regulowane przez moralność.

• Zakres czynności regulowanych przez prawo jest węższy niż regulowanych przez moralność.

Formuła Radbrucha

Pojęcie pochodzi od na­zwiska niemieckiego filo­zofa i teoretyka prawa Gu­stawa Radbrucha. Przed II wojną światową był on zwolennikiem pozytywi­zmu prawniczego. Jed­nak doświadczenia woj­ny (zwłaszcza sprzeczność niemieckiego prawa sta­nowionego przez nazistowskie władze z ele­mentarnymi zasadami moralnymi) spowodowały, że zmienił stanowisko. Sfor­mułował wówczas tezę, że w sytuacji, gdy prawo pozytywne narusza elementarne normy moralne, organy państwa nie mu­szą go stosować, a obywatele nie są zobo­wiązani do jego przestrzegania. Ten po­gląd, nazwany formułą Radbrucha, stał się podstawą orzecznictwa m.in. trybunału no­rymberskiego, a także niemieckich sądów ścigających zbrodniarzy hitlerowskich.

4.3. Przepis prawny a norma prawna

Norma prawna

Norma prawna to wypowiedź zawierająca żądanie władzy publicz­nej, aby w określonej sytuacji adresat podjął wyznaczone w niej działanie. Jest to zatem norma postępowania, która została ustano­wiona przez kompetentne organy władzy publicznej.

Przepis prawny

Przepis prawny to jednostka redakcyjna aktu prawnego wy­raźnie wyodrębniona w formie artykułu lub paragrafu. W sen­sie gramatycznym stanowi on zdanie.

Rodzaje norm prawnych

Podział norm prawnych ze względu na:

1. sposób wysłowienia

• Nakazujące - w dyspozycji jest sformułowany nakaz.

• Zakazujące - w dyspozycji jest sformułowany zakaz (np. zakaz

• zabijania).

• Uprawniające - dyspozycja pozwala wybrać sposób postępowania.

2. zakres zastosowania

• Bezwzględnie obowiązujące - podmioty prawa nie mogą decydować, czy należy się zastosować do tych norm.

• Względnie obowiązujące - są stosowane tylko wtedy, gdy podmioty prawa nie przyjęły innych reguł niż wyrażone w dyspozycji.

3. zakres obowiązywania

• lus commune - obowiązujące na obszarze całego państwa.

• lus particulare - obowiązujące na części terytorium państwa

Budowa normy prawnej

Trójelementowa koncepcja budowy normy prawnej

W strukturze normy prawnej wyróżnia się trzy elementy:

• hipoteza określa warunki zastosowania normy praw­nej oraz jej adresata;

• dyspozycja określa właści­wy sposób zachowania się adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie (wskazuje, co należy zrobić, by uniknąć sankcji);

• sankcja określa negatywne następstwa, jakie spotkają adresata, jeśli zachowa się w sposób niezgodny z zasa­dą wyrażoną w dyspozycji.

Dwuelementowa koncepcja budowy normy prawnej

Krytyczna wobec trójelementowej koncepcji budowy normy prawnej teoria głosi, że norma prawna jest złożona z dwu od­dzielnych norm:

• sankcjonowanej składają­cej się z hipotezy i dyspozy­cji;

• sankcjonującej, złożonej składającej się z hipotezy, którą jest naruszenie normy sankcjonowanej i dyspozycji będącej w rzeczywistości sankcją.

Każda z nich zakłada inne okoliczności, adresata oraz zachowanie. Druga znajduje zastosowanie, gdy nie zostanie zrealizowana pierwsza.

Podział sankcji

Rodzaje sankcji

1. Karne

• Mają charakter represyjny i polegają na odebraniu lub ogranicze­niu dostępu do dóbr uznawanych za cenne i pożądane, np. życia, majątku, wolności.

• W polskim prawie kary dzieli się na zasadnicze i dodatkowe.

2. Egzekucji

• Polegają na zmuszeniu adresata nieprzestrzegającego normy prawnej do zrealizowania takiego stanu rzeczy, który istniałby, gdyby norma była przestrzegana.

• Sankcje egzekucji mogą mieć postać:

• egzekucji sądowej (stosowanej przez sądy i komorników);

• egzekucji administracyjnej (stosowanej przez urzędy skarbowe, ZUS).

3. Nieważności

• Polegają na tym, że jeżeli czynność prawna została wadliwie dokonana, to nie wywołuje skutków prawnych.

• Działania objęte sankcją nieważności są traktowane jako nieważne.

4.4. Wykładnia prawa

Wykładnia prawa

Wykładnią prawa nazywa się czynność intelektualną, na podstawie któ­rej z treści przepisów prawnych są formułowane normy. Interpretacja (wykładnia) prawa poprzedza zastosowanie normy prawnej. Wykład­nia odbywa się według przyjętych zasad, zwanych regułami egzegezy prawniczej. Podstawowymi sposobami wykładni prawa są wykładnie: językowa, systemowa i funkcjonalna. Pomocniczo zaś można stoso­wać wykładnię historyczną i porównawczą.

Rodzaje wykładni ze względu na:

1. dokonującego

• Formalna - dokonywana przez organy państwa.

• Autentyczna - dokonywana przez prawodawcę.

• Legalna - dokonywana przez organ, któremu prawodawca przyznał kompetencje do interpretowania prawa.

• Operatywna - dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy, organy administracji).

• Doktrynalna - dokonywana przez przedstawicieli nauk prawnych (obecnie nie ma mocy wiążącej).

• Nieoficjalna - dokonywana przez prawników na potrzeby podej­mowania decyzji przez różne podmioty.

2. przyjęte metody

• Językowa - treść przepisu zostaje ustalona na podstawie analizy języka, którym jest on wypowiedziany.

• Systemowa - normy wyprowadza się z systemu prawa, w którym funkcjonuje dana ustawa. Jej częścią jest wykładnia logiczna (zamiar prawodawcy jest wywiedziony na podstawie zasad logiki).

• Celowościowa - uwzględnia cel, jaki dany przepis powinien zrealizować, bierze pod uwagę kontekst społeczny, ekonomiczny lub aksjologiczny. Jej częścią jest wykładnia historyczna, która bierze pod uwagę kontekst historyczny.

3. efekt

• Dosłowna - dokonywana na podstawie różnych rodzajów wykładni. Zakres zastosowania prawa będzie identyczny, jak w wypadku stosowania wykładni językowej.

• Rozszerzająca - polega na wyborze spośród znaczeń uzyskanych na podstawie różnych wykładni znaczenia szerszego niż uzyskane w wyniku wykładni językowej.

• Zawężająca - polega na wyborze spośród znaczeń uzyskanych na podstawie różnych wykładni znaczenia węższego niż uzyskane w wyniku wykładni językowej.

Reguły wnioskowań prawniczych

Stosowanie wnioskowań prawni­czych jest często nazywane wykład­nią logiczną. Takie wnioskowanie polega na tym, że z obowiązywa­nia określonej normy X ustala się logiczny wniosek o obowiązywaniu normy Y. Do typowych reguł wnios­kowań prawniczych zaliczamy:

• rozumowanie a confrario - wnioskowanie z przeci­wieństwa, polegające na założeniu, że norma nie stosuje się do sytuacji, do których nie odnosi się wprost;

• rozumowanie a simile - wnioskowanie przez analo­gię, przeciwieństwo rozumo­wania a confrario, polega na zastosowaniu do sytuacji nieuregulowanych przez przepisy - przepisów regulu­jących podobne sytuacje;

• rozumowanie z celu na środki - opiera się na zało­żeniu, że jeśli dozwolony jest cel, to środki do niego pro­wadzące także są dozwolone;

• wnioskowanie a fortiori - występuje w dwóch posta­ciach - z większego na mniej­sze (komu wolno więcej, temu tym bardziej wolno mniej) oraz z mniejszego na większe (komu wolno mniej, temu tym bardziej nie wolno więcej);

• wnioskowanie reductio ad absurdum - sprowadzenie do absurdu, oznacza, że jeżeli w wyniku rozumowania do­chodzimy do nonsensownych wniosków, to należy tego rozumowania zaniechać.

Założenie idealnego prawodawcy

Jest to idealistyczne założenie, które pozwala każdemu, kto dokonuje wykładni prawa, na odrzucenie wątpli­wości, czy dany akt prawotwórczy został skonstruowany poprawnie. Dzięki temu można od razu przejść do in­terpretacji przepisów prawnych. Idealny ustawodawca stanowi tylko te normy, które chce ustanowić i wyłącz­nie w takiej formie, w jakiej chce to uczynić. Poza tym idealny ustawodawca ma idealną wiedzę:

• językową i znajomość języka;

• na temat systemu prawa (wie, jakie normy obowiązują, |akie są relacje między nimi);

• na temat systemu aksjologicznego (wartości), zwłaszcza wartości społecznych (umie je w najlepszy spo­sób zhierarchizować).

4.5. Gałęzie prawa

Pojęcie i podział gałęzi prawa

Gałąź prawa to ukształtowany w toku historycznego rozwoju zbiór norm prawnych, które regulują daną dziedzinę stosunków społecznych. Zasadniczym kryte­rium podziału norm prawnych jest rodzaj stosunków społecz­nych, które prawo reguluje. Gałęzie prawa powstają przede wszystkim na skutek specjalizacji życia, np. prawo pracy ukształto­wało się dopiero w XIX w.

Podział gałęzi prawa:

1. Prawo prywatne

• Chroni interesy jednostek, reguluje stosunki majątkowe i osobiste.

• Stronami stosunku prawnego są jednostki.

• Opiera się na zasadzie równorzędności podmiotów.

2. Prawo publiczne

• Służy ochronie interesów państwa, zbiorowości, dobra wspólnego. Reguluje stosunki między organami państwa oraz między państwem a jednostką.

• Opiera się na zasadzie podporządkowania jednych podmiotów drugim.

Najważniejsze gałęzie prawa

Gałęzie prawa

1. Prawo międzynarodowe publiczne

• Reguluje stosunki między państwami i innymi podmiotami stosunków międzynarodowych (np. organizacjami międzynarodowymi). Wywiera także wpływ na prawo wewnętrzne państw.

• Podstawowymi źródłami międzynarodowego prawa publicznego są umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, a także orzecznictwo sądów międzynarodowych.

2. Prawo konstytucyjne

• Jest prawem publicznym. Obejmuje normy dotyczące ustroju państwowego, kompetencji organów oraz praw obywateli.

• Normy konstytucyjne mają znaczenie szczególne, są bowiem zasadami całego prawa w państwie, w którym obowiązują.

• Podstawowymi źródłami prawa są konstytucja oraz ustawy konstytucyjne.

3. Prawo administracyjne

• Prawo administracyjne jest prawem publicznym.

• Reguluje organizację i funkcjonowanie organów administracji rządowej i samorządowej, a także ich relacje z obywatelami.

• Prawo administracyjne dzieli się na materialne, ustrojowe oraz prawo postępowania.

• Podstawowymi źródłami prawa administracyjnego są kodeks postępowania administracyjnego oraz akty wydawane przez różne organy administracji.

4. Prawo karne

• Prawo karne jest prawem publicznym.

• Określa reguły odpowiedzialności oraz sankcje za czyny zabronione.

• Prawo to dzieli się na materialne, procesowe i wykonawcze.

• Podstawowymi źródłami prawa karnego są kodeks karny, kodeks karny wykonawczy oraz kodeks postępowania karnego.

5. Prawo cywilne

• Prawo cywilne stanowi fundament prawa prywatnego.

• Normuje stosunki majątkowe i niektóre niemajątkowe między osobami fizycznymi i prawnymi oraz tzw. ułomnymi osobami prawnymi.

• Podstawowymi źródłami prawa cywilnego są kodeks cywilny oraz ustawy.

6. Prawo pracy

• Prawo pracy ma charakter mieszany - zawiera elementy prawa publicznego oraz prywatnego.

• Reguluje stosunki między pracownikami a pracodawcami, określa ich prawa i obowiązki, a także zasady zawierania umów o pracę.

• Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy.

4.6. System źródeł prawa w Polsce

System prawa

System prawa to ogół norm prawnych obowiązujących w państwie w danym czasie. Powinien on spełniać kilka warunków, m.in. powinien być:

• niesprzeczny — normy nie powinny zawierać różnych wzorów postępowania w określonej sytuacji oraz nakazywać dwóch różnych sposobów postępowania;

• zupełny — nie powinny w nim występować żadne luki (tak określa się brak norm regulujących pewne zachowania czy sytuacje, które powinny być uregulowane).

Hierarchia aktów prawnych w Konstytucji RP

1. Konstytucja

2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

3. Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje UE

4. Ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy

5. Rozporządzenia

6. Akty prawa miejscowego

Podział aktów prawnych

Akty prawne

1. Akty powszechnie obowiązujące

Wiążą nieograniczony podmioto­wo krąg adresatów. Należą do nich takie akty, jak konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia, rozporządzenia z mocą ustawy oraz akty prawa miejscowego. Akty prawa miejscowego wiążą się ze ściśle określonym terytorium, jednak nie ma to wpływu na ich charakter.

2. Akty prawa wewnętrznie obowiązującego

Dotyczą ograniczonego podmiotowo kręgu adresatów. Obowiązek ich przestrzegania wiąże się ze stosunkiem zależności organizacyjnej (służbowej) adresata i normodawcy, (np. stosunek pracodawca -pracownik).

