Metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej
W latach siedemdziesiątych XX w. zainteresowano się porozumiewaniem pozawerbalnym w postaci umownych symboli i gestów, które nosi nazwę komunikacji alternatywnej i wspomagającej. Po raz pierwszy użyto wtedy do porozumiewania się z osobami niepełnosprawnymi ruchowo symboli, które zostały opracowane przez Austriaka - Charlesa Blissa.
Osoby, które przekazują jakiś komunikat nie mówiąc, nie używając słów (mowy dźwiękowej), ale demonstrują coś gestami (np. pokazują jakąś czynność), mimiką, wyrazem twarzy lub posługują się np. listą zakupów podawaną w sklepie, czy też pisemną notatką - posługują się właśnie komunikacją wspomagającą.
Komunikacja wspomagająca określa więc wszelkie sposoby, jakimi ludzie przekazują informacje, kiedy nie mogą mówić, lub gdy mówią niewyraźnie na tyle, by otoczenie rozumiało ich komunikaty.
Natomiast Komunikacja Alternatywna (tradycyjnie używa się skrótu AAC) jest metodą porozumiewania używaną zamiast mowy. Ważne jest więc różnicowanie między zastępowaniem a wspomaganiem mowy.
Dziś w większym stopniu doceniane są wszelkie zachowania służące komunikowaniu się ludzi: języka ciała, wyrazu twarzy i gestów jako nielingwistycznych sposobów porozumiewania się i w miarę gromadzenia doświadczeń okazało się, że komunikacja wspomagająca obejmuje najróżniejsze sposoby porozumiewania się i zawiera w sobie również pojęcie komunikacji alternatywnej.
Metody komunikacji wspomagającej i alternatywnej (niekiedy zwanej komunikacją bezsłowną, pozawerbalną) są coraz bardziej znane i upowszechniane na różnego typu kursach metodycznych. Systematycznie przybywa publikacji na ich temat (także w Internecie). Ale wciąż brak jest podręcznika opisującego całościowo najróżniejsze znane i stosowane przez polskich praktyków metody, brakuje badań nad skutecznością takiej komunikacji, jak również opisów praktyków i samych użytkowników takich form porozumiewania się.
Te rodzaje komunikacji stosowane są u osób, u których na skutek czynników wrodzonych lub nabytych doszło do uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za mowę. Nie mogą porozumiewać się za pomocą mowy artykułowanej lub ich artykulacja nie jest wystarczająco zrozumiała. Są wśród nich zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe dotknięte: chorobami nowotworowymi (guzy mózgu, nowotwory krtani), chorobami mięśniowymi, porażeniem mózgowym, upośledzeniem umysłowym, autyzmem, rozwojowymi zaburzeniami mowy oraz te, u których występują stany pourazowe.
Celem wprowadzania komunikacji wspomagającej jest nauka języka jako:
systemu służącego porozumiewaniu się osób z poważnymi uszkodzeniami aparatu artykulacyjnego, u których zachowane jest rozumienie (np. cierpiący na choroby mięśniowe); jako podstawa do nabywania języka mówionego (np. osoby z upośledzeniem umysłowym); jako narzędzia poznania i rozumienia rzeczywistości (np. osoby o znacznych i głębokich zaburzeniach rozumienia).
Wśród systemów znaków komunikacji wspomagającej i alternatywnej wyróżniono trzy ich rodzaje:
-dotykowe,
-graficzne
-manualne.
Do pierwszych z nich zaliczono:
1. Daktylografię, która jest formą porozumiewania się opartą na odpowiednich układach palców jednej lub obydwu dłoni. Każdej literze lub liczbie odpowiada określony znak daktylograficzny. Przeznaczona jest głównie dla osób niewidomych lub słabowidzących.
2. Alfabet punktowy (alfabet do dłoni) stosowany jest przez osoby, które przed utratą słuchu zdążyły opanować język naturalny. W nowej dla siebie sytuacji, osobie takiej trudniej byłoby nauczyć sie gestów, bądź ruchów dłoni potrzebnych do wskazywania liter. Dzięki możliwości zastosowania specjalnej rękawiczki jest alfabetem bardziej uniwersalnym i szczególnie przydatnym w przypadku kontaktu osoby głuchoniewidomej z otoczeniem społecznym, które nie zna żadnego sposobu umożliwiającego porozumiewanie się.
3. Symbole jednoznaczne są konkretną reprezentacją komunikatu werbalnego, którym nadane są określone znaczenia komunikacyjne (np. talerz może symbolizować czynność jedzenia). Są stosowane w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie.
Z kolei wybór systemu graficznego uzależniony jest od stopnia rozumienia symboliki graficznej przez przyszłego użytkownika. Do tego typu systemów zaliczono:
1. Piktogramy, które zostały stworzone na podstawie programu kanadyjskiego, opracowanego przez Szweda - Subhasa Maharaja. Zasadą konstrukcji znaków jest czarne tło i biała figura. Każdy ze znaków opisany jest literowo w postaci wyrazu określającego jego treść. Obecnie system zawiera około 1000 symboli i w takiej postaci rozpowszechniany jest na świecie. Polski zestaw piktogramów został zaadaptowany w 1992 r. przez Marię Podeszewską.
2. Symbole PCS jest to system rysunkowy opracowany przez Mayer Johnson, który składa sie z około 3000 rysunków. Symbole określają pojęcia wierniej niż piktogramy, gdyż są bardziej szczegółowe. Niekiedy jednak jednemu pojęciu odpowiadają dwa rysunki.
3. System Löb został wprowadzony i wypróbowany w ciągu wielu lat w Niemczech na osobach z poważnie zaburzoną komunikacją, w tym również na dużej grupie osób upośledzonych umysłowo oraz z autyzmem. Zasadniczo przeznaczony jest dla dzieci, które zaczynają uczyć się języka, bądź też mają większe trudności w opanowaniu reguł i zasad języka, zwłaszcza gramatyki. Opracowany materiał obrazkowy może być dostosowywany do aktualnego stanu językowego człowieka.
4. Symbole Blissa to nazwa systemu porozumiewania się, w którym słowa przedstawione są w postaci rysunku. Symbole są graficzną ilustracją znaczenia danego słowa. Podstawowy słownik Blissa zawiera około 3000 symboli, które reprezentują ponad 6000 słów. Symbol Blissa umożliwia nazwanie konkretnego przedmiotu, ale również pojęcia abstrakcyjnego. Można więc wskazywać pojedyncze symbole, lub też budować z nich całe wypowiedzi zgodnie ze składnią języka ojczystego.
5. Ułatwiona komunikacja opiera się na dokonywaniu wyborów za pomocą wskazywania, początkowo realnych obiektów, obrazków i symboli, kończąc na wyrazach i pojedynczych literach. Może się to odbywać za pomocą środków elektronicznych(np. komputera), jak i ręcznie wykonanych tablic alfabetycznych, z jednoczesnym wsparciem manualnym osoby ułatwiającej komunikacje.
Systemy manualne wspomagają wprowadzanie porozumiewania pozawerbalnego, poprzez towarzyszenie nauce nowych symboli i znaków. Oparte są na naturalnej gestykulacji ludzi. W przypadku osób niemówiących służą lepszemu zapamiętaniu symbolu i kojarzeniu konstrukcji zdaniowych. Dla części osób są najszybszą formą przekazania informacji. Wśród systemów manualnych możemy wyróżnić:
1. Angielski system gestykulacyjny Makaton, który został stworzony w latach siedemdziesiątych przez Margaret Walker. W tym systemie każde pojęcie wspierane jest odpowiednim znakiem manualnym-gestem oraz obrazem graficznym w postaci prostego znaku piktograficznego-symbolu. Znakom i symbolom towarzyszy zawsze mowa (zgodnie z indywidualnymi możliwościami osoby).
2. Belgijski system gestów Coghamo opracowany został przez Michel Magisi Marie Gabrielle Tytgat na bazie belgijskiego języka migowego oraz angielskiego systemu gestykulacyjnego Makaton. Jest doskonałym uzupełnieniem innych rodzajów alternatywnej komunikacji, np. symboli Blissa i piktogramów. Coghamo jest jedną z wielu propozycji gestów, stąd jego twórcy proponują, by system powstawał i rozwijał się na bazie języka migowego danego kraju. Wśród zalet tego systemu należy wymienić: szybkość przekazu, możliwość wyrażania elementarnych potrzeb i uczuć, wzmacnianie mowy (ekspresja), poprawność wzorców ruchowych, nie są potrzebne dodatkowe pomoce, istnieje możliwość wykorzystania gestów równolegle z innymi systemami komunikacyjnymi. Problemem jest ograniczona ilość gestów i konieczność choćby minimalnej kontroli nad ruchami rąk.
3. Duński system gestów jest używany w szkołach specjalnych w Danii. Porozumiewanie się za pomocą tych gestów wymaga dużej precyzji manualnej.
4. Elementy języka migowego są to naturalne ruchy zaczerpnięte z życia codziennego służące do porozumiewania się.
5. Fonogesty jest to system umownych gestów, które uzupełniają mowę, a tym samym ułatwiają człowiekowi niesłyszącemu wzrokowe odbieranie wypowiedzi słownych, czyli odczytywanie mowy z ust.
Gesty są naturalnym, bardzo łatwym sposobem porozumiewania się. Dopełniają mowę oraz sprawiają, że jest bardziej emocjonalna i wyrazista, a niekiedy wręcz zastępują słowa. Niemal każda grupa społeczna dysponuje odpowiednim zestawem gestów, które ułatwiają jej porozumiewanie się bez słów. Gesty stanowią więc samodzielny, pełnowartościowy język, a rozumienie i władanie tym językiem jest niesłychanie ważnym czynnikiem komunikacji międzyludzkiej, z powodzeniem stosowanym także przez osoby niepełnosprawne.
Komunikacja pozawerbalna jest to sposób komunikowania się bez używania słów, jest działaniem zamierzonym lub niezamierzonym. Komunikaty niewerbalne mogą być zgodne znaczeniowo z werbalnymi, zastępować je, akcentować lub maskować.
Kody niewerbalne służą odzwierciedlaniu stosunku człowieka do jego otoczenia społecznego, samoreprezentacji (np. wysyłanie komunikatów o swoim statusie społecznym, ekonomicznym, osobowości, sympatiach politycznych),odgrywają ważną rolę w rytuałach (np. powitanie, pożegnanie) oraz podtrzymują komunikacje werbalną, czyniąc ją bardziej kompletna.
Mowa umożliwia znacznie szersze uczestnictwo w życiu społecznym niż zachowania nie językowe. Słowo wyzwala człowieka od kontaktów z grupą bezpośrednią, pozwala jednocześnie na kontakt pośredni (łamiąc ograniczenia czasowo-przestrzenne).
Z kolei komunikacja pozawerbalna wiąże człowieka z dostępną mu zbiorowością. Jednak w sytuacji jakichkolwiek zakłóceń rozwoju proces komunikacji ulega dezorganizacji, a szczególnie nabywanie języka.
Powstaje wówczas konieczność zastąpienia komunikacji werbalnej poprzez pozawerbalną, która staje się alternatywą umożliwiającą aktywne porozumiewanie się z otoczeniem społecznym. Wszelkie działania w tym zakresie powinny być poprzedzone rozpoznaniem potrzeb, aktualnych możliwości osoby oraz jej indywidualnej drogi rozwoju.
Metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne
Weronika Sherbourne w latach 60 opracowała metodę pod nazwą „Ruch Rozwijający”. Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania.
Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa i zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej.
Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu.
Metodę W.Sherbourne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok. 30 minut. Partnerami dziecka bywają często ich rodzice. Dzieci nie są jednak przymuszane do uczestnictwa w zajęciach.
W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:
ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała:
- ślizganie się w kółko na brzuchu, na plecach,
- siedząc - przyciąganie kolejno nóg (ręce oparte wzdłuż boków),
- maszerowanie i bieganie z podnoszeniem wysoko kolan,
- dotykanie prawym łokciem lewego kolana i odwrotnie,
- wytrzeszczanie oczu (oczy duże), mrużenie oczu,
- zabawne miny.
ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie:
- jedna osoba robi mostek, a druga obchodzi ja na czworaka, przechodzi pod przez, nad, dokoła,
- grupa tworzy „tunel” - reszta czołga się pod tunelem na plecach, na brzuchu,
- maszerowanie i bieganie z jednoczesnym unoszeniem wysoko kolan
- czworakowanie, obchodzenie przeszkody nad pod, przez, dokoła.
ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy:
- pozycja siedząca - ćwiczący siedzi opierając się plecami o partnera nogi ugięte w kolanach pcha plecami partnera, starając się pokonać jego opór (zmiana ról)
- pozycja stojąca (tyłem): ćwiczący delikatnie kładzie się na plecach partnera, a ten stara się częściowo przyjąć ten ciężar,
-ciągnięcie za kostki ćwiczącego, leżącego na brzuchu lub na plecach
ćwiczenia twórcze:
- w formie pantomimy, tańca.
Metoda W.Sherbourne zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. W proponowanych ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania.
Poczucie wzajemnej bliskości ćwiczących partnerów, ułatwia akceptację niedoskonałej cielesności dziecka. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowe i interpersonalne.
Zajęcia metodą W.Sherbourne stanowią element doskonałej zabawy. Dając chwile odprężenia, są czynnikiem w rozładowaniu napięć i tym samym obniżają spastyczność.
Metoda M. CH. Knillów
Podobnie jak metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne, również metoda opracowana przez CH. Knilla może być kluczem do każdego dziecka, bez względu na jego możliwości i stan psychofizyczny. Jej zastosowanie możliwe jest zarówno w trakcie terapii indywidualnej, jak i przy nawiązywaniu kontaktu z dzieckiem, rozbudzaniu sprawności pozytywnej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i rozwijaniu poczucia tożsamości.
Dodatkowym plusem tej metody jest uzyskany przez wprowadzenie określonej muzyki, efekt orientacji w czasie oraz przewidywania kolejnych czynności. Jej istota polega na prowadzeniu wyraźnie ustrukturalizowanych sesji.
Podstawowym założeniem programu Ch. Knilla, jest oparcie działań stymulujących rozwój dziecka, na zmyśle dotyku. Dzieci z niepełnosprawnością powinny możliwie często uczestniczyć w zajęciach usprawniających, które rozwiną u nich świadomość własnego ciała, przestrzeni, jaka je otacza oraz, że w tej przestrzeni przebywają inni ludzie, z którymi mogą nawiązać kontakt.
Programy Christophera Knilla, których celem jest pomoc w uzyskaniu wiedzy dotyczącej:
ciała jako całości,
poszczególnych części ciała i ich powiązań z innymi częściami,
faktu, że różne części ciała mogą być używane w różny sposób.
Ponadto proponowane przez Christophera Knilla programy stanowią ramy, dzięki którym rozwija się kontakt społeczny, ruch i zabawa są sposobem na wywołanie i ustrukturalizowanie uwagi dziecka.
PROGRAMY KNILLÓW MOGĄ BYĆ STOSOWANE JAKO METODA:
przywracająca doznania zmysłowe trenowane w życiu płodowym, służące poznaniu własnego ciała i umożliwiające kontakt z otoczeniem
pobudzająca dzieci głębiej upośledzone umysłowo do aktywności i współdziałania
aktywizująca dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym
diagnostyczna i usprawniająca w terapii dzieci nieharmonijnie rozwijających się, z trudnościami w nauce
porządkująca zachowanie dzieci niedostosowanych społecznie.
Aktywności zawarte w każdym programie następują kolejno po sobie. Mogą być wykorzystane do pracy z dziećmi fizycznie upośledzonymi, niesłyszącymi i/lub niewidomymi, oraz z dziećmi, z którymi trudno jest nawiązać kontakt (z cechami autystycznymi lub psychotycznymi).
Każdemu etapowi przyporządkowana jest inna, bardzo wyraźna, radosna linia melodyczna. Rytuał sesji rozpoczyna się już w momencie przygotowań - przyniesienia przyborów i znalezienia odpowiedniego miejsca. Podstawową część inauguruje włączenie magnetofonu i rytualne wykonywanie określonych w danym programie czynności.
Pozycja dziecka i forma jego fizycznego kontaktu z terapeutą jest uzależniona od jego woli i możliwości psychofizycznych. Po jakimś czasie dzieci zaczynają bardzo wyraźnie łączyć bodźce słuchowe - melodię - ze schematem i rodzajem wykonywanej czynności.
Dzięki temu osiąga się nie tylko nawiązanie kontaktu i rozwijanie aktywności, ale również orientację w czasie, umiejętność przewidywania oraz bardzo wyraźny rozwój koordynacji słuchowo - ruchowej; rytmizowanie ruchów w zależności od muzyki.
Hipoterapia
Hipoterapia - zespół działań mających na celu przywracanie zdrowia i usprawnianie przy pomocy konia i jazdy konnej.
Hipoterapię stosuje się u osób:
- po przebytych chorobach zostawiających trwałe ślady w sprawności fizycznej i w życiu psychicznym
- upośledzonych umysłowo, z deficytami rozwojowymi
- z uszkodzeniami analizatorów (wzrok, słuch)
- niedostosowanych społecznie.
Zajęcia z hipoterapii zawsze przebiegają pod kontrolą lekarza. Prowadzący je terapeuta powinien posiadać praktykę przy obchodzeniu się z koniem. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie dziecka, podtrzymuje je, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia.
Hipoterapeuta, przez ćwiczenia z zakresu nauki jazdy konnej, może stymulować napięcie mięśni różnych części ciała. Możliwa jest m.in. poprawa równowagi (dzięki ćwiczeniom równoważnym), poprawa koordynacji ruchowej i wzrokowo- ruchowej, a także korekcja wad postawy. Służą temu gry i zabawy na koniu, poprawiające precyzję wykonywania ruchu docelowego.
Przeciwwskazaniem do stosowania hipoterapii jest m.in. utrwalony przykurcz mięśni przywodzicieli uda, nieopanowany przez dziecko strach przed koniem i jazdą konną, występowanie padaczki w przypadku jej napadów.
Hipoterapia stanowi atrakcyjną formę usprawniania dzieci i znacząco wpływa na sferę psychospołeczną dziecka.
Jest to metoda alternatywna wspomagająca usprawnianie.
Dogoterapia
Dogoterapia to metoda wspomagająca proces rehabilitacji i terapii z udziałem odpowiednio wyszkolonych psów w celu pomocy osobom niepełnosprawnym i nieprzystosowanym społecznie.
Dogoterapia polega na:
poznawaniu budowy ciała psa
kształtowaniu orientacji w schemacie własnego ciała
doskonaleniu sprawności ruchowej
stymulowaniu zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku
ćwiczeniu koncentracji uwagi
wyzwalaniu spontanicznej aktywność dziecka w zabawie z psem
nauce troski o higienę własną i psa - mycie rąk, czesanie, karmienie
okazywaniu emocji i uczuć związanych z kontaktem ze zwierzętami
naśladowaniu ruchu poprzez obserwowanie czynności wykonywanych przez psa i naśladowaniu ich np. chodzenie, siadanie, leżenie
nauce samodzielności - samodzielne wykonywanie zadań z udziałem psa (chodzenie na smyczy, czesanie, elementy tresury)
ćwiczenia relaksacyjne.
Podczas zajęć wykonuje się wiele rodzajów ćwiczeń i zabaw mających służyć podstawowemu celowi dogoterapii: rozwojowi dziecka, pobudzeniu jego zmysłów i pozytywnych emocji.
Jakich problemów dotyczy dogoterapia?
Zaburzenia i niepełnosprawności psychiczne i fizyczne w tym:
mózgowe porażenie dziecięce
nerwice
autyzm
ADHD
Zespół Downa
niedowład kończyn różnego pochodzenia
wady postawy
zaburzenia nastroju
zaburzenia lękowe
różnorodne zaburzenia emocjonalne
rehabilitacja dzieci
trudności w szkole (problemy z rówieśnikami, rodzicami)
zaburzenia mowy i wzroku.
W zależności od stopnia niepełnosprawności, diagnozy i zaleceń lekarskich zajęcia są indywidualnie dopasowywane do konkretnych osób.
Gdzie jest prowadzona dogoterapia?
W zależności od ustaleń, pogody i potrzeb:
w domu
w szpitalu
w ośrodku rehabilitacji
w parku
na podwórku
na łące.
Stymulacja polisensoryczna
Zaburzenia w funkcjonowaniu analizatorów zakłócają, a często uniemożliwiają dzieciom nabywanie nowych doświadczeń i umiejętności. Rolą metody stymulacji polisensorycznej jest usprawnianie wszystkich zmysłów: czucia proprioceptywnego, dotyku, węchu, smaku, wzroku, słuchu, tak by umożliwić dzieciom zintegrowane, wielozmysłowe poznawanie świata.
Ćwiczenia stymulacyjne są proste, nawiązują do wczesnych dziecięcych czynności i doświadczeń poznawczych, zaś materiały stosowane podczas zajęć są łatwo dostępne.
Przykładowe ćwiczenia służące stymulacji:
czucia proprioceptywnego (wewnętrznego): stanie na równoważni, huśtanie w kocu, podskoki na materacu, trampolinie, bujanie w topku rehabilitacyjnym;
zmysłu dotyku: masowanie całego ciała dłońmi terapeuty, pocieranie dłoni (innych części ciała) przedmiotami o różnorodnej fakturze, wielkości, twardości i kształcie, przesypywanie materiałów sypkich np. piasku, ziaren zbóż, zabawy w wodzie, manipulowanie tworzywami przekształcalnymi: ziemią, masą solną, plasteliną, ciastoliną, gliną, itp.
zmysłu węchu: wąchanie artykułów spożywczych i innych zapachów np. kosmetyków;
zmysłu smaku: smakowanie potraw, rozpoznawanie pokarmów na podstawie smaku, różnicowanie smaku słodkiego, kwaśnego, słonego, gorzkiego;
narządu wzroku: dostarczanie bodźców wielobarwnych (wystrój sali, środki dydaktyczne), wyodrębnianie figury z tła, rozpoznawanie osób, zwierząt i przedmiotów na obrazkach, rozpoznawanie kolorów;
narządu słuchu: słuchanie szelestów, szumów, dźwięków wydawanych przez ludzi, zwierzęta, przedmioty, rozróżnianie ich, lokalizowