1 CZYNNIKI ZABURZAJĄCE ROZWÓJ PRENATALNY.:
Są to czynniki genetyczne, paragenetyczne (zależne od tzw. Regulatora matczynego to te właściwości organizmu matki, które mogą dodatkowo (pozagenowo) wpłynąć na rozwój płodu, co wynika ze ścisłego kontaktu organizmu matki i dziecka w jego życiu płodowym, np.: tryb życia matki w czasie ciąży) i pozagenetyczne (wirusy, pasożyty, bakterie, promieniowanie, toksyny [papierosy, alkohol, narkotyki, leki, antybiotyki], niedotlenienie, stany niedoborowe ilościowe [niedożywienie], stany niedoborowe ilościowe [niedobór witaminy A, B2], komplikacje ciążowe, stres matki, choroby matki, zabiegi położnicze, powikłania.
2 KOMUNIKACJA NEUROHORMONALNA I PSYCHICZNA W OKRESIE PRENATALNYM.
KOMUNIKACJA NEUROHORMONALNA
Razem z krwią matki docierają hormony, które łączą psychikę matki z tworzącą się psychiką dziecka. Hormony wywołują zmiany w zakresie pracy poszczególnych układów (np. przyśpieszenie tętna), w jego zachowaniu (np. wzmożenie ruchów) oraz w realizacji genetycznie zaprogramowanych zmian morfologicznych układu nerwowego i normalnych, na danym etapie rozwoju, procesów fizjologicznych zachodzących w tym układzie.
KOMUNIKACJA PSYCHICZNA
Dotyczy ona sfery myśli i wyobrażeń matki, jej doświadczeń życiowych, które mają wpływ na przebieg ciąży, porodu, połogu i laktacji oraz rozwoju prenatalnego dziecka.
3 WŁAŚCIWOŚCI PŁODU Z OKRESU PRENATALNEGO STANOWIĄCE PODSTAWĘ DO PROGNOZOWANIA JEGO FUNKCJONOWANIA PO URODZENIU.
Elementy kształtowania się osobowego „ja”, które mają znaczenie dla prognozy rozwoju dziecka po urodzeniu:
▪ Cechy temperamentu (siła i szybkość reakcji na bodźce, trwałość, stałość i rytmiczność reakcji, żywotność, potrzeba ruchu)
▪ Spontaniczna aktywność
▪ Elementarne funkcje popędowo-emocjonalne
▪ Wzorce ruchowe
▪ Przejawy potrzeb
▪ Szybkość i trwałość uczenia się
-Dzieci, które były aktywne ruchowo w łonie okazywały się lepiej rozwinięte psychoruchowo w 3 r.ż.
-Dzieci, które wykazywały małą spontaniczną aktywność w ostatnich 2 m-cach przed urodzeniem cechowały się wolniejszym rozwojem psychomotoryki i mowy.
-Dzieci stale ruszające się w łonie wykazywały po urodzeniu dużą nadruchliwość, nadwrażliwość, trudności w relaksacji, są niespokojne i płaczliwe.
-Dzieci, które słabo reagowały na silne dźwięki wiele lat po urodzeniu były stabilne emocjonalnie, nie panikowały, kontrolowały emocje i nie miały wybujałej fantazji.
-Dzieci, które reagowały żywo na bodźce były oceniane jako nadpobudliwe, wrażliwe, w późniejszych latach miały większą skłonność do uwzględnian
4. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ CECH INDYWIDUALNYCH W OKRESIE PRENATALNYM
4 czynniki:
- czynniki wrodzone
-środowisko:znaczący inni, socjalizacja pierwotna, s. wtórna, środowisko naturalne, środowisko społeczne, geopolityka
-wychowanie i nauczanie
-aktywności i dzialalnosc jednostki
W tym okresie dziecko reaguje na smak wód płodowych ucisk na brzuch matki powoduje ruchy przeciwstawne, zwijanie się, kopanie. Tym wyraża swój dyskomfort i chęć zmiany sytuacji. Dziecko kołysane ruchem i oddechem matki ćwiczy zmysł równowagi.
W piątym miesiącu aktywność dziecka staje się regularna i cyklicznie się zmienia, a na jej indywidualne cechy ma wpływ odziedziczony temperament, oraz tryb życia matki.
Wraz z płcią nabywamy określonego temperamentu seksualnego, pojawiającej się wiele lat później predyspozycji do zachowań seksualnych, rodzicielskich czy opiekuńczych. W trzecim trymestrze widać już indywidualne różnice objawiające się przez temperament, spontaniczną aktywność, przejawianie potrzeb. Również indywidualną cechą jest sposób reagowania na stres np. hałas.
By cechy indywidualne dziecka w okresie prenatalnym mogły się rozwijać prawidłowo ważna jest więź matki z dzieckiem. Już w piątym miesiącu matka czuje jak zachowuje się jej dziecko. Jej aktywność jest zharmonizowana z aktywnością dziecka. Dba o siebie i tym samym o prawidłowy rozwój dziecka. Powinna unikać stresów, używek które szkodzą jeszcze nie narodzonemu dziecku. Powinna rozmawiać z dzieckiem, głaskać brzuch, czytać bajki, dzięki temu to nienarodzone dzieciątko czuje, że już jest kochane.
5. POJĘCIE: ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY I ZASADNICZE PRAWA RZĄDZĄCE NIM W OKRESIE NIEMOWLĘCYM
Rozwój psychoruchowy: rozwój psychiki i motoryki
Prawa (kierunki) rozwoju:
1) cefalokaudalny - rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, dowolne ruchy mięśni szyi), następnie rozwija się część tułowiowa (ruchy rąk, ruchy tułowia), a na końcu nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)
2)proksymodystalny - zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw rozwijają się mięśnie położone blisko kręgosłupa, następnie mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców
3)łokciowo - promieniowy - w osi poprzecznej ciaa, rozwój przebiega od piątego małego palca dłoni do kciuka
Kontrola nad pozycją ciała (postawą) rozwija się zgodnie z prawami: w 3 m. dziecko podniesione do pozycji pionowej sztywno trzyma głowę, w 8 m. samodzielnie siedzi, w 10 m. stoi, trzymając się oparcia
Rozwój lokomocji: 3 m. - obrót z pleców na bok, 5 m. - obrót z brzucha na placy, 6 m. - obrót z pleców na brzuch, 8 m. - samodzielne siadanie i pełzanie, 10-11 m. - raczkowanie, 12-13 m. - chodzenie.