Ustawa konstytucyjna

Ustawa konstytucyjna to akt prawny mający moc prawną równą konstytucji. Może ona:

• służyć zmianie konstytucji;

• zawieszać stosowanie nie­których przepisów;

• obowiązywać w sposób przej­ściowy, regulować najważ­niejsze sprawy tymczasowo, do momentu uchwalenia konstytucji.

W Polsce nie ma ustaw konstytu­cyjnych. Konstytucja przewiduje tylko ustawy o zmianie konstytu­cji, mające węższy charakter niż ustawy konstytucyjne.

Zależności między aktami prawnymi różnego rzędu

1. Akty niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu. Moc prawna aktów wydawanych przez różne organy państwa i or­gany samorządu jest zróżnicowana.

2. Akty wyższego rzędu regulują sprawy najistotniejsze i są bardziej ogólne. Ich uszczegółowienie stanowią akty niższego rzędu.

3. Aby wydanie rozporządzenia lub aktu prawa miejscowego było możliwe, musi na to zezwalać ustawa w tzw. upoważnieniu usta­wowym. Mówi ona dokładnie, w jakim zakresie można dany akt wydać.

4. Akty równorzędne mogą się wzajemnie uchylać. Akt wyższej rangi uchyla moc obowiązującą aktów niższej rangi.

Konstytucja

Konstytucja to najważniejszy akt prawny w państwie. Określa je­go ustrój, kompetencje organów państwowych i relacje między nimi, a także prawa, wolności i obowiązki obywateli. Zgodne z konstytu­cją muszą być wszystkie umowy międzynarodowe zawierane przez Radę Ministrów.

Ustawa

• Ustawa to akt prawny o charakterze ogólnym, uchwalany przez parlament w określonym trybie.

• Ustawa może regulować każdą sprawę z wyjątkiem sytuacji wprost zakazanych w konstytucji. Formę ustawy muszą mieć takie zagad­nienia, jak określenie uprawnień i składu organów państwa, prawa i obowiązki obywateli, budżet państwa i podatki.

Umowa międzynarodowa

• Umowa międzynarodowa to pisemne porozumienie regulowane prawem międzynarodowym, którego stronami mogą być państwa lub inne podmioty prawa międzynarodowego (np. organizacje międzynarodowe).

• Umowy międzynarodowe najczęściej mają formę układu, kon­wencji, paktu, porozumienia, protokołu lub deklaracji.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Ratyfikacja to wyrażenie zgody na związanie się przez państwo tre­ścią umowy przez głowę państwa (w nielicznych państwach przez parlament).

Umowy ratyfikowane można podzielić na dwie grupy. Pierwsza obej­muje te umowy, które nie wymagają zgody sejmu. Druga grupa do­tyczy zaś umów, których ratyfikacja wymaga zgody sejmu wyrażonej w formie ustaw. Obejmują one zagadnienia związane:

• z zawieraniem pokojów, sojuszy oraz układów politycznych i woj­skowych;

• z członkostwem Polski w organizacjach międzynarodowych;

• z wolnościami, prawami i obowiązkami obywatelskimi, które zo­stały określone w konstytucji;

• ze znacznym obciążeniem państwa pod względem finansowym;

• ze sprawami uregulowanymi w ustawie oraz takimi, co do których konstytucja wymaga ustawy.

Rozporządzenie

Rozporządzenie to akt normatywny, który jest wydawany na pod­stawie ustawy, aby mogła ona być wykonana przez odpowiednią instytucję wykonawczą. W Polsce prawo do wydawania rozporzą­dzeń ma:

• prezydent,

• Rada Ministrów,

• prezes Rady Ministrów,

• minister kierujący działem administracji rządowej,

• Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Akty prawa miejscowego

• Akty prawa miejscowego obowiązują na obszarze działania orga­nu, który go wydał. Pochodzą one od organów państwa (wojewo­dów) lub organów samorządów.

• Akty prawa miejscowego to uchwały wydawane przez sejmik wo­jewódzki, radę powiatu i gminy oraz zarządzenia wydawane przez wojewodę, zarząd województwa, powiatu i wójta (burmi­strza, prezydenta), a także organy administracji niezespolonej.

Rozporządzenie z mocą ustawy

• To akt normatywny o mocy równej ustawie - może on zmienić inną ustawę lub ją uchylić. Wydawany jest wy­łącznie w czasie stanu wo­jennego.

• Rozporządzenie może się odnosić do zasad działania organów państwowych lub praw i wolności człowieka.

• Rozporządzenie wydaje pre­zydent na wniosek Rady Mi­nistrów w czasie, gdy nie może się zebrać sejm. Musi ono jednak zostać zatwierdzone przez sejm na najbliższym posiedzeniu.

Budowa aktu prawnego

Część nieartykułowana

1. Określenie rodzajowe aktu.

2. Data uchwalenia.

3. Nazwa, tytuł.

4. W wypadku ustawy zasad­niczej - preambuła.

Część artykułowana

5. Przepisy ogólne - określają zakres stosunków społecz­nych normowanych przez dany akt.

6. Przepisy szczegółowe - za­wierają konkretne normy regulujące stosunki społecz­ne.

7. Przepisy przejściowe i dosto­sowujące - regulują wpływ nowego prawa na stosunki powstałe w wyniku działania starego prawa.

8. Przepisy końcowe - m.in. przepisy dotyczące wejścia aktu w życie i wygaśnięcia mocy prawnej.

4.7. Publikacja aktów prawnych

Regulacje prawne dotyczące publikacji

• Artykuł 88. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zawiera zasadę jawności i powszechności dostępu do prawa. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń czy aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie.

• O publikacji aktów prawnych mówi ustawa z 20 lip­ca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektó­rych innych aktów prawnych. Ustawa mówi, że ogłaszanie aktów normatywnych jest obowiązkowe. Akty ogłasza się w dziennikach urzędowych. Są nimi: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej;

• Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski";

• Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski B";

• dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej;

• dzienniki urzędowe urzędów centralnych;

• wojewódzkie dzienniki urzędowe.

Vacatio legis

Vacatio legis to okres pomiędzy ogłoszeniem ak­tu normatywnego a jego wejściem w życie. W Pol­sce akt wchodzi w życie 14 dni po jego ogłosze­niu (chyba że sam akt stanowi inaczej). Jest to czas na zaznajomienie się obywateli z tekstem ak­tu i przygotowaniem odpowiednich organów do jego realizacji.

Dziennik Ustaw RP

Dziennik Ustaw jest wydawany przez Prezesa Ra­dy Ministrów. Ogłasza się w nim m.in.:

• konstytucję;

• ustawy;

• rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta RP;

• rozporządzenia wydane przez Prezydenta RP, Radę Ministrów, premiera, ministrów kierują­cych działami administracji rządowej, członków Rady Ministrów, którzy są przedstawicielami ko­mitetów określonych w ustawach, Krajową Ra­dę Radiofonii i Telewizji;

• orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczą­ce aktów normatywnych publikowanych w Dzien­niku Ustaw;

• akty dotyczące stanu wojny i zawarcia pokoju;

• akty dotyczące referendum zatwierdzającego zmianę konstytucji, referendum ogólnokrajo­wego wyborów do sejmu i senatu oraz prezy­denta;

• akty dotyczące stanu wojennego, wyjątkowego oraz stanu klęski żywiołowej.

Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski"

„Monitor Polski" jest publikowany przez Prezesa Rady Ministrów. Ogłasza się w nim m.in.:

• zarządzenia Prezydenta RP wydawane na pod­stawie ustawy;

• • uchwały Rady Ministrów i zarządzenia premie­ra wydawane na podstawie ustawy; j • orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie "" aktów normatywnych z „Monitora Polskiego";

• uchwały Zgromadzenia Narodowego;

• niektóre uchwały Sejmu i Senatu (dotyczące m.in. wotum zaufania lub wotum nieufności dla rządu);

• akty prezydenta dotyczące m.in. powołania premiera, dymisji rządu, powołania na wyższe stanowiska państwowe.

Dzienniki urzędowe ministrów

Są publikowane przez poszczególnych ministrów. Ogłasza się w nich m.in.:

• akty wydawane przez danego ministra;

• uchwały rządu uchylające zarządzenia ministra wydającego dziennik;

• orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w spra­wach wyżej wymienionych aktów prawnych.

Wojewódzki dziennik urzędowy

Jest publikowany przez wojewodę. Ogłasza się w nim m.in.:

• akty prawa miejscowego stanowione przez wo­jewodę, organy administracji niezespolonej, sejmik województwa, radę powiatu i gminy;

• akty premiera uchylające akty prawa miejsco­wego.

1. Elementy prawa cywilnego

Podmioty prawa cywilnego

Osoba fizyczna to w języku prawa określenie człowieka: od momentu jego narodzin do śmier­ci. Cechą osoby fizycznej jest zdolność prawna, czyli możliwość bycia podmiotem prawa cywilne­go. Zdolność prawną ma każdy człowiek przez całe życie. Wyjątkowym wypadkiem jest dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone (tac. nascirurus, „mający się urodzić"), któremu przysługuje m.in. prawo do dziedziczenia.

Osoba prawna to jednostka organizacyjna, któ­ra może występować jako samodzielny podmiot prawa. Osobami prawnymi są m.in. stowarzysze­nia, partie polityczne, związki zawodowe, jednost­ki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, wo­jewództwo), skarb państwa oraz związki religijne.

Rodzaje norm prawa cywilnego

Normy prawa cywilnego dzielą się na:

1. Bezwzględnie wiążące (imperatywne, katego­ryczne, ius cogens) - strony stosunku prawne­go muszą się zastosować do ich brzmienia, nie mogą samodzielnie kształtować swojego za­chowania. Normy te są charakterystyczne dla prawa publicznego.

2. Względnie wiążące (dyspozytywne, uzupełnia­jące, ius disposifivum) - ich zastosowanie zale­ży od woli stron, gdy nie ustalą one inaczej konsekwencji prawnych. Normy te są charakte­rystyczne dla prawa prywatnego. Najczęściej w tego rodzaju normach występują zwroty: „z braku odmiennej umowy", „chyba że strony postanowiły inaczej".

3. Semiimperatywne (semidyspozytywne) - strony mogą zmienić stosunek prawny, ale tylko na korzyść określonej w normie strony, nie mo­gą zaś pogorszyć jej sytuacji. Częściowo nor­ma ma więc charakter bezwzględnie wiążący, a częściowo względnie wiążący. Mówi się, że jest to kategoria pośrednia. Normy te mają funkcję ochronną dla podmiotów, które z regu­ły są stroną słabszą, np. konsumentów.

Działy prawa cywilnego

1. Część ogólna.

2. Prawo rzeczowe.

3. Prawo zobowiązań.

4. Prawo spadkowe.

5. Prawo rodzinne.

6. Prawo na dobrach niematerialnych (prawo wła­sności intelektualnej).

Zdolność do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania praw i obowiązków w wyniku własne­go działania (zdolność do samodzielnego kształ­towania swojej sytuacji prawnej). Mają ją zarów­no osoby fizyczne, jak i prawne. W wypadku osób fizycznych występują 3 zakresy zdolności do czyn­ności prawnych.

1. Pełną zdolność do czynności prawnych ma­ją osoby, które ukończyły l 8 lat (oraz kobiety od 16 roku życia, jeśli zawarły małżeństwo) i nie są ubezwłasnowolnione.

2. Ograniczoną zdolność do czynności praw­nych mają osoby małoletnie, które ukończyły l 3 lat, a także osoby częściowo ubezwłasno­wolnione. Mogą one samodzielnie wykonywać niektóre czynności z zakresu prawa cywilnego, np. wydawać zarobione pieniądze. Jednak na wykonywanie niektórych czynności muszą mieć zgodę przedstawicieli ustawowych, który­mi w wypadku nieletnich są rodzice, a w wy­padku osób częściowo ubezwłasnowolnionych - kuratorzy.

3. Brak zdolności do czynności prawnych cha­rakteryzuje osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Więk­szość czynności cywilnoprawnych mogą one dokonywać tylko za zgodą przedstawicieli usta­wowych. W wypadku dzieci są to ich rodzice lub opiekunowie, a w wypadku osób ubez­własnowolnionych - opiekunowie.

Ubezwłasnowolnienie

Ubezwłasnowolnieniem określa się częściowe lub całkowite pozbawienie zdolności do czynności prawnych. O ubezwłasnowolnieniu może orzekać tylko sąd na podstawie opinii biegłych. Wyróżnia się dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:

• całkowite - orzekane w sytuacji, gdy osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, np. z powodu choroby psychicznej, upośledze­nia umysłowego, alkoholizmu, narkomanii;

• częściowe - orzekane w sytuacji, gdy osoba potrzebuje pomocy w prowadzeniu spraw ży­ciowych, czego przyczyną może być choroba psychiczna, lżejsze upośledzenie umysłowe oraz zaburzenia natury psychicznej.

Prawo rzeczowe

Prawo rzeczowe to dział prawa cywilnego, który reguluje wszystkie sprawy związane z prawem do rzeczy. Rzecz to przedmiot materialny mający charakter samoistny (jest na tyle wyodrębniony, że może się stać przedmiotem obrotu). Rzeczami nie są np. energia, złoża minerałów, dobra niematerialne oraz przedsię­biorstwa. Rzeczy dzielą się na:

• nieruchomości - grunty, budynki, części budynków, lokale;

• ruchomości - pozostałe rzeczy.

Rodzaje praw rzeczowych

1. Własność

• Daje największe możliwości korzystania z rzeczy.

• Jest to wyłączne prawo do posiadania rzeczy, korzystania z niej (np. pobiera­nia dochodów) oraz rozporządzania nią (np. przeniesienie prawa własności na inną osobę).

