POŚ W 4.05.05
Odpowiedzialność w ochronie środowiska
Istnieje kilka definicji odpowiedzialności, nas interesuje odpowiedzialność z życiem w grupie. Odpowiedzialność pojawia się wtedy, gdy istnieje grupa wyznająca pewne reguły zachowania, podmiot do wyznaczania naruszeń i sankcje za naruszenia.
Aby móc mówić o odpowiedzialności muszą być spełnione pewne warunki:
ustalone reguły, zasady zachowania a priori
złamanie zasad ustalonych a priori
musi istnieć podmiot uprawniony do stwierdzenia naruszenia
katalog sankcji możliwych w zastosowaniu w odniesieniu do podmiotów naruszających reguły
Odpowiedzialność prawna (definicja Wiesława Langa)- to możliwość ponoszenia przez podmiot przewidzianych prawem ujemnych konsekwencji za zdarzenia lub stany rzeczy podlegające ujemnej klasyfikacji normatywnej i przypisane prawnie określonemu podmiotowi w danym porządku prawnym.
Odpowiedzialność zawsze zawiera pewne elementy:
wskazuje podmiot, który może ponosić odpowiedzialność:
osoba fizyczna
osoba prawna
jednostka nie posiadająca odpowiedzialności prawnej
Do niedawna były wątpliwości, czy inne osoby niż fizyczne mogą ponosić odpowiedzialność karną. Winę może ponosić tylko osoba fizyczna. To zmieniła ustawa o odpowiedzialności prawnej podmiotów zbiorowych za czyny zabronione. Za przestępstwo osób prawnych i jednostek nie posiadających osobowości prawnej odpowiadają organy uprawnione do ich reprezentacji.
zdarzenie/ stan rzeczy podlegający ujemnej klasyfikacji normatywnej, np. szkoda/ potencjalna szkoda (możliwość pojawienia się naruszenia wymagań prawa
zasada, wedle której odpowiedzialność jest realizowana- Te zasady mogą być różne.
Najczęściej spotykana jest zasada winy- głównie występuje w odpowiedzialności karnej za przestępstwa i wykroczenia, pojawia się również w odpowiedzialności cywilnej. Odpowiedzialność
Odpowiedzialność abstrakcyjna oparta o zasadę ryzyka- rodzaj odpowiedzialności na gruncie prawa cywilnego i jest też charakterystyczna dla odpowiedzialności administracyjnej→ abstrahuje od winy sprawcy.
Zasada słuszności- z punktu widzenia prawa ochrony środowiska tej zasady w zasadzie się nie wykorzystuje
sankcje- ujemne konsekwencje, które mogą spotkać podmiot za naruszenie norm postępowania
Rodzaje:
skierowane do osoby, np. więzienie
skierowane do majątku sprawcy, np. kary pieniężne, odszkodowania
Modele odpowiedzialności
* W zależności od tego, jaki pogląd przedstawiciel doktryny przedstawia, tak dzieli się odpowiedzialność.
Podział ze względu na gałęzi prawa:
odpowiedzialność cywilna
odpowiedzialność karna
odpowiedzialność administracyjna
Są to najbardziej typowe reżimy odpowiedzialności. Ponadto wyróżniamy też odpowiedzialność pracowniczą.
Nie można odpowiadać za ten sam czyn tej samej osoby dwukrotnie na gruncie tej samej gałęzi prawa (prawa karnego, administracyjnego czy cywilnego). Ale ten sam czyn może spowodować wszczęcie postępowania na gruncie tych wszystkich praw i innych- możliwy jest zbieg przepisów.
Odpowiedzialność cywilna
Może mieć bardzo różne formy:
odpowiedzialność odszkodowawcza
polegająca na ustaleniu pewnego stosunku prawnego
może przyjąć formę sankcji nieważności
może przyjąć firmę przymusowego wykonania zobowiązania
O odpowiedzialności cywilnej zawsze rozstrzyga sąd powszechny. Zaś w administracyjnej organ administracyjny.
Funkcja odpowiedzialności cywilnej to głównie funkcja prewencyjna (roszczenie negatoryjne). i funkcja odszkodowawcza. Funkcja represyjna ma mniejsze znaczenie.
Najistotniejsze znaczenie ma odpowiedzialność odszkodowawcza. Może ona wybrać dwie formy:
odpowiedzialność kontraktowa
odpowiedzialność deliktowa
Odpowiedzialność kontraktowa jest związana z zawarciem umowy, więc nie będzie podstawą na gruncie prawa ochrony środowiska. Istotna będzie odpowiedzialność deliktowa.- obowiązek ochrony środowiska ma charakter powszechny i wynika z ustawy, a nie kontraktu. Odpowiedzialność deliktowa przybiera dwie formy:
odpowiedzialność odszkodowawcza- ma na celu naprawienie powstałej szkody
odpowiedzialność prewencyjna- ma zapobiegać powstaniu szkody
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Kluczowym pojęciem jest pojęcie szkody. Szkoda- pojęcie doktrynalne, nie ma definicji legalnej. Szkoda- każdy uszczerbek na majątku i osobie, który dotyka poszkodowanego. Szkoda na osobie- krzywda- dotyczy przede wszystkim praw podmiotowych, jest związana z dobrami osób; np. uszczerbek na zdrowiu fizycznym bądź psychicznym. Szkoda w majątku- dotyczy majątku poszkodowanego.