6.WŁAŚCIWOŚCI PERCEPCJI WZROKOWEJ
Dziecko rozróżnia cienie(jasne i ciemniejsze).Od 26 tygodnia życia na nagłe oświetlenia brzucha reaguje wzmożeniem ruchów i zminą rytmu serca. Siatkówka tworzy własne sygnały bez światła i wysyła je do mózgu, dzięki temu tworzą się wzrokowe obwody mózgu i następuje proces uczenia się zasad operacyjnych i spostrzegania wzrokowego.
7. POROZUMIEWANIE NIEMOWLĘCIA Z OTOCZENIEM
Formy komunikacji z otoczeniem:
Płacz ma wartość podstawową: rodzaje
Podstawowy-monotonny, przerywany krzyk
Z bólu-krzyk z naglym poczatkiem którego sila narasta,jest glosny przerazliwy,ostry
Gniewny-silne podniecenie, poczerwienienie twarzy,przerywane lkania i dlugi czas trwania
Gesty:
a)gesty wskazujące-(9 a 13 miesiac) prosba o przedmiot, podawanie przedmiotu doroslym,wskazywanie przedmiotu
b)gesty reprezentujace-to trwale uklady rak, ciala, mimika którym odpowiadaja znaczenia, wystepuja powyzej 14 miesiaca
Komunikacja ostensywna to zwracanie uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie
-proimperatywy:wplywanie na interlokutora w celu uzyskania wskazanego obiektu(6-7 miesiac)
-protodeklaratywy-sposób komentowania i wywierania wplywu na uwage odbiorcy(8-10 miesiac)
12-16 miesiac- dzieci lacza gesty ze slowami
3 funkcje wczesnych prob komunikowania się:
-regulacja zachowania
-interakcja spoleczna
-polaczenie uwagi
8. FUNKCJE I ZNACZENIE ROZWOJOWE CZYNNOŚCI EKSPLORACYJNYCH W OKRESIE NIEMOWLĘCYM.
Dziecko od pierwszych dni identyfikuje bodźce ważne dla orientacji w otoczeniu: umożliwiają przewidywanie i rozumienie docierających do niego bodźców. Powoli dziecko uczy się je różnicować. Czynności eksploracyjne pojawiają się w kontekście nowych bodźców i sytuacji, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych. Czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych, dzięki którym dziecko może przejść na wyższy poziom rozwoju. Poprzez czynności eksploracyjne budzi się u dziecka zainteresowanie nowością jako taką, następuje poszukiwanie nowych sposobów działania, tworzą się dynamiczne powiązania między spostrzeżeniami. Dobre relacje emocjonalne między dzieckiem a jego opiekunami stanowią podstawę badawczej aktywności małego dziecka. Ważny sposób kontaktowania sie matki z dzieckiem w odniesieniu do przedmiotów: dzieci matek, które częściej stosuję różne sytrategie skupiające uwagę dziecka na obiektach i zdarzeniach w otoczeniu, odznaczają się większą kompetencją eksploracyjną.
Dzięki eksploracji otoczenia i intensywnym kontaktom z dorosłymi dziecko nie tylko zdobywa wiele informacji o świecie, ale aktywnie buduje swoją wiedzę na temat świata fizycznego i społecznego, w tym czasie kształtuje się naiwna fizyka i mechanika (np. przedmioty spadają, mogą być miękkie,twarde, zimne, ciepłe), rozpoczyna się proces odkrywania umysłu.
9. CECHY ŻYCIA UCZUCIOWEGO W OKRESIE NIEMOWLĘCYM.
We wczesnym dzieciństwie następuje różnicowanie się uczuć, wytwarzanie więzi między dzieckiem a osobą dorosłą oraz początki interakcji z innymi dziećmi. Do 3 miesiąca dziecko przeżywa tylko zadowolenie i niezadowolenie, pod koniec okresu niemowlęcego przeżywa już wiele pozytywnych i negatywnych stanów emocjonalnych. Stany te są bardzo nietrwałe.
Żródłem prrzeżyć dziecka są głównie relacje z dorosłymi. Emocje odgrywają istotną rolę w ustalaniu relacji z dorosłymi, oraz w eksplorowaniu otoczenia i tworzeniu obrazu własnej osoby.
Niemowlę mimicznie wyraża swoje stany emocjonalne, im matka częściej wzmacnia emocje pozytywne, tym częściej pojawiają się wyrazy mimiczne pozytywnych emocji. Uczucia dziecka są ściśle związane z jego działaniem, potrzebami, dążeniami i zainteresowaniuami, oraz wydarzeniami w jego bezpośrednim środowisku społecznym.
10. SPECYFIKA PIERWSZYCH KONTAKTÓW Z RÓWNIEŚNIKAMI.
W wieku niemowlęcym pojawiają się reakcje na inne dzieci. Pod koniec pierwszego półrocza dziecko obserwuje inne dziecko i uśmiecha się do niego, w trzecim kwartale gaworzy do innych dzieci, naśladuje ruchy równieśnika, daje zabawkę i reaguje protestem na jej zabranie. Pod koniec 1 r.ż. próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika gaworząc, złości się, gdy równieśnik oddala się, porzuca zabawkę i dąży do nawiązania kontaktu z równieśnikiem.
Występuje coraz większe zainteresowanie kontaktami z równieśnikami. Dziecko traktuje partnera jak inne obiekty: dotyka, popycha, pociąga. Reakcje partnera to początek kontaktów: zwykle negatywnych, wymagają one kontroli i pomocy dorosłych. Dzieci naśladują zachowania równieśniczych partnerów, podobnie jak w kontaktach z dorosłymi.
11. POJĘCIA: FUNKCJA SYMBOLICZNA I DZIECIĘCA KONCEPCJA UMYSŁU - ICJ ZNACZENIE W ROZWOJU.
Funkcja symboliczna - pojawia się w VI stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej (wg Piageta), wiąże się z relacją między przedmiotem oznaczanym i oznaczającym. jest to zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. Pierwsze jej przejawy: przyswajanie mowy, pojawienie się zabawy symbolicznej, naśladownictwo odróżnicowane oraz pierwsze przejawy wyobrażeń. W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole, jest zafascynowane światem, symboli, szybko uczy się nimi posługiwać, co powoduje przejście na wyższy poziom rozwoju. Dziecko opanowuje takie systemu symboliczne jak : mowa, muzyka, rysunek, gesty, liczby. Intensywny rozwój funkcji symbolicznej przypada na średnie dzieciństwo.
Dziecięca koncepcja umysłu ; (poł. 2 r.ż.) - wiedza na temat stanów mentalnych. w 2 r.ż dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach. Dowodami są: mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia, gdy plan się powiódł, niezadowolenie, rozczarowanie, gdy nie został zrealizowany.
W wieku 2, 3 lat dzieci rozumieją już, że umysł zawiera myśli, czyli niewidzialne stany mentalne, nie rozumieją jednak czym jest aktywność umysłowa. Dziecko musi dokonać 2 odkryć:
1) umysł jest sumą stanów psychicznych, jest zbiorem myśli i pragnieć
2) umysł reprezentuje owe stany mentalne.
To drugie odkrycie umożliwia rozumienie fałszywych przekonań, żartów, kłamstw, metafor.
12. RODZAJE ZABAW I ICH FUNKCJE ROZWOJOWE W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM.
Rozwój zabawy w 2 i 3r.ż. polega na przejściu od zabaw funkcjonalnych do symbolicznych. M. Bornstein wyróżnia osiem stadiów(pierwsze cztery związane są z manipulacją, cztery kolejne z zabawą symboliczną), w każdym ze stadiów zmienia się stosunek dziecka do przedmiotu w zabawie.
Stadium rozwoju |
Charakterystyka zabawy |
Przykład zachowania dziecka |
|
|
|||
Ogólna aktywność funkcjonalna |
Używa jednego przedmiotu w zabawie |
Ciągnie zabawkę np.autko |
|
Niespecyficzne działania kombinowane |
Używa dwóch lub więcej przedmiotów niezgodnie z ich przeznaczeniem |
Wkłada filiżankę do autka |
|
Manipulacje specyficzne |
Używa dwóch lub więcej przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem |
Przykrywa garnek pokrywką |
|
Stadium przejściowe |
Używa przedmiotu-zabawki w sposób bliski jego założonej funkcji |
Kładzie słuchawkę telefoniczną (telefonu-zabawki) obok ucha lub na ramieniu ( nie wypowiada żadnych słów) |
|
|
|||
Udawane skierowanie na siebie |
Wykonuje udawane zadanie w odniesieniu do samego siebie |
Pije z pustej filiżanki |
|
Udawane skierowanie na innych |
Wykonuje udawane działania w odniesieniu do innych |
Całuje lalkę |
|
Sekwencje czynności udawanych |
Łączy dwa lub więcej udawanych działań |
Wykonuje ciąg czynności, no. Całuje lalkę, kładzie ja do wózka, okrywa itd. |
|
Zabawa w udawanie z przedmiotami zastępczymi |
W udawanym działaniu używa jednego lub więcej przedmiotów zastępczych |
Udaje, że klocek to słuchawka telefoniczna |
|
Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o umyśle. Strukturę wczesnej zabawy w udawanie można odczytywać jako relację między trzema elementami: podmiotem (dziecko), podstawową reprezentacja (tj. aktualnym przedmiotem do zabawy) i rozkojarzoną reprezentacją(dotyczącą treści udawania np. klocek jest filiżanką). Proces rozkojarzania pozwala dziecku odrębnie traktować udawaną treść od cech rzeczywistych i relacji zawartych w podstawowej reprezentacji obiektu lub zdarzenia. Zdolność do udawania( pojawia się między 18-24miesiącem życia) wyraża się w tym, że dzieci nie tylko same odgrywają sytuacje na niby, ale także potrafią naśladować innych.
13. UCZUCIOWOŚĆ DZIECKA W WIEKU 2-3 LAT
Uczucia dzieci w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne( szybko przechodzą w przeciwstawne) ich reakcje są gwałtowne, nadal silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego, procesy pobudzenia dominują nad procesami hamowania, zjawisko to związane jest z różnicami indywidualnymi oraz wrodzonymi cechami temperamentalnymi. Między2 a 3 r.ż pojawiają się złożone uczucia : zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie.
14. PIERWSZE PRZEJAWY ORAZ KSZTAŁTOWANIE POCZUCIA PSYCHICZNEJ ODRĘBNOŚCI U DZIECKA.
W okresie poniemowlęcym następuje rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „Ja” . Wiąże się to ze zrozumieniem pojęcia stałości przedmiotu oraz rosnącą samodzielnością dziecka, która staje się podstawą poczucia sprawstwa, a więc świadomości, iż jest się autorem zdarzeń i zmian. Pierwsze przejawy poczucia „Ja” to rozpoznawanie siebie w lustrze. Kształtowaniu się poczucia odrębności zarówno fizycznej, jak i psychicznej sprzyja rozwój umiejętności komunikowania się umożliwiający rozmowę o przyczynach zdarzeń, o uczuciach i potrzebach, a także częste słyszenie własnego imienia. Tworzące się poczucie „Ja" wyraża się w używaniu słowa „ja", w tzw. pędzie posiadania oraz w dziecięcym negatywizmie. W późniejszym rozwoju poczucie, Ja" staje się podstawą do budowania wiedzy o sobie.
15.CECHY PRAWIDŁOWEGO ROZWOJU MOWY W WIEKU 2-3 LAT.
W 2 i3 r.ż. dziecko czyni znaczne postępy w opanowaniu i posługiwaniem się językiem. Pod koniec 1 r.ż. dziecko operuje 4-5 słowami, w następnych latach (aż do 6 r.ż.) opanowuje średnio po 9-10 słów dziennie( nazwy ludzi, pokarmów, części ciał, ubrań, zwierząt, pojazdów, zabawek). Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem najpierw reprezentacji rozumienia (zapis dźwięków, ich uporządkowania oraz znaczeń), potem reprezentacji produkcji (łączenie dźwięków, akcent). W 2. r.ż. dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń). Zna wiele nazw dźwiękonaśladowczych. Wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych. Jego wypowiedzi początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych). Następnie zaczyna tworzyć zlepki dwuwyrazowe, nie stosując jeszcze reguł gramatycznych Mowa dziecka jest ściśle związana z jego działaniem, zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną. W 3. r.ż. słownik dziecka liczy już 1000-1500 słów. Znaczenia słów są wyraźnie określone. Dziecko wymawia słowa bez zniekształceń fonetycznych. Buduje zdania zgodnie z regułami gramatycznymi. Przeciętnie złożone są one z 3 słów, choć w mowie dziecka mogą znaleźć się wypowiedzenia złożone nawet z 20 i więcej słów.