• Wyłączne prawo do korzystania z rzeczy może być ograniczone w wyjątkowych sytuacjach, np. dla ratowania życia. Granice prawa własności określają ustawy i zasady współżycia społecznego.

2. Użytkowanie wieczyste

• Dotyczy gruntów będących własnością skarbu państwa lub gminy. Trwa minimum 40 lat, a zwykle jest to umowa na 99 lat.

• W sytuacji gdy państwo sprzedaje swoje grunty, użytkownicy mają prawo pierwokupu.

3. Ograniczone prawa rzeczowe

W prawie cywilnym są definiowane jako prawa zapewniające tylko ściśle określo­ny zakres uprawnień względem rzeczy. Występują w kilku postaciach:

• Hipoteka to zabezpieczenie roszczeń pieniężnych na nieruchomości. Pozwala wierzycielowi dochodzić swoich roszczeń z nieruchomości.

• Zastaw to zabezpieczenie roszczeń częścią majątku dłużnika, na wypadek gdyby nie wywiązał się ze swoich zobowiązań wobec wierzyciela.

• Służebność to obciążenie nieruchomości prawem do korzystania z niej przez inne osoby (np. korzystanie z drogi biegnącej przez posiadłość innej osoby).

• Użytkowanie to uprawnienie do korzystania z rzeczy oraz czerpania z niej korzyści.

• Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego występuje wtedy, gdy właścicielem lokalu jest spółdzielnia, a osoba, której to prawo przy­sługuje, może dysponować lokalem.

Prawo spadkowe

Prawo spadkowe to dział prawa cywilnego regulujący zasady dziedziczenia, czyli przechodzenia praw i obowiązków majątkowych (spadku) z osoby zmarłej na jej spadkobierców. Prawo to przewiduje dwie formy dziedziczenia - dziedziczenie testamentowe i ustawowe.

• Testament stanowi jednostronne oświadczenie woli, w którym osoba dysponuje swoim majątkiem na wypadek śmierci. Warunkiem ważności testamentu jest posiadanie przez osobę go sporządzającą pełnej zdolności do czynności prawnych.

• Dziedziczenie ustawowe zachodzi wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu. Prawo dokładnie re­guluje kolejność dziedziczenia. W pierwszej kolejności prawo do spadku mają dzieci i współmałżonek. W sytuacji gdy zmarły nie miał żadnej bliższej ani dalszej rodziny, majątek staje się własnością Skarbu Państwa.

4.9. Elementy prawa karnego

Przestępstwo

Przestępstwo to dokonany przez człowieka zawiniony i społecz­nie niebezpieczny czyn, który jest zabroniony pod groźbą ka­ry. W przestępstwie występują cztery elementy:

• podmiot przestępstwa - sprawca;

• przedmiot przestępstwa — dobro, przeciwko któremu przestępstwo było skierowa­ne (np. życie, mienie);

• strona przedmiotowa - spo­sób i okoliczności popełnie­nia czynu (m.in. czas, na­rzędzie, miejsce);

• strona podmiotowa - su­biektywne okoliczności spra­wy (m.in. związane z psychi­ką sprawcy).

Sposoby popełniania przestępstw

1. Sprawstwo - sprawcą jest osoba, która sama lub wspól­nie z inną osobą dopuszcza się przestępstwa, a także oso­ba kierująca popełnieniem przestępstwa przez inną osobę lub zlecająca popełnienie przestępstwa.

2. Podżeganie - nakłanianie in­nej osoby do popełnienia prze­stępstwa. Podżegacz jest trak­towany jak sprawca - osoba, która chce popełnić przestęp­stwo, wyręczając się inną osobą. Pomocnictwo - umożliwienie lub ułatwienie popełnienia przestępstwa (np. przez do­starczenie narzędzi, udzielenie informacji).

3. Pomocnictwo - sprawca podej­muje działania zmierzające do popełnienia przestępstwa, jednak nie następuje skutek w postaci przestępstwa

4. Usiłowanie - sprawca podej­muje działania zmierzające do popełnienia przestępstwa, jednak nie następuje skutek w postaci przestępstwa (np. nieudana próba zastrzelenia człowieka).

5. Przygotowanie - podjęcie czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zabronionego.

Rodzaje przestępstw

Podział przestępstw ze względu na:

1. wysokość kary

• Zbrodnie - czyny zagrożone karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności.

• Występki - czyny zagrożone karą pozbawienia wolności trwającą dłużej niż miesiąc, grzywną powyżej 30 dziennych stawek wyna­grodzenia sprawcy lub karą ograniczenia wolności.

2. sposób ścigania

• Ścigane z urzędu - ścigane przez organy państwa niezależnie od woli pokrzywdzonego (wszystkie poważne przestępstwa).

• Ścigane na wniosek - ścigane na wniosek osoby pokrzywdzonej (przestępstwa o niewielkiej szkodliwości społecznej, np. naruszenie nietykalności cielesnej).

3. rodzaj winy

• Umyślne - przestępca działał z zamiarem popełnienia przestępstwa,

• Nieumyślne - popełnione w wyniku niedbalstwa lub lekkomyśl­ności.

Niektóre okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną

1. Niepoczytalność to sytuacja, w której człowiek nie rozumie znacze­nia swoich czynów lub nie jest w stanie kierować swoim postępowa­niem. Przyczyną może być niedorozwój umysłowy lub choroba psy­chiczna.

2. Obrona konieczna to działanie, które zmierza do odparcia zama­chu na dobro społeczne lub dobro jednostki (np. życie, mienie). W obronie koniecznej człowiek podejmuje takie działania, które w innych okolicznościach byłyby karane.

3. Stan wyższej konieczności to poświęcenie cudzego dobra, aby za­pobiec zagrożeniu dobra społecznego lub dobra jednostki. Poświę­cenie cudzego dobra jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy niebezpie­czeństwa nie można uniknąć w inny sposób, a dobro chronione ma większą wartość niż dobro poświęcone.

4. Rozkaz jest wyłączony z odpowiedzialności karnej tylko w sytuacji, gdy wykonujący go żołnierz lub policjant nie zdaje sobie sprawy, że popełnia czyn zabroniony. Odpowiedzialność ponosi osoba, która wydała rozkaz.

5. Działanie w granicach uprawnienia dotyczy postępowania osób, które wykonują swoje obowiązki służbowe i działają w granicach swoich uprawnień (np. policjant stosujący siłę).

6. Eksperyment medyczny - osoba przeprowadzająca eksperyment nie ponosi odpowiedzialności, jeśli może on przynieść duże korzy­ści medyczne, gospodarcze itp., a uczestnik robi to dobrowolnie i jest poinformowany o wszelkich niebezpieczeństwach z tym zwią­zanych.