O szkodzie mówimy, gdy możemy wskazać osobę, w stosunku do której szkoda wystąpiła, trzeba też wskazać elementy chronione przez prawo i wykazać, że nastąpił na tych elementach uszczerbek.
Szkoda składa się z 2 elementów. Może obejmować:
rzeczywistą szkodę- damnum emergens
lucrum cessans- przewidywane korzyści
Prawo nie zawsze traktuje szkodę sumując te dwa elementy, np. prawo górnicze i geologiczne jako szkodę widzi tylko damnum emergens.
Do regulacji odpowiedzialności cywilnej oprócz kodeksu cywilnego (zawierającego normy lex generalis), stosujemy też przepisy innych ustaw, które stanowią przepis lex specialis w stosunku do kodeksu cywilnego. Kolizja- przepisy tych ustaw mogą kolidować, np. ustawa Prawo ochrony środowiska, Prawo górnicze i geologiczne.
Prawo ochrony środowiska inaczej traktuje szkodę niż odpowiedzialność cywilna (ze względu na przedmiot ochrony).Rozszerzona odpowiedzialność na osoby, który mogły się przyczynić do tej odpowiedzialności i daje uprawnienia żądania odszkodowania od tzw. gwarantów- osób, podmiotów prawa, które nie doprowadziły do szkody, ale ciąży na nich odpowiedzialność gwarancyjna. Przede wszystkim będzie to Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego. Zwykle odpowiedzialność ponosi sprawca lub jego następca prawny, ale ze względu na podmiot ochrony środowiska prawo ochrony środowiska przewiduje też odpowiedzialność gwarancyjną.
W przypadku odpowiedzialności za szkody w środowisku powstaje niebezpieczeństwo powstania szkody w rzeczy niczyjej. Problem- komu przysługuje roszczenie za szkody? Wtedy przysługuje ono Skarbowi Państwa, jednostce samorządu terytorialnego, czasem organizacji ekologicznej.
Odpowiedzialność na zasadzie winy typowa dla odpowiedzialności odszkodowawczej. Jeżeli mamy z nią do czynienia, to musimy wskazać:
istnienie szkody w mieniu lub na osobie
musimy przypisać sprawcy zawinione zachowanie lub zaniechanie odpowiedniego zachowania
*Zawiera element obiektywny- wskazanie złamanego przepisu i subiektywny- przyjmuje formę złego zachowania lub niedbalstwa.
związek przyczynowo- skutkowy między działaniem lub zaniechaniem działania a powstałą szkodą
Kodeks cywilny przewiduje odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadzie ryzyka i jest przypisana osobom prowadzącym zakład wprawiony w ruch siłami natury. Osoba na zasadzie ryzyka odpowiada zawsze za jakąś szkodę, ale można się od niej uwolnić wykazując, że szkoda powstała w wyniku działania poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą osoba nie ponosi odpowiedzialności i siła wyższa- zdarzenie, które nie jesteśmy w stanie przewidzieć
Odpowiedzialność prewencyjna
Powoduje zapobieżenie powstania szkody (ważna z punktu widzenia prawa ochrony środowiska).
Roszczenie przyjmuję formę roszczenia negatoryjnego:
przysługuje posiadaczowi nieruchomości i jest skierowane wobec każdego, kto negatywnie oddziaływuje na nieruchomość. Dotyczy tylko bezpośredniej interwencji.
Art. 144. Właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikając ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych.
Art. 222. § 1. Właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą.
§ 2. Przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń.
Roszczenie takie przysługuje wobec każdego, kto ponadprzeciętną miarę zakłada korzystanie z nieruchomości, wynikającą ze społeczno- gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych. Ważne pojęcia:
przeciętna miara
społeczno gospodarcze przeznaczenie nieruchomości
stosunki miejscowe
Osoba, której przysługuje roszczenie powinna wykazać, że są naruszone powyższe trzy pojęcia. Przeciętna miara jest związana z dopuszczalnymi normami immisji. Przyjmuje się, że dopuszczalne normy immisji to górna granica przeciętnej miary (wg orzecznictwa).
Właściciel nieruchomości może żądać:
stanu zgodnego z prawem
podjęcia środków zapobiegawczych w postaci zainstalowania instalacji zmniejszających szkody, np. filtrów na kominach
* To roszczenie negatoryjne również jest związane z nieruchomością.
Sąsiedztwo w prawie polega na możliwości oddziaływania przez innych. Oznacza to, że w różnych sytuacjach to sąsiedztwo będzie różnie określane.
