ROZPAD BLOKU WSCHODNIEGO
Elementy rozpadu państw sytemu Socjalistycznego
1. problemy gospodarcze - niewydolność gospodarcza
2. kryzys polityczny - powstanie różnych ugrupowań opozycyjnych
3. nieudolność władzy w ZSRR (Andropow i Czernienko)
4. wojna afgańska - pokazała słabość ZSRR
5. przyspieszenie wyścigu zbrojeń przez USA
1 lipca 1990r. - likwidacja Układu Warszawskiego w Pradze; wtedy to straciły moc obowiązującą traktaty O przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej z 14 maja 1959r. oraz przedłużający go protokół z kwietnia 1985r. W tym spotkaniu uczestniczyli Prezydenci Polski, Czechosłowacji, Bułgarii i Rumunii oraz wiceprezydent ZSRR i Premier Węgier. Ustalono, iż należy budować nową Europę na podstawie Aktu Końcowego KBWE oraz Paryskiej Karty Nowej Europy. Powoli rozpoczął się proces wypełnienia luki po układzie Warszawskim nowymi umowami dwustronnymi.
RWPG - Rozpad tej organizacji przyspieszony został załamaniem wymiany handlowej pomiędzy ZSRR a krajami Europy Środkowej. Zrezygnowano z rozliczenia transakcji w rublach transferowych. Rynki Europy Środkowo-Wschodniej zostały zalane przez towary z Europy Zachodniej. Wiele gałęzi przemysłu zaczęło upadać, gdyż były uzależnione od rynków sąsiadów. 28 czerwca 1991r. - Budapeszt, rozwiązanie RWGP; miano w ciągu 90-ciu dni zająć się likwidacją majątku po byłej organizacji.
Polityka narodowościowa w ZSRR była błędna. Forsowano ideę narodu radzieckiego; konflikty narodowościowe zaczęły nabrzmiewać i doprowadziły do rozpadu ZSRR od wewnątrz. Gorbaczow rozpoczął proces przywracania języków narodowych kolejnych republik. Odpowiednie ustawy lub dekrety były wydawane w kolejnych republikach związkowych. Zakazywały one dyskryminacji obywateli z powodu odmienności języka i dopuszczały funkcjonowanie języków miejscowych w lokalnych organach władzy
a także zapowiadały ochronę języka przez Państwo (te reformy potwierdzone przez Radę ZSRR
24 kwietnia 1990 r. prowadziły do odrodzenia się świadomości narodowej w republikach związkowych).
Drugą przesłanką likwidacji ZSRR było podważenie imperialnej istoty ZSRR przez postulaty i deklaracje suwerenności poszczególnych republik związkowych (1988r. - Estońska SRR, 1989r. - Litewska SRR- w konstytucji znalazł się zapis o konieczności zatwierdzania ustaw ZSRR przez Radę Najwyższą Republiki Litwy). Trzecią przesłanką likwidacji ZSRR były proklamacje niepodległości poszczególnych republik
11 marca 1990r. Litwa, 30 marca Estonia, 4 maja Łotwa.
Gorbaczow pragnął powstrzymać proces rozpadu poprzez opowiedzenie się za suwerennością republiki związkowych - nie przyniosło to skutku. Na czwartym Zjeździe Deputowanych Ludowych Gorbaczow zaproponował zorganizowanie referendum na temat odnowienia państwowości federacyjnej i równoprawności suwerennych republik Mimo nacisków Moskwy sześć państw nie zorganizowało referendum.
19-21 sierpnia 1991r.- pucz o charakterze konserwatywnym antygorbaczowskim upadł i na jego fali ogłosiły niepodległość kolejne republiki: Ukraina 24 sierpnia , Białoruś 25 sierpnia, Mołdawia 27 sierpnia, Uzbekistan 31 sierpnia 1991r. Pod wpływem wydarzeń na Nadzwyczajnym Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR 2-5.09.1991r. podjęto oświadczenie, które opowiedziało się za:
przyspieszeniem zawarcia odpowiedniego układu (utworzenie związku na zasadach konfederacji)
zawarcie umów finansowo-gospodarczych
układu o zasadach bezpieczeństwa zbiorowego
porozumieniu o nie rozpowszechnianiu broni jądrowej
ustawy o nowych organach władzy i administracji państwowej w okresie przejściowym
uznanie niepodległości republik, które nie zdecydowały się na przystąpienie do konfederacji
Projekt Związku Suwerennych Państw upadł. Zawarto co prawda układ o Wspólnocie Gospodarczej (podpisało go początkowo 8 republik) następnie z inicjatywy Gorbaczowa odbyło się spotkanie, na którym 7 republik opowiedziało się za stworzeniem nowego związku do końca roku. Zaczęły narastać w republikach opory nad taką formą ratyfikacją umowy, po czym inicjatywę przejął Jelcyn. W Puszczy Białowieskiej
8.12.1991r. podpisano układ tworzący WNP i likwidujący ZSRR.