Kara

Kara to środek przymusu stosowany przez pań­stwo wobec osoby uznanej za winną popełnienia przestępstwa. Kara spełnia kilka funkcji:

• odstraszającą - zapobiega popełnianiu po­dobnych czynów przez inne podmioty;

• represyjną - zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości;

• resocjalizacyjną - umożliwia przestępcy po­wrót do uczciwego życia;

• izolacyjną - oddziela przestępcę od społe­czeństwa i uniemożliwia popełnienie kolejnych przestępstw.

Rodzaje kar

1. Pozbawienie wolności - polski kodeks karny przewiduje trzy rodzaje tej kary: od miesiąca do 15 lat pozbawienia wolności, 25 lat oraz do­żywotnie pozbawienie wolności. Kary te są odby­wane w zakładach karnych (więzieniach).

2. Ograniczenie wolności - może trwać od miesiąca do 12 miesięcy i polega na wykonywaniu pracy nakazanej przez sąd. W takiej sytuacji skazany nie może zmieniać bez zgody sądu swojego miej­sca pobytu.

3. Grzywna - kara o charakterze majątkowym po­legająca na pomniejszeniu majątku skazanego. Jest wymierzana w wysokości od 10 do 360 sta­wek dziennych. Stawkę dzienną ustala się, biorąc pod uwagę m.in. dochody sprawcy, warunki ma­jątkowe i rodzinne. Kara grzywny może występo­wać samoistnie lub w połączeniu z karą pozbawienia wolności w zawieszeniu.

Środki karne

Środki karne to dodatkowe dolegliwości przewi­dziane przez prawo za dokonanie określonych przestępstw. Najważniejsze środki karne:

• Pozbawienie praw publicznych - obejmuje utratę praw wyborczych, zakaz pełnienia funk­cji publicznych, utratę odznaczeń i stopni woj­skowych.

• Zakaz prowadzenia pojazdów - stosowany wobec sprawców wypadków drogowych. Pole­ga na odebraniu prawa jazdy od roku do 10 lat.

• Zakaz wykonywania zawodu, zajmowania stanowiska lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej - stosowany wo­bec osób, które przy popełnieniu przestępstwa nadużyły uprawnień wynikających z pełnionego stanowiska, wykonywanego zawodu lub w związku z prowadzoną działalnością gospo­darczą. Zakaz może trwać od roku do 10 lat.

• Nawiązka - świadczenie pieniężne orzekane przez sąd na określony cel. Jej wysokość zależy od rodzaju przestępstwa i nie może przekra­czać 20-krotnego najniższego wynagrodzenia miesięcznego,

• Przepadek przedmiotów - polega na konfi­skacie przedmiotów, które służyły do popełnienia przestępstwa, zostały nabyte w wyniku przestęp­stwa lub których wytwarzanie jest zabronione.

• Publiczne ogłoszenie wyroku - jego celem jest napiętnowanie sprawcy i wychowawcze od­działywanie na społeczeństwo.

Działy prawa karnego

1. Prawo karne wykonawcze.

2. Prawo karne procesowe.

3. Prawo karne materialne.

4. Prawo karne skarbowe.

5. Prawo karne wojskowe.

6. Prawo o postępowaniu w sprawach nieletnich.

7. Prawo wykroczeń.

Zakłady karne w Polsce

• Obecnie w Polsce istnieje 86 zakładów kar­nych i 71 aresztów śledczych, w których na po­czątku 2006 r. przebywało ponad 88 tyś, osa­dzonych.

• Wśród zakładów karnych można wyodręb­nić zakłady dla młodocianych kobiet, odbywa­jących karę pierwszy raz, recydywistów i odby­wających karę aresztu wojskowego.

• Ze względu na stopień izolacji skazanych i za­kres ich praw i obowiązków zakłady można po­dzielić na otwarte, półotwarte i zamknięte.

4.10. Karo śmierci

Argumenty zwolenników

• Zdaniem zwolenników, kara śmierci ma działa­nie odstraszające.

• Wyklucza poczucie bezkarności morderców skazanych na dożywocie, a tym samym zapo­biega popełnianiu przez nich dalszych prze­stępstw w więzieniu.

• Zapobiega możliwości szan­tażu ze strony przebywają­cych na wolności wspólni­ków skazanego.

• Zdaniem wielu ludzi, jest to jedyna sprawiedliwa forma odpłaty za morderstwo i ja­ko taka była stosowana we wszystkich epokach i krę­gach kulturowych.

• Państwo nie musi płacić za utrzymanie skazanego.

• Jej stosowanie dopuszczają największe religie świata.

• Zakaz jej stosowania w pań­stwach, w których więk­szość obywateli ją popie­ra, jest sprzeczny z demo­kracją.

Argumenty przeciwników

• Zawsze istnieje prawdopodobieństwo pomyłki sądowej. Wykonanie kary śmierci uniemożliwia jej naprawienie.

• Nie ma przekonujących argumentów za tym, że stosowanie kary śmierci odstrasza przestęp­ców (działanie odstraszające ma nie wysokość kary, lecz jej nieuchronność).

• Duża część ludności uznaje ją za niehumani­tarną.

• Kara śmierci odbiera skazanemu możliwość poprawy w przyszłości.

• Może być zastąpiona przez bezwzględne doży­wocie, które izoluje mordercę od społeczeń­stwa.

Kara śmierci w Polsce

• Kara śmierci była w Polsce wykonywana do 1988 r., wtedy też wykonano ostatni wyrok. Prawo przewidywało dwie formy jej wykonania: przez powieszenie w wypadku cywilów i roz­strzelanie w wypadku wojskowych.

• Kodeks karny z 1997 r. zniósł karę śmierci i zastąpił ją dożywotnim pozbawieniem wol­ności.

4.11. Postępowanie karne

Naczelne zasady procesu

1. Zasada prawdy materialnej - spoczywający na sądzie obowiązek rekonstrukcji fragmentu przeszłości, w którym doszło do przestępstwa.

2. Zasada obiektywizmu - konieczność bezstronnego stosunku sędziego do stron procesu.

3. Zasada domniemania niewinności - oskarżonego należy traktować tak, jakby był niewinny, dopóki nie udowodni mu się winy.

4. In dubio (pro reo) - w razie wątpliwości rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

5. Zasada prawa do obrony - oskarżony w trakcie procesu ma prawo korzystać z pomocy obrońcy. Jeśli oskarżonego nie stać na obrońcę, może zażądać obrońcy z urzędu.

6. Zasada publiczności - zasada jawności procesu. Pełni ona funkcję edukacyjną i daje społeczeństwu możliwość sprawowania kontroli nad pracą sądów. W niektórych sytuacjach (m.in. ze względu na moral­ność, bezpieczeństwo państwa) może zostać ograniczona.

7. Zasada równouprawnienia stron - oznacza, że strony procesu mają podobne uprawnienia i prawo do stosowania podobnych środków, np. przesłuchiwania świadków, stosowania środków odwoławczych.

8. Zasada inkwizycyjności - polega na tym, że niezależnie od stron sąd sam zbiera dowody i sam ustala okoliczności sprawy.

Etapy procesu karnego

1. Postępowanie przygotowawcze jest to etap rozpoczynający proces karny. Może mieć postać śledztwa lub dochodzenia. W cza­sie jego trwania odpowiednie organy podejmują działania mają­ce na celu wyjaśnienie sprawy, m.in. przesłuchania świadków, zbieranie dowodów. Dochodzenie jest prowadzone w sprawach lżejszych i prowadzi je zwykle policja. W wypadku przestępstw cięższych jest przeprowadzane śledztwo, nad którym nadzór spra­wuje prokurator.

2. Postępowanie główne rozpoczyna się wniesieniem aktu oskar­żenia przez oskarżyciela do właściwego sądu i składa się z kilku etapów. Najważniejszym z nich jest rozprawa przed sądem l in­stancji. W zależności od rodzaju i wagi przestępstwa postępowa­nie odbywa się przed sądem rejonowym lub okręgowym. W cza­sie procesu sąd zapoznaje się z dowodami, m.in. zeznaniami świadków, opiniami biegłych, dowodami rzeczowymi. Rozprawa kończy się wydaniem wyroku, czyli orzeczenia skazującego lub uniewinniającego. Sąd może także wydać postanowienie o za­wieszeniu lub umorzeniu postępowania.

3. Postępowanie apelacyjne wszczyna się na skutek wniesienia przez stronę środków odwoławczych postępowania przed sądem II instan­cji. Odbywa się na podobnych zasadach jak postępowanie główne, jednak miejsce ław­ników zajmują za­wodowi sędziowie.

4. Postępowanie wy­konawcze rozpo­czyna się w chwili uprawomocnienia wyroku na wniosek sądu, który przesyła odpowiedniemu or­ganowi (np. policji) wniosek o wykona­nie wyroku.

Środki odwoławcze od wyroku

1. Apelacja to odwołanie od nie­prawomocnego wyroku są­du l instancji do sądu II instan­cji. Apelację można wnieść w ciągu 14 dni od daty dorę­czenia wyroku wraz z uzasad­nieniem. Apelacja może doty­czyć sytuacji naruszenia prawa w czasie postępowania, nie­uzasadnionego wymiaru kary oraz ustalenia stanu faktyczne­go.

2. Zażalenie jest skierowane przeciwko postanowieniom są­du. Może być wnoszone przez strony w terminie 7 dni od daty wydania postanowienia.

3. Kasacja to nadzwyczajny śro­dek odwoławczy od wyroku sądu II instancji z powodu na­ruszenia prawa i procedur w czasie procesu. Prawo jej wniesienia mają strony proce­su i inne podmioty (m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich, Prokurator Generalny). Ter­min jej wniesienia to 30 dni od dnia doręczenia orzecze­nia wraz z uzasadnieniem. Funkcję sądu kasacyjnego w sprawach karnych i cywil­nych sprawuje Sąd Najwyższy.

4.12. Postępowanie cywilne

Rodzaje postępowania cywilnego

1. Nieprocesowe

• Nie ma dwóch przeciwstawnych stron, są tylko uczestnicy.

• Może być wszczęte z urzędu lub na wniosek.

2. Procesowe

• Wszczynane przez osobę, która dochodzi swo­ich praw.

• • Występują w nim dwie strony, które mają sprzeczne interesy.

Sprawy rozpatrywane w postępowaniu cywilnym

W postępowaniu cywilnym wyróżnia się sprawy:

• z zakresu prawa cywilnego (m.in. sprawy o ubez­własnowolnienie, sprawy spadkowe);

• z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego (m.in. sprawy o unieważnienie małżeństwa, se­parację, uznanie dziecka, przysposobienie);

• wskazane przez ustawy oraz sprawy gospodar­cze (np. z zakresu ochrony konkurencji, uznania umowy za nieprawidłową);

• z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecz­nych (np. przyznanie zasiłku, odszkodowania).

Postępowanie nieprocesowe

• W postępowaniu nieprocesowym rozpatruje się takie sprawy, jak uznanie za zmarłego, stwier­dzenie zgonu, ubezwłasnowolnienie, kuratela, opieka, przysposobienie, ogłoszenie testamen­tu, przyjęcie spadku, dokonywanie wpisów do rejestrów i inne sprawy, które nie mają cha­rakteru sporu między stronami.

• Większość spraw odbywa się przed sądem re­jonowym, wyjątek stanowią sprawy o separację i ubezwłasnowolnienie, które prowadzi sąd okręgowy.

• W większości spraw orzeka jeden sędzia bez udziału ławników. Wyjątkiem są niektóre spra­wy z zakresu prawa rodzinnego, m.in. o przy­sposobienie. Większość czynności w postępo­waniu rejestrowym może wykonać referendarz sądowy (urzędnik sądowy posiadający w pew­nych sprawach uprawnienia sądu).

• Podobnie jak w wypadku postępowania proce­sowego, sąd może przesłuchiwać świadków, biegłych, a także żądać od uczestników pisem­nych wyjaśnień.

• Orzeczenia sądu mają charakter postano­wień.

• Od postanowień sądu l instancji dotyczących istoty sprawy przysługuje apelacja. W pozosta­łych sytuacjach przysługuje zażalenie. Orzecze­nie referendarza można zaskarżyć do sądu re­jonowego.

Przebieg procesu cywilnego

• Proces cywilny jest wszczynany w wyniku po­wództwa, czyli na żądanie udzielenia ochrony prawnej.

• Strona, która uważa, że jej uprawnienia zosta­ły naruszone, wnosi do sądu pismo procesowe.

• Pozew, w zależności od charakteru sprawy, wnosi się do sądu okręgowego lub rejonowego.

• Głównym etapem procesu jest rozprawa przed sądem. Sąd może orzekać w składzie jednoosobowym lub trzyosobowym (sędzia za­wodowy i dwóch ławników), w zależności od rodzaju sprawy. Dowodami w procesie cy­wilnym są m.in. zeznania świadków, dokumen­ty, oględziny, opinie biegłych. Stronami w cza­sie rozprawy są powód (strona, która kieruje do sądu pozew) i pozwany (strona, przeciw której wytacza się powództwo).

• W przeciwieństwie do procesu karnego materiał procesowy przygotowują tylko strony procesu.

• Postępowanie kończy się orzeczeniem sądu, któ­re może mieć charakter wyroku, postanowie­nia lub zarządzenia.

• Istnieje możliwość odwołania się od wyroku są­du l instancji do sądu II instancji. Sąd II instancji obraduje w składzie trzech sędziów zawodowych.

• Środkami odwoławczymi są apelacja, kasacja (funkcję sądu kasacyjnego w sprawach cywil­nych pełni Sąd Najwyższy) oraz zażalenie.

4.13. Postępowanie administracyjne

Akty organów administracyjnych

Decyzja to akt organu administracyjne­go skierowany do konkretnego adresata, zawierający rozstrzygnięcie w konkretnej sprawie, np. nakaz, zakaz, licencja.

Postanowienie to akt organu admini­stracyjnego dotyczący kwestii procedural­nych w toku postępowania, nierozstrzygający istoty sprawy, np. odrzucenie dowodu.

Organy odwoławcze

• W wypadku decyzji organów samorządu terytorialnego organem odwoławczym jest Samorządowe Kolegium Odwoławcze. W wypadku wojewody zaś - właściwy w sprawie minister.

• W wypadku organów administracji rządowej właściwy­mi organami odwoławczymi są odpowiednie organy nadrzędne lub minister.

• W wypadku organizacji społecznych właściwymi orga­nami odwoławczymi są właściwe organy wyższe tych organizacji lub organ państwowy sprawujący nadzór nad ich działalnością.

Środki odwoławcze od decyzji organów administracyjnych

1. Odwołanie składa się w terminie 14 dni od otrzymania decyzji organu administracyjnego. Kieruje się je do odpowiedniego organu odwoławczego za pośrednictwem organu, który wydał decyzję. Organ odwoławczy jest wskazany w decyzji. Może on decyzję uchylić w całości lub częściowo, utrzymać lub umorzyć postępowanie.

2. Zażalenie wnosi się na postanowienie w ciągu 7 dni od jego doręczenia.

3. Wznowienie postanowienia dotyczy tylko spraw, w których zapadła decyzja ostateczna, i polega na ich ponownym rozpatrzeniu. Wznowienie może nastąpić wtedy, gdy są poważne przypuszczenia, że w trakcie postępowania nastąpiły nieprawidłowości, które miały duży wpływ na ostateczną decyzję, np. dowody były fałszywe, pojawiły się nowe, istotne dla sprawy dowody, decyzję podjęto w wyniku prze­stępstwa.

4. Stwierdzenie nieważności decyzji stosuje się w wypadku decyzji ostatecznych. Nieważność może zo­stać stwierdzona wtedy, gdy została wydana przez organ do tego nieupoważniony, jej wydanie nie mia­ło żadnych podstaw prawnych, a wykonanie oznaczałoby naruszenie prawa.

Skarga do sadu administracyjnego

• Skarga może dotyczyć takich zagadnień, jak zgodność z prawem decyzji lub postanowień organu administracji lub bez­czynność organów administracji. Skargę wnosi się w terminie 30 dni od otrzyma­nia ostatecznej decyzji organu administracyjnego. Skargę może wnieść strona, prokurator lub Rzecznik Praw Obywatel­skich.

• Sądy administracyjne nie zmieniają za­skarżonych rozstrzygnięć organów administracyjnych. Sąd administracyjny może uchylić lub unieważnić decyzję w całości lub w części, a w wypadku skargi na bez­czynność zobowiązuje organ do wydania właściwego aktu.

• Od decyzji wojewódzkiego sądu administracyjnego można wnieść skargę kasa­cyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego, który rozpatruje ją na rozprawie w sędziów. Jeśli uzna on skargę za zasadną, uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje nowego rozpatrzenia sądowi, który wydał zaskarżoną decyzję.

4.14. Państwo prawa

Definicja państwa prawa

Państwem prawa, zwanym również państwem praworządnym, określa się takie państwo, w którym sta­bilne prawo określa kompetencje, organizację organów władzy oraz ich stosunki z obywatelami i in­nymi podmiotami prawa. Przedstawiciele takiego państwa działają w granicach prawa, a także reali­zują zasadę równości obywateli wobec prawa. Obywatele mogą zaś czynić wszystko, czego prawo im nie zabrania.

Geneza pojęcia

• Idea rządów prawa w państwie pojawiła się już w starożytności, w myśli Arystotelesa i Platona.

• Idea państwa prawa narodziła się pod koniec XVIII w. w odpowiedzi na panujące w wielu krajach Eu­ropy rządy absolutne. Znaczny wkład w jej powstanie wnieśli myśliciele oświeceniowi John Locke i Monteskiusz.

• Jako pojęcie pojawiło się w niemieckiej nauce prawa na przełomie XVIII i XIX w. i w kolejnym stuleciu było rozwijane. W tym czasie ukształtowało się podwójne rozumienie pojęcia: materialne, dotyczące treści samego prawa i jego związku z systemem wartości, oraz formalne, czyli instytucjonalne gwa­rancje rządów prawa. To rozróżnienie obowiązuje do dziś.

Cechy państwa prawa

• W państwie prawa są zagwarantowane i przestrzegane prawa i wolności jednostki. Ich ograniczenie jest możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach, w sposób ściśle uregulowany przez prawo (przez ustawę). Ponadto istnieją prawa, które pod żadnym pozorem nie mogą zostać ograniczone, np. prawo do ży­cia, wolność sumienia.

• Prawo powinno spełniać specjalne wymogi, takie jak jawność norm i ich dostępność, niesprzeczność i precyzyjność norm, zasada lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).

• W państwie prawa istnieje hierarchia aktów prawnych, obowiązuje zasada prymatu konstytucji i nad­rzędności ustaw.

• Obowiązuje trójpodział władzy: władza ustawodawcza (legislatywa), władza wykonawcza (egzekuty­wa) i władza sądownicza.

• Organy państwa działają w granicach prawa: każde działanie powinno mieć uzasadnienie w odpo­wiedniej normie prawnej.

• Kontrolę nad administracją państwową sprawuje sąd administracyjny. Jego zadaniem jest ochrona obywatela przed nadużyciami ze strony administracji.

• W państwie prawa obowiązuje powszechne i nieograniczone cenzusami prawo wyborcze.

• Władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy. Obowiązuje też wieloinstancyjny tryb postępowania są­dowego oraz zasada domniemania niewinności.

Zasada nullum crimen sine lege

Zasada „nie ma przestępstwa bez przepisu prawa” jest funda­mentalną zasadą państwa prawa. Oznacza ona, że:

• czyn zagrożony karą oraz samą karę kategorycznie należy opisać w ustawie;

• typy czynów zabronionych, przesłanki zastosowania sankcji przy­musowych i odpowiedzialności, rodzaje i granice sankcji muszą być ściśle określone w ustawie;

• pociągnięcie do odpowiedzialności karnej jest uwarunkowane obowiązywaniem ustawy w chwili popełnienia czynu.

Instytucjonalne gwarancje praworządności

Praworządność w państwie prawa gwarantują:

• sądownictwo konstytucyjne (Trybunał Konstytucyjny);

• instytucja ombudsmana (Rzecznika Praw Obywatel­skich);

• sądownictwo administracyj­ne;

• Trybunał Stanu.

15

---