16. ZASADNICZE CECHY ORIENTACJI W CZASIE I PRZESTRZENI DZIECKA PRZEDSZKOLNEGO.
Dziecko w wieku przedszkolnym ujmuje czas subiektywnie, czego przejawem jest egocentryzm czasowy. Orientuje się w porach dnia, roku, potem w dniach tygodnia, a wreszcie w godzinach. Zdobywanie orientacji w czasie odbywa się na zasadzie przeciwieństwa. Orientacja w czasie ujawnia się w uświadomieniu sobie kolejności występowania zdarzeń, umiejętności ich przewidywania, określaniu czasu trwania oraz w rozumieniu i używaniu słów do określania relacji czasowych. Dzieci w 3r.ż. rozumieją różnicę między „wczoraj” i „jutro” .
E. Clark wyróżnia 6 stadiów rozwoju umiejętności wyrażania relacji czasowych:
I opisywanie następstwa dwóch zdarzeń w czasie, używając krótkiego zdania na opisanie każdego z nich
II używanie zdań złożonych współrzędnie, mówi o zdarzeniach w takim porządku, w jakim występowały w rzeczywistości
III poszukiwanie alternatywnej konstrukcji do opisywania zdarzeń
IV dziecko opisuje zdarzenia nie kierując się ich porządkiem występowania w czasie (zdania współrzędnie i podrzędnie złożone)
V stosuje wiele różnych konstrukcji do opisania następstwa czasowego ( wiązanie relacji przyczynowych z czasowymi)
VI szyk opisywania koresponduje z chronologicznym porządkiem wydarzeń.
Orientacja w przestrzeni zależy od kilku sprawności:
- koordynacja między zmysłami
- zdobycie poczucia stałości otaczających przedmiotów
- rozwój sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych
- opanowanie nazw służących opisywaniu relacji przestrzeni
Poszczególne miejsca dziecko wiąże z osobami, obiektami i zdarzeniami, a ma trudności z odtwarzaniem miejsc z przypadkowo umieszczonymi obiektami. Dzieci opisując znane im pomieszczenia układają jedne przedmioty w relacji do innych. W nieznanym otoczeniu dzieci mają tendencję do porządkowania przedmiotów według punktu odniesienia, jakim jest ich własne ciało. Dzieci potrafią również przywoływać w wyobraźni przestrzenie znane i tworzyć nowe. Trudność sprawiają dzieciom określenia związane z płaszczyzną poziomą („przód", „tył") oraz określenia złożone, zwłaszcza służące oznaczaniu trójwymiarowego charakteru przestrzeni („wewnątrz").
17. UMIEJĘTNOŚCI PERCEPCYJNE PRZEDSZKOLAKA.
Dojrzewanie mózgu sprzyja lepszej inteligencji sensomotorycznej(starsze dzieci przedszkolne są w stanie śledzić wzrokiem poruszającą się piłkę i chwytać ją) Potrafią rozpoznawać kilka kształtów geometrycznych i kilka liter alfabetu. Lepiej rozpoznają figury realistyczne niż geometryczne. Dzieci w wieku przedszkolnym rozpoznają litery jako zbiór punktów, a w 3-4r.ż. odróżniają pismo od tego, co nim nie jest(bazgroły, rysunki). W następnym etapie różnicują litery, kłopoty sprawiają te, które maja podobne kształty( E i F, M i W) oraz te będące zwierciadlanym odbiciem innych (p i g, b i d) Aktywne uczenie się czytania pomaga zaobserwować różniące je cechy. Trudności sprawia im kopiowanie figur geometrycznych , nie ujmują dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów oraz ich części, występują problemy z perspektywą (rozmiar a odległość). U przedszkolaków wzrasta zdolność rozróżniania barw i odcieni barwnych, wrażliwość słuchowa w zakresie słuchu muzycznego oraz fonematycznego( umiejętność identyfikowania i rozróżniania dźwięków mowy i słów) oraz zdolność rozpoznawania melodii(40% w 4 r.ż. , 75% w 5 r.ż.)
19.UMIEJĘTNOŚĆ KONWERSACJI I KOMPETENCJA NARRACYJNA PRZEDSZKOLAKA.
Ad.1 umiejętność konwersacji.
W średnim dzieciństwie dziecko doskonali umiejętność konwersacji. Dziecko uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy; wypowiedzi egocentryczne (echolalie, monologowanie) coraz bardziej zastępowane są przez społeczne formy wypowiedzi (pytania, prośby, zaprzeczenia). Poznaje zwroty językowe które służą nawiązywaniu i podtrzymywaniu interakcji. Badania rówieśniczych interakcji dzieci (3-5 r,ż) wykazały, że młodsze dzieci starają się włączyć partnera w działanie własne zaś starsze potrafią dostosować własne działanie do działań partnera. W rozmowach z dorosłymi większą aktywność wykazują dziewczynki i dzieci starsze. Dzieci młodsze i chłopcy włączają zwykle dorosłego w działanie własne, natomiast dziewczynki i dzieci starsze wkraczają w działanie partnera (rzadko występują działania wspólne). Szczególną rolę w życiu dziecka odgrywają pytania służą one do nawiązywania i podtrzymywania kontaktu, a także realizowaniu celu rozmowy jakim jest zdobycie informacji. Wiek 4-5 r.ż jest nazywany Wiekiem Pytań.
Pytania synpraktyczne- dotyczące organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania pojawiają się najczęściej w wieku 3-6 (np. Czy jak nie umiem liczyć to mogę kupować) wraz z wiekiem przedszkolnym ilość tych pytań zmniejsza się. Następne są
Pytania heurystyczne- służą one do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie rośnie do 5 r.ż a potem spada. (Np. skąd biorą się pieniądze).
Ad.2 kompetencja narracyjna
Jest to sprawność opowiadania. Dzieci coraz lepiej odróżniają opowiadanie od innych form wypowiedzi; tylko najmłodsze dzieci zaliczają do opowiadań także opisy. Starsze, coraz częściej wiążą historię z działaniem opartym na celu oraz uwzględniają pojawienie się przeszkód i zakończenie historii. Nadal jednak rzadko ich opowiadania składają się z wielu epizodów i równie rzadko epizody te łączone są w ciąg przyczynowo-skutkowy. Nie wszystkie opowiadania zawierają ramy czasowe, przestrzenne, psychologiczne lub społeczne przedstawianych zdarzeń i ich bohaterów. Dzieci w 3 r.ż ograniczają się do charakterystyk społecznych i przestrzennych. W 4 r.ż wprowadzają opisy czasu a w opowiadaniach dzieci w wieku 5 lat można znaleźć wszystkie te cechy. Coraz częściej pojawiają się zakończenia historii.
20.UCZUCIOWOŚĆ DZIECKA PRZEDSZKOLNEGO- GŁÓWNE CECHY.
-Rozumie emocje własne i innych osób.
-Reguluje ekspresje własnych emocji.
-Umie mówić o własnych przeżyciach.
-Rozwijają się uczucia związane z samooceną (np. Duma).
-Nabywa procedury zaradcze które pozwalają dziecku na manipulowanie uczuciami innych osób.
-Potrafi ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych.
21.RELACJE SPOŁECZNE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM.
W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania oraz tego jak ich przestrzegać. Tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie (początkowo nawiązywane tylko na czas zabawy które ma na celu osiągnięcie jakiegoś celu).
Jednocześnie rozwijają się zachowania prospołeczne (np. empatia). Jednocześnie rodzą się zachowania negatywne takie jak agresja z wiekiem agresja fizyczna ustępuje agresji werbalnej.
22.KSZTAŁTOWANIE ROZWOJU MORALNEGO DZIECKA PRZEDSZKOLNEGO.
Początki moralnego rozwoju dziecka wiążą się z poznaniem reguł obowiązujących w grupie społecznej. Rozwój moralny postępuje od stosowania się do nakazów i zakazów do zachowania zgodnego z normami społecznymi. Początkowo respektuje nakazy dorosłych po to by uniknąć kary, stara się być posłuszne osobą które mają nad nim władze. Starsze dzieci traktują zachowanie zgodne z regułami jako instrument do uzyskania nagrody; zadowolenia innych i zaspokojenia własnych dążeń. Pierwsza jest moralność oparta na posłuszeństwie zwana moralnością przedkonwencjonalną .Dziecko dostosowuje się do norm postawionych przez osoby które darzy szacunkiem. Niewolnicze dostosowanie się do reguł prowadzi do powstania moralności heteronomicznej (wie że, należy coś robić ale do końca nie wie dlaczego towarzyszy temu realizm moralny czyli że, dziecko nie bierze intencji sprawcy uważa że, należy się kara takie jest jego rozumowanie. Nie bierze pod uwagę że można było zrobić coś przez przypadek). Rozwój moralny wiąże się także od odróżnienia pomiędzy dobrem a złem. Wewnętrznym przewodnikiem dziecka jest sumienie. Jest ono zbiorem norm i wartości w które człowiek wierzy i chce się do nich dostosować.
23.ZMIANY W ZAKRESIE OSOBOWOŚCI DZIECKA PRZEDSZKOLNEGO.
Specyficzny dla danej jednostki wzorzec temperamentu, emocji, zdolności
intelektualnych rozwija się głównie w jej kontaktach z rodziną i rówieśnikami. W średnim dzieciństwie ujawniają się takie charakterystyki osobowościowe jak skąpstwo, uległość, chęć podobania się innym. Rozwój osobowości dzieci postępuje równocześnie z ich rozwojem emocjonalnym społecznym i poznawczym. Ważnym procesem w ich życiu jest identyfikacja. Jest to proces ustalenia się tożsamości płciowej. Chłopcy obserwują i naśladują chłopięce zachowania i są za nie nagradzani podobnie dziewczynki. W wieku przedszkolnym rozwija się także zdolność do samokontroli. Następuje także rozwój obrazu własnej osoby. Świadomość tym kim się jest i rzeczy które się posiada.
24.ZADANIA ROZWOJOWE PRZYPADAJĄCE NA OKRES SZKOLNY.
- Wzbogacenie i uporządkowanie posiadanej wiedzy o świecie i o sobie samym, zarówno pod względem opisowym jak i wartościującym i normatywnym.
-Opanowanie umiejętności potrzebnych do nabywania i organizowania wiedzy oraz posługiwania się nią w różnych sytuacjach.
-Opanowanie czynności czytania i pisania.
-Wejście w grupę rówieśniczą i znalezienie w niej swojego miejsca. Do zadań rozwojowych tego okresu zalicza się również osiąganie autonomii osobistej oraz rozwijanie postaw wobec grup i instytucji społecznych.
25.ZASADNICZE OBSZARY ZMIAN W WIEKU SZKOLNYM.
-Przekształcenie dotychczasowej działalności dziecka ze spontanicznej i zdominowanej przez zabawę, w system działań sterowanych przez stałe zadania i obowiązki, normy społeczne.
-dalszy rozwój funkcji psychicznych i ich integracja umożliwiająca dostosowania się do nowych sytuacji, zadań i wymagań.
-Trwałe wejście w nowe środowisko (szkoła staje się instytucją wychowawczą i miejscem spotkań z rówieśnikami) poza bezpośrednim wpływem rodziców; oznacza to poddanie się innym rodzajom wpływów społecznych, odmiennych od rodzinnych ale często tak samo ważnych.
-Podjęcie nowej roli społecznej; Roli ucznia.
26.ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH
Uwaga ma podstawowe znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych. Dzięki uwadze możliwe jest zarówno uzyskiwanie potrzebnych informacji jak i przetwarzanie i zapamiętywanie ich. Dokonuje się to za pośrednictwem:
- ukierunkowanego przeglądu (scanningu) eksponowanych bodźców
- eliminacji bodźców zbędnych lub nieadekwatnych do oczekiwań.
- zahamowania działań impulsywnych
- selekcji i kontroli reakcji właściwych.
Do 5 r. ż. Uwaga dziecka ma charakter mimowolny. Zmiana pojawia się w okresie 5-7 r. ż. Dzieci mogą różnić się stopniem koncentracji uwagi i umiejętnością skupiania uwagi dowolnej. Stopień koncentracji ma bezpośrednie odzwierciedlenie w postępach w nauce.
W okresie późnego dzieciństwa pamięć mechaniczna zmienia się w pamięć logiczną.
Pod koniec młodszego wieku szkolnego dzieci dysponują wiedzą na temat pamięci i skutecznego zapamiętywania (tzw. Metapamięć), ale stosują ją w sposób zróżnicowany.
W późnym dzieciństwie następuje przejście do stadium operacji konkretnych (nabywanie i przetwarzanie informacji o świecie). Myślenie logiczne pozwala na przeprowadzenie wnioskowania o charakterze przyczynowo skutkowym. Decentracja poznawcza - umiejętność ujmowania cech rzeczywistości z różnych punktów widzenia oraz na integrowaniu ich w bardziej wielostronny i obiektywny obraz
27.DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA
Osiągniecie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, które czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowywanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Inaczej jest to jakby moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka.
Dziecko jest dojrzałe od podjęcia nauki, gdy:
-jest dostatecznie rozwinięte fizycznie i ruchowo, zwłaszcza ruchy rąk i palców
-posiada dobrą orientacje w otoczeniu oraz określony zasób wiedzy ogólnej o świecie
-posiada zdolności komunikacyjne, takie by móc się porozumiewać w sposób zrozumiały
-potrafi działać intencjonalnie, tzn. podejmuje celowe czynności i wykonuje je do końca
-jest uspołecznione, potrafi współdziałać z rówieśnikami oraz wykonuje polecenia osób dorosłych skierowane do całej grupy
-jest na tyle dojrzałe emocjonalnie, ze potrafi rozstać się z mama na czas pobytu w szkole oraz kontrolować doświadczane emocje nie uzewnętrzniając je zbyt gwałtownie
28.ROZWÓJ ROZUMOWANIA MORALNEGO (STADIA ROZWOJU PIAGETA)
Dzieci chodząc do szkoły są najpierw w stadium realizmu moralnego (5-7 r. ż.) a później w stanie relatywizmu moralnego. Konsekwencją moralności heteronomicznej jest wiara w immanentną sprawiedliwość - złamaniu zasady zawsze towarzyszy kara.
Odpowiedzialność obiektywna - uzależnienie moralnej oceny sytuacji od jej fizycznych i obiektywnych skutków.
W stadium moralnego relatywizmu - reguły stopniowo traktowane jako umowy, stworzone dla określonych celów społecznych. Reguły mogą się zmieniać.
Ok. 10-11 r. ż. Coraz częściej przejawiają moralność autonomiczną - liczy się duch reguły.
Moralny pryncypializm - satysfakcja z postępowania zgodnie z normą przez siebie wyznaczoną.
Rozwój rozumowania moralnego (stadia rozwoju L. Kolberga)
Stadium I - Dzieci poniżej 9 r. ż. Przejawiają moralność przedkonwencjonalną (przyjmowanie przez podmiot egocentrycznej perspektywy).
Stadium II - za słuszne uważa się zachowanie, które odpowiada własnym potrzebom i interesom, a jednocześnie zapewnia wzajemną korzyść w interakcjach z innymi
Stadium III - moralność konwencjonalna - dziecko potrafi przyjąć punkt widzenia członka grupy społecznej, z którą pozostaje ono w bezpośrednich interakcjach
Stadium IV - dominuje perspektywa „prawa i porządku społecznego”
29.ROZWÓJ OSOBOWOŚCI: (ALE NIE JESTEM PEWNA CZY TO ODPOWIEDNIA ODPOWIEDZ NA TO PYTANIE)
Kształtuje się świadomość siebie oraz obraz samego siebie.
Dziecko uczy się integrować wiedzę o sobie z różnych punktów widzenia: perspektywy sprawcy, obserwatora, uczestnika, wiedząc, że jest stale tą samą osobą.
Rozwój uczuciowości wyższej i sfery emocjonalnej
Większa świadomość własnych stanów emocjonalnych i ich wpływu na zachowanie
Kształtuje się umiejętność wyrażania emocji zgodnie z oczekiwaniem społecznym
Dziecko potrafi ukrywać swoje przeżycia przed otoczeniem oraz aktywnie przeciwstawiać się wpływom silnych emocji i pragnień na swoje zachowanie.
Późne dzieciństwo to okres kształtowania się zainteresowań. Zainteresowania w powiązaniu z możliwościami poznawczymi pozwalają na dalsze poznawanie odnoszące się do siebie i świata.
Tendencja do dziecięcej samosocjalizacji.
Dzieci poszukują informacji same na interesujący je temat
Rozwój rozumowania moralnego podstawą do internalizacji norm.
Środki masowego przekazu lansują obowiązujące wzory wyglądu i zachowania.
Zaczyna kształtować się system postaw przekonań.
31. ADOLESCENCJA - KRYZYS TOŻSAMOŚCI
Na granicę między wczesną a późną adolescencją, czyli wiek ok. 16 lat, przypada kryzys tożsamości - trudny, ale i niezbędny czas, w którym młody człowiek musi dokonać wyboru między ważnymi dla niego wartościami, scalić dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez niego rolach (syna czy córki, ucznia, przyjaciela), by móc określić siebie i stać się autonomiczną jednostką. Jest to czas poszukiwania odpowiedzi na zasadnicze pytania: „kim jestem” i „jakie jest moje miejsce we wszechświecie”. Różnorodność zadań rozwojowych i brak oferty proponującej obraz osoby z którą młodzi ludzie mogliby się identyfikować powoduje trudności psychologiczne takie jak :
Sytuacje konfliktowe - konflikty interpersonalne i konflikty intrapersonalne(wewnętrzne)
Sytuacje deprawujące - nie zaspakajanie potrzeb
Sytuacje zagrożenia - zagrożony obraz własnej osoby
Utrudnienia - brak wzorów postępowania, brak autorytetów, sytuacje przeciążenia
Powodują one powstanie kryzysu tożsamości.
Szanse jakie niesie za sobą kryzys tożsamości:
ponowne narodziny człowieka, który ma świadomość kim jest i kim chce być,
oddzielenie tego, co własne od tego, co cudze, zyskanie poczucia wewnętrznej ciągłości i społecznego znaczenia,
gotowość do podjęcia zobowiązań na dalsze życie, do bycia wiernym sobie i swoim ideałom
Zagrożenia jakie niesie za sobą kryzys tożsamości:
zamęt tożsamościowy - młody człowiek nie umiejąc określić własnej tożsamości, gubi się w różnych wyobrażeniach siebie, nie wie kim jest i kim chciałby być. Do tego stanu przyczynić się może:
nadmierna opiekuńczość otoczenia,
ubogie i wewnętrznie sprzeczne systemy wartości i ideałów panujące w społeczeństwie, rozdźwięk pomiędzy sferą deklaracji a sferą konkretnego działania, hipokryzja, zakłamanie (młody człowiek zaczyna myśleć, że skoro wszystkie wartości są względne i nic nie jest wieczne ani absolutnie ważne, to znaczy, że nic nie nadaje się do budowania jego tożsamości),
tożsamość negatywna - młody człowiek definiuje siebie przez to, co społeczeństwo odrzuca i czego nie akceptuje, staje się tym, kim być nie powinien: chuliganem, przestępcą, narkomanem, prostytutką itp. Przyczyny:
brak wskazówek pozwalających odpowiedzieć na pytanie „jak żyć” lub sprzeczność tych wskazówek, brak wartości, którym warto pozostać wiernym,
przekaz ze strony dorosłych, który mówi młodemu człowiekowi o tym, kim być nie może i nie powinien, bez wskazywania na to, kim może być i jakie ma perspektywy,
wpajanie młodemu człowiekowi takich ideałów, które są dla niego nieosiągalne i ponad jego możliwości,
negatywna i pełna uprzedzeń postawa otoczenia wobec dorastającego, przyklejenie mu etykietki „gorszego” lub „odmieńca” nie pasującego do powszechnie uznawanych wzorów,
zło, jakie zostaje wyrządzone dorastającemu przez oprawcę, często
przypadkowego (ofiara staje się w późniejszym czasie oprawcą, by nie doświadczać więcej upokorzenia i porażek).
32.KONTAKTY SPOŁECZNE W OKRESIE DOJRZEWANIA
Pojawia się bunt, który charakteryzuje się oporem wobec np. woli rodziców bądź po prostu sprzeciwem wobec narzucanych obowiązków. Zwiększa się także wpływ rówieśników, którzy od tej pory są głównych źródłem poglądów oraz kształtowania samooceny. Określają się także rodzaje standardów zachowań, które są akceptowane. To wszystko składa się na kulturę młodzieżową, w której tworzą się związki rówieśnicze takie jak :
Paczki (kliki)
Grupy
Związki przyjaźni
oraz pojawia się pierwsza miłość ( miłość szczenięca, miłość cielęca oraz miłość romantyczna) i pierwsze doświadczenia seksualne.
33. KSZTAŁTOWANIE ŚWIATOPOGLĄDU W OKRESIE ADOLESCENCJI
Światopogląd w okresie adolescencji ma swoje specyficzne cechy mianowicie: bywa burzliwy, ofensywny, zmienny, a funkcje dopiero zaczynają się rozwijać.
Rozwój moralny, teoria J. Piageta i L. Kohlberga
Młodzież w okresie dorastania osiąga stadium autonomii moralnej- postępowanie jest uzależnione od opinii otoczenia. Siłą, która rzeczywiście kształtuje rozwój moralny młodego człowieka to współdziałanie z rówieśnikami - dzięki temu kształtuje się potrzeba traktowania innych ludzi w sposób w który sami chcieliby być traktowani.
L. Kohlberg - konwencjonalny poziom rozwoju moralnego
1) prawa społeczne przeciw prawom indywidualnym
2) stadium uniwersalnych praw etycznych
Pojawia się także rygoryzm moralny czyli rozumienie powinności jako czegoś bezwzględnego i idealizm młodzieńczy czyli potrzeba czynienia dobra, którą dzieli się na 4 fazy:
Idealizm antycypacyjny- oczekiwanie dobra
Idealizm kompensacyjny - ucieczka i protest po doświadczeniu zła
Idealizm normatywny - dobro staje się normą
Idealizm praktyczny - ukierunkowanie na sprawy realne
40. FUNKCJONOWANIE ZAWODOWE CZŁOWIEKA W WIEKU ŚREDNIM- NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY
Kryzys zawodowy- rozbieżność między oczekiwaniami zawodu a wykonywaną pracą, w wyniku czego może nastąpić decyzja zmiany pracy, zawodu, wypalenie zawodowe
Stres- fizyczny i emocjonalny, spowodowany m.in. niską płacą, brakiem awansu, przeciążeniem pracą
Syndrom wypalenia zawodowego- wyczerpanie emocjonalne, poczucie utraty możliwości wykonywania zawodu w sposób efektywny i zaangażowany
3 fazy wypalenia zawodowego:
1) wyczerpanie emocjonalne
2) depersonalizacja
3) brak poczucia własnych osiągnięć
Przyczyną wypalenia zawodowego jest brak umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Utrata pracy- źródło problemów zdrowotnych, rodzinnych, psychicznych; utrata pracy jest szczególnie trudna dla mężczyzny, jako głowy rodziny; duże znaczenie ma wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół
Zmiana pracy- może mieć charakter pozytywny lub negatywny (np. pogorszenie kondycji fizycznej lub psychicznej, zwolnienie z poprzedniej pracy)
41. PSYCHOSPOŁECZNE ZADANIA CZŁOWIEKA W WIEKU ŚREDNIM, DOTYCZĄCE ŻYCIA W RODZINIE
Istotnej zmianie ulega rola rodziców wobec ich dorastających dzieci, jednak wielu rodziców nie przewartościowuje koncepcji własnej roli wobec nich, co często wywołuje kryzys.
Przeżywanie kryzysu wieku średniego- rodzice czasami przeżywają na nowo dylematy i rozterki własnego dorastania obserwując swoje dzieci; gorzka refleksja nad upływającym czasem
Faza ,,opuszczonego gniazda";- rodzice starają się za wszelką cenę opóźnić moment odejścia dziecka z domu, pojawia się uczucie pustki i smutku; syndrom ten dotyka szczególnie kobiet
Opieka nad starzejącymi się rodzicami- najczęściej jest wyrazem miłości i troski, ale pojawiają się z związku z tym trudności z wejściem dorosłego dziecka w rolę opiekuna rodzica
43. KRYZYS ŚRODKA ŻYCIA. (ok 40 r.ż)
Pojęcie pierwotnie użyte przez E. Jaquesa w 1993. To moment, w którym ludzie uświadamiają sobie realność własnej śmierci. Następuje zmiana w subiektywnym poczuciu czasu (czas przyszłości odczuwany jako krótszy w odniesieniu do przeszłości). Kryzys przejawia się:
obawą o przyszłość
nieumiejętnością cieszenia się czasem wolnym
przekonaniem o pogarszającym się stanie zdrowia
negatywną oceną życia małżeńskiego i pracy
stresem związanym z koniecznością opieki nad starzejącymi się rodzicami
Wchodzenie w drugą połowę życia wiąże się z narastającym niepokojem i niepewnością.
O kryzysie mówimy wtedy, gdy wejście w okres średniej dorosłości cechuje się istotnymi zaburzeniami autoprezentacji, samooceny, poczucia sensu życia, zaburzeniami
zachowania.
44. STARZENIE SIĘ JAKO PROCES WIELOPŁASZCZYZNOWY ( ok. 60 r.ż)
a) BIOLOGICZNE - zmiany wsteczne, są efektem zaniku zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich stopniowa degeneracja. Dwa typy zmian:
~obniżenie sprawności fizycznej - spadek wigoru, ograniczona zdolność do wysiłku, stopniowy spadek funkcji narządów ciała - jest to następstwem przebytych chorób
a nie samego procesu starzenia się,
~tzw, mnoga patologia (Krzymiński 1993) - kilka dolegliwości występujących jednocześnie u jednej osoby, najczęściej występujące choroby: infekcje obniżające odporność, choroby uk. krążenia, uk. oddechowego, narządów ruchu, uk. hormonalnego (cukrzyca)
Po 65 r.ż wzrasta prawdopodobieństwa wystąpienia chorób psychicznych.
b) PSYCHOSPOŁECZNE - mechanizm adaptacji do starości
- teoria aktywności - osoba pozostaje aktywna społecznie, proces starzenia się pozwala na utrzymanie dotychczasowej aktywności, będąc na emeryturze znajduje zastępcze zajęcia, nawiązuje nowe więzi przyjacielskie
- teoria wycofania się - (Cumming i Henry 1961) - wyłączenie się z życia społecznego stanowi naturalną i funkcjonalnie ważną potrzebą rozwojową osób starszych, dla zachowania równowagi psychicznej, wycofanie i pasywność są tak samo ważne jak dla młodych ludzi aktywność - styl „bujanego fotela”
- teoria stresu starości - krytyczne zdarzenia w życiu człowieka starzejącego się, takie jak utrata statusu społecznego, materialnego, obniżenie sprawności fizycznej, działają jak stresory. Zmuszają człowieka do readaptacji, pozbawiają go nabytych cech, upraszczają osobowość, rekapitulacja cyklu rozwojowego, co przejawia się
w tym, że najważniejszego znaczenia dla jednostki nabierają czynniki, które takie znaczenie miały we wczesnym dzieciństwie - dobrostan fizjologiczny i psychiczny.
c) PSYCHOLOGICZNE -
- zmiany w sferze percepcyjno-motorycznej - podwyższa się próg wrażliwości dla zmysłów wzroku, słuchu, smaku., spowolnienie czasu reakcji
- pamięć - obniża się zdolność do zapamiętywania w obszarze pamięci mechanicznej
i bezpośredniej, cechy pamięci osób starszych są jakościowo odmienne od cech pamięci ludzi młodych
- sfera intelektualna - obniżeniu ulega ogólny iloraz inteligencji, spadek zdolności do myślenia indukcyjnego, wyobraźnia przestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa.
45. ZMIANY W OBSZARZE PROCESÓW POZNAWCZYCH CZŁOWIEKA STAREGO.
Zmiany dotyczą strategii poznania i są kontynuacją procesu przekształceń rozpoczętych w dorosłości. Polegają one na zwiększaniu się w rozwiązywaniu problemów udziału myślenia relatywistycznego oraz kontestualno - dialektywnego. Dzięki operacjom postformalnym zmiany ukierunkowane są na osiągnie integracji między logiczno rozumową sferą poznania a sferą intuicyjno - emocjonalną. Myślenie relatywistyczne to subiektywna selekcja informacji oraz dokonywanie wyborów w obliczu logicznie sprzecznych systemów wiedzy, operacje dialektyczne prowadzą do syntezy opozycji, rozumienia na poziomie meta-pojęciowym oraz dostrzegania sensy w bezsensownych zdarzeniach, z racjonalnego punktu widzenia.
Poznanie transcendentalne zdolność do myślenia wolnego od przedstawień świata rzeczy, znanych schematów rozumowania oraz od osobistych zaangażowań, stan świadomości poszerzonej.
Celem rozwoju poznawczego na tym etapie jest osiągnięcie integracji dwóch systemów poznawczych : racjonalnego (intelektualno - analitycznego), oraz pozaracjonalnego (emocjonalno - intuicyjnego).
46. MĄDROŚĆ LUDZI STARYCH.
Mądrość pragmatyczna - realna („zdrowy rozsądek i doświadczenie”)
Mądrość duchowa transcendentalna - moralna, ujawnia się ona w sytuacjach niepewnych, nieokreślonych, wieloznacznych, wymaga wrażliwości na kontekst, intuicji, wczucia w całość sytuacji. Staje się to możliwe wówczas, gdy myśli lub uczucia podmiotu integrują się i tworzą harmonijną całość wraz z działaniem. Uwolnienie się o osobistego JA i zarazem od oceniającego punktu widzenia rzeczywistości, dzięki czemu relacje jednostki ze światem nabierają charakteru poza-podmiotowego. Mądrość trans. daje poczucie sensu życia niezależnie od okoliczności i spokój wewnętrzny.