AMW (8) Unifikacja bloku wschodniego

1. Tworzenie radzieckiej strefy wpływów

1. W momencie zakończenia wojny Armia Czerwona zajmowała całą Europę

Środkową, tzn. Niemcy do Łaby, Polskę, Rumunię, Bułgarię, Węgry, Czechosłowację (poza jej częścią zachodnią, którą wyzwolili Amerykanie), okupowałą Finlandię, część Austrii z Wiedniem, część Jugosławii. Państwa te podzielić można, biorąc jako kryterium ich stosunek do Niemiec podczas wojny, na dwie grupy: państwa członkowie Wielkiej Koalicji (Albania, Czechosłowacji, Jugosławia i Polska) oraz państwa sojusznicze Niemiec (Bułgaria, Finlandia, Rumunia i Węgry). W tych drugich po wkroczeniu Armii Czerwonej obowiązywał reżim okupacyjny. W Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech rządy sprawowały sojusznicze komisje kontroli, którym przewodniczyli oficerowie radzieccy, co ułatwiało ZSRR wywieranie wpływu na tym obszarze. Poza tym utrwalaniu się wpływu ZSRR w Europie Środkowej i Wschodniej sprzyjały:

- skuteczna polityka terroru stosowana przez rosyjskie władze i miejscowych komunistów

na zajmowanych terytoriach;

- poparcie dla komunistów części społeczeństwa ze względu na proponowany przez nich program reform społeczno-gospodarczych (nacjonalizacja dużej części gospodarki, reforma rolna);

- brak aktywnej polityki mocarstw anglosaskich w tej części Europy i ich niezdecydowana postawa wobec polityki dominacji ZSRR na tym obszarze.

2. Przejmowanie władzy w państwach regionu przez komunistów.

a/ Albania, Jugosławia – walkę z okupantem prowadzili przede wszystkim komuniści, stąd też stosunkowo łatwo przejęli oni władzę;

b/ Bułgaria – zachowała ona neutralność wobec ZSRR do 1944 roku będąc jedna w stanie wojny z USA i W. Brytanią. W 1942 roku powstał Front Ojczyźniany na czele z komunistami. We wrześniu 1944 roku ZSRR wypowiedział wojnę Bułgarii, zaś Front ten wzniecił powstanie zbrojne i przejął władzę w kraju. W atmosferze terroru w wyborach w X 1947 roku komuniści zdobyli (według oficjalnych danych) 78% głosów. Premierem został Georgij Dymitrow, były przewodniczący Międzynarodówki Komunistycznej. Po wejściu w życie w sierpniu 1947 roku i opuszczeniu Bułgarii prze sojuszniczą komisję kontroli wzmożona została akcja sowietyzacji kraju; przedtem we wrześniu 1946 roku nastąpiła likwidacja monarchii (obalenie cara Borysa) i proklamowanie Bułgarskiej Republiki Ludowej;

c/ Czechosłowacja – przed wojną Komunistyczna Partia Czechosłowacji działała legalnie. W czasie wojny rząd Edwarda Benesza utrzymywał przyjazne stosunki z ZSRR w grudniu 1943 roku podpisał z nim układ o przyjaźni i współpracy. Powstały w Koszycach w kwietniu 1945 roku rząd koalicyjny, w którym komuniście nie mieli jeszcze większości, rozpoczął realizację nacjonalizację części gospodarki i reformę rolną. W wyborach w maju 1946 roku komuniści zdobyli najwięcej (37.9%) głosów i ich przywódca, Klement Gottwald, został premierem koalicyjnego rządu, zaś podstawowe stanowiska (siłowe) zajmowali komuniści . W lutym 1948 roku nastąpił komunistyczny przewrót i większość w rządzie zdobyła partia komunistyczna;

d/ Rumunia – w sierpniu 1944 roku podpisany został radziecko-rumuński układ rozejmowy. Faktyczna władz przeszła w ręce Sojuszniczej Rady Kontroli na czele z marszałkiem Rodionem Malinowskim. W marcu 1945 roku król Michał I zgodził się na powstanie rządu zdominowanego przez komunistów. Sfałszowane wybory do parlamentu w listopadzie 1946 roku dały zwycięstwo komunistom (80% głosów). W grudniu 1947 roku proklamowano Rumuńską Republikę Ludową, zaś król zmuszony został do abdykacji;

e/ Węgry – po zajęciu kraju przez Armię Czerwoną w wyborach w listopadzie 1945 roku komuniści zdobyli tylko 17% głosów. Zwyciężyła Niezależna Partia Drobnych Rolników, która odgrywała na Węgrzech podobną rolę, jak w Polsce Polskie Stronnictwo Ludowe Stanisława Mikołajczyka. Wówczas komuniści drogą terroru rozpętanego przeciw partiom prawicowym pod pretekstem walki z przestępcami wojennymi. W następnych wyborach w sierpniu 1947 roku zdobyli już 66% głosów, pełnię władzy, i rozpoczęli akcję likwidacji opozycji oraz walkę z Kościołem katolickim;

f/ Polska – na konferencji w Jałcie ustalono, że ustanowiony 1 stycznia 1945 roku Rząd Tymczasowy (komunistyczny, będący przedłużeniem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego) winien być rozszerzony o przedstawicieli demokratycznych sił politycznych w Polsce oraz rządu emigracyjnego i wkrótce miał doprowadzić do wolnych wyborów. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powstał 27 czerwca 1945 roku. Premierem został Edward Osóbka-Morawski, zaś wicepremierami, Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka (tylko 4 na 21 ministrów nie było związanych z komunistami). Od chwili wkroczenia Armii Czerwonej rozpoczął się terror nakierowany na pacyfikację opozycyjnych wobec komunistów nastrojów społecznych. Uderzono przede wszystkim w pozostałości podziemnego państwa polskiego (aresztowanie 16 przywódców tego państwa w marcu 1945 roku i ich proces w Moskwie w czerwcu tego roku, aresztowania byłych żołnierzy AK i ich wywózki do ZSRR); sfałszowane referendum z 30 czerwca 1946 roku, niszczenie legalnej opozycji, głównie PSL i Stanisława Mikołajczyka, sfałszowane wybory do Sejmu w styczniu 1947 roku (oficjalnie 80% głosów na „blok stronnictw demokratycznych” (PPR, PPS, SD i SL);

g/ Austria – Austria podzielona została na 4 strefy okupacyjne. Po wejściu Armii Czerwonej do Wiednia powstał rząd złożony z komunistów i socjalistów, jednak po wolnych wyborach w marcu 1946 roku, w których komuniści zdobyli tylko 4 ze 165 mandatów, ustąpili oni z rządu;

h/ Finlandia – ZSRR pozostawił ją jako państwo niezależne Prawdopodobnie z obawy, aby Szwecja nie zrezygnowała z neutralności i sprzymierzyła się z Zachodem. Finlandia stała się państwem neutralnym i mającym dobrosąsiedzkie Stosunki z ZSRR;

i/ Grecja – w 1944 roku wylądowały tam wojska brytyjskie, lecz znaczna część kraju była pod władzą partyzantki komunistycznej. W wyborach w 1946 roku zwycięstwo odniosła prawica, która rozpoczęła ostrą walkę z komunistami, co doprowadziło jesienią 1946 roku do wojny domowej. Pomocy prawowitemu rządowi greckiemu udzieliły Stany Zjednoczone w ramach doktryny Trumana (12 marzec 1947). Do ostatecznej klęski komunistów w 1949 roku przyczyniło się uniemożliwienie przez Jugosławię dalszego przepływu pomocy do Grecji w wyniku konfliktu Tito - Stalin.

3 Podobieństwa i różnice państw tworzącego się bloku wschodniego:

- tylko w Albanii i Jugosławii przez pierwsze dwa lata po wojnie samodzielnie rządzili komuniści, w pozostałych krajach dopiero po przewrocie lutowym w Czechosłowacji zmonopolizowali władzę;

- ten sam typ totalitarnej władzy politycznej, sprawowanej przez partie głoszące doktrynę marksistowsko-leninowską;

- podobny typ ustroju społeczno-gospodarczego, opartego na nacjonalizacji podstawowych środków produkcji, centralnym planowaniu w gospodarce;

- narzucanie społeczeństwu systemu wartości i zachowań wywodzący się z „naukowego socjalizmu”;

- oprócz Jugosławii ścisłe podporządkowanie się polityce ZSRR;

- zakończenie procesu ujednolicania systemów politycznych na wzór radziecki ok. 1949 roku.

4. Powstanie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych.

Powstało podczas narady partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie we wrześniu 1947 roku. Uczestniczyli przedstawiciele Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR. W 1949 roku do Biura przystąpiła Albania. Istniało do 1956 roku. Zadaniem jego było koordynowanie działalności tych partii. Głównie oznaczało ścisłe podporządkowanie się tych krajów polityce ZSRR.

5. Plan federacji bałkańskiej - „schizma” jugosłowiańska.

- od jesieni 1944 roku toczyły się rozmowy jugosłowiańsko-bułgarskie na temat tworzenia federacji bałkańskiej;

- w 1945 roku Jugosławia proklamowana została Federacyjną Republiką Ludową łączącą sześć republik związkowych. Początkowo rozważano tylko dołączenie Albanii i Bułgarii do republik jugosłowiańskich. Poczyniono pierwsze kroki integracyjne. Parafowany został układ pomiędzy Jugosławią, Bułgarią i Albanią zapowiadający powołanie unii celnej pomiędzy tymi krajami. Pomysł federacji bałkańskiej nie był akceptowany przez Stalina, który widział w tym próbę powołania konkurencyjnego w stosunku do Moskwy ośrodka wpływów komunistycznych. W 1948 roku Stalin potępił samodzielne działania Tito i Dymitrowa i wpłynął na inne państwa socjalistyczne, ażeby przystąpiły do bojkotu Jugosławii, co też się stało.

6. Powstanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Powstała w styczniu 1949 roku w celu tworzenia gospodarczej, propagandowej i politycznej przeciwwagi wobec planu Marschalla i utworzenia Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej. Państwami założycielskimi były: Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR. Jeszcze w 1949 roku przyłączono Albanię a w 1950 NRD. Zdominowana została przez interesy ZSRR. Dysponował on najsilniejszą bazą surowcową, gospodarczą i militarną. Sekretariat Rady mieścił się w Moskwie, zaś sekretarzami generalnymi byli tylko Rosjanie. Jej działalność różniła się krańcowo od form integracji zachodniej. Pomijała ona kwestie podstawowe dla gospodarek rynkowych, jak tworzenie stref wolnego handlu, czy też unii celnej. Jej strategia działania opierała się głównie na budowaniu powiązań między ZSRR a poszczególnymi państwami osobno. Tak więc powstawały struktury asymetryczne oparte na bilateralnej współpracy i mające promienisty kształt z centrum w Moskwie.