Przepisy szczególne inaczej niż prawo cywilne rozumieją odpowiedzialność. Np. prawo atomowe- oparte o zasadę ryzyka, ale ta zasada ryzyka jest bardzo zbliżona do odpowiedzialności abstrakcyjnej. Za szkody atomowe się odpowiada, ale winę często ponosi siła wyższa. (wyjątki: działania wojenne i konflikt zbrojny). Z odpowiedzialności nie zwalnia się też osoby poszkodowanej. Ostrzejszy reżim.
Odpowiedzialność administracyjna
Realizowana jest przez organy administracji publicznej- one orzekają o sankcji. Ta odpowiedzialność ma charakter odpowiedzialności obiektywnej, abstrahuje od winy. Organ administracyjny nie bada zawinienia, a naruszenie normy prawnej prawa administracyjnego. Wyjątki wynikające z orzecznictwa NSA. NSA zaczął dostrzegać sytuacje wyjątkowe. Odpowiedzialność administracyjna ma charakter odpowiedzialności obiektywnej, ale kiedy naruszenie normy prawnej jest związane z opieszałością organów administracji publicznej (który mimo terminów nie załatwił sprawy). Np. podmiot składa wniosek o przedłużenie pozwolenia emisyjnego, organ opieszały nie wydał decyzji w terminie, podmiot emituje- narusza się norma prawna prawa administracyjnego→ nakłada się opłaty podwyższone, a to organ, nie podmiot jest winny.
Odpowiedzialność administracyjna- odpowiedzialność, która została przewidziana przez przepisy prawa administracyjnego.
Niektórzy przedstawiciele doktryny protestują przeciwko odpowiedzialności administracyjnej, a dokładniej nakładaniu sankcji przez organy administracji publicznej, bo uważają, że to powinny robić sądy. Sankcja jest w postaci pieniężnej.
Organy administracyjne powinny się kierować zasadami o orzekaniu o sankcji- to są tylko wytyczne, niewiążące prawnie. Są to zasady zbliżone do zasad o orzekaniu o sankcji karnej. Komitet Ministrów Rady Europy dał tu rekomendacje (tzw. soft law)- rekomenduje postępowanie zbliżone do postępowania karnego.
Formy:
najbardziej dotkliwa jest decyzja o wstrzymaniu działalności podmiotu, który narusza prawo
ograniczenie/ cofnięcie decyzji na korzystanie ze środowiska
nakaz zastosowania odpowiednich urządzeń ochronnych, np. filtrów
kary pieniężne
administracja kara pieniężnie za korzystanie ze środowiska niezgodne z normami emisyjnymi
opłaty podwyższone
sporządzenie przeglądu ekologicznego
Postępowanie administracyjne jest inkwizycyjnym. Organ, przed którym toczy się postępowanie jest wszystkim- sądem, obrońcą, oskarżycielem. Z tym typem postępowania związana jest szybkość postępowania- jest szybsze, można szybciej wydać decyzję, bardzo skuteczne.
Odpowiedzialność karna
Realizowana jest wyłącznie przed sądami powszechnymi. Regulowane głównie przez Kodeks karny (postępowanie procesowe) oraz Kodeks wykroczeń (w prawie ochrony środowiska).
Przestępstwo (KK)- zawiniony, społecznie niebezpieczny czyn zabroniony przez ustawy obowiązujące w chwili jego popełnienia pod groźbą kary grzywny powyżej 30 jednostek dziennych, ograniczenia wolności na czas powyżej 1 miesiąca, w tym na 25 lat lub dożywotniego pozbawienia wolności.
Społecznie niebezpieczny czyn- jeżeli wykażemy, że czyn jest niezgodny z prawem, a społecznie nienegatywny, to nie podlega karze.
Wykroczenie:
kara aresztu 5- 30 dni
ograniczenie wolności do miesiąca
grzywna do 5 tyś. zł
nagana
Inne ustawy zawierające kwestie dotyczące odpowiedzialności karnej:
ustawa Prawo ochrony środowiska
ustawa Prawo górnicze i geologiczne
ustawa Prawo wodne
itp.
Stosuje się tu regułę derogacyjną. Jeśli chodzi o odpowiedzialność karną w ochronie środowiska, lex generalis stanowią normy KK w zakresie przestępstw i KC- wykroczenia, a inne ustawy są lex specialis.
Przestępstwa- np. czyny związane ze składowaniem odpadów, powodowanie zanieczyszczeń. Wykroczenia- najczęściej dotyczą ochrony zwierząt, tak zwanego szkodnictwa leśnego- wycięcie drzewa bez pozwolenia, ochrony przeciwpożarowej.
Odpowiedzialność karna w zakresie ochrony środowiska jest najrzadziej realizowana. Łatwo wykazać przed sądem cywilnym odpowiedzialność cywilną, a przed sądem karnym odpowiedzialność karną. Można stwierdzić, że ktoś zawinił i nałożyć sankcje, jeżeli bez wątpliwości możemy przypisać winę. Wprawie cywilnym wystarczy, że coś jest prawdopodobne.