21.12.1991r. Ałma Ata - 11 republik podpisało utworzenie WNP. Deklaracja państw, iż nie jest to forma państwowa ani ponadpaństwowa. Wyrażali wolę:
zachowania zjednoczonego dowództwa nad siłami wojskowo - strategicznymi,
jednej kontroli nad bronią jądrową,
rozwijania wspólnego obszaru gospodarczego,
wypełniania zobowiązań wynikających z umów zawartych przez ZSRR .
Akty WNP miał charakter ogólny, nie zawierał wspólnych organów, zasad współdziałania. Głównym motywem działania była chęć likwidacji ZSRR i odsunięcia władz centralnych. Oparto się na przekonaniach o dobrych intencjach i postanowiono resztę spraw uregulować w przyszłości.
Pierwszy roboczy szczyt WNP w Moskwie 30 stycznia 1992r. - wiele różnic w sprawach organów koordynujących WNP oraz sojuszu obronnego, powołano Radę Szefów Państw, Radę szefów Rządów.
Drugi szczyt WNP 14 luty 1992r. - jeszcze większe rozbieżności w sprawach wojskowych. Sprzeciwiono się tworzeniu wspólnych sił zbrojnych, zgodzono się aby najpierw tworzyć siły narodowe,
a potem je integrować. Spór w sprawie floty czarnomorskiej. Utworzono Konferencję Ministrów Obrony Wspólnoty. Przyspieszono pracę nad ratyfikacja układu w sprawie broni konwencjonalnych i układu START (redukcja broni jądrowej), swobodny przepływ towarów i przyszłe określenie rozliczeń gospodarczych.
1992r. - spór Ukraińsko-Rosyjski o Krym. Chęć kierowania bronią jądrową przez Ukrainę, narastanie inflacji i bezrobocie w WNP. 6 lipca 1992r. Moskwa - porozumienie w sprawie wspólnego ostrzegania jądrowego i obrony przeciwrakietowej, powołano komisję podziału dóbr po ZSRR i powołano wspólne siły zbrojne.
Dwie koncepcje WNP:
zgłoszona przez Kazachstan przekształcenie WNP w dobrze zinstytucjonalizowaną konferencję
projekt ukraiński - WNP jako instrument pokojowego demontażu ZSRR. Duża uwaga poświęcona umowom bilateralnym.
Państwa WNP popierały Jelcyna podczas konfliktu z Parlamentem. Było to spowodowane:
obroną rosyjską Tadżykistanu przed interwencją Mudżachedinów z Afganistanu
odpowiedzialność Moskwy za nietykalność granic na obszarze Azji środkowo-wschodniej.
25.12.1993r. Aszchabad - wprowadzenie w życie układu o Utworzeniu Unii Gospodarczej, umowy w sprawie koordynacji polityki cenowej i podatkowej, konwencja dotycząca spraw mniejszości narodowych oraz deklaracje o rozwoju współpracy i umacnianiu zaufania między państwami członkami WNP. Zrezygnowano z szantażu ekonomicznego jako sposobu załatwiania sporów i poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej członków.
1995r. - utworzenie Międzypaństwowego Komitetu Gospodarczego - miał on koordynować politykę gospodarczą , finansowa i socjalną. Po 1995r. Ukraina sprzeciwiała się reintegracji z Rosją. Białoruś i Kazachstan były tym najbardziej zainteresowane.
10 sierpnia 1994. - utworzenie republiki Naddnietrzańskiej (Mołdawia)
2 kwietnia 1996r. - układ o stowarzyszeniu Białorusi i Rosji
2 kwietnia 1997r. - utworzenie ZBiR.
Termin Europa Środkowa - nie ma jednoznacznej definicji. Hoffman dzieli Europę na Wyspy Brytyjskie, Europę Północną, Zachodnią, Centralną (Niemcy, Szwajcaria, Austria), Europę Południową, Wschodnią (Polska, była Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania, była Jugosławia). Odrębną grupą było ZSRR. Po 45-tym roku tendencja do podziału na Europę zachodnią (kapitalizm) i wschodnią (socjalizm).
Termin Europa Środkowa pojawił się w XIX wieku i był wyrazem ówczesnej niemieckiej wizji geopolityki
i wizji ideologicznej. Pojęcie to narodziło się po zjednoczeniu Niemiec pod nadzorem pruskim po zwycięskich wojnach z Austrią i Francją. Potężne, zjednoczone Niemcy chciały rozszerzyć swe wpływy na Austro-Węgry, Kraje Bałtyckie, Turcję, Bliski Wschód. Po I wojnie światowej termin ten upadł i powrócił za III Rzeszy. Europa środkowa (odcinająca się od wschodniej ale tez nie będąca zachodnią). Cechy wspólne państw tego obszaru:
walka XVIII - XX wiek o niepodległość i suwerenność
podobna struktura gospodarcza
są to państwa rolniczo-przemysłowe
w porównaniu z Europą Zachodnią są to państwa słabo zurbanizowane.
Europę Środkową należy odczytywać geopolitycznie a nie geograficznie. Upadł podział na wschód-zachód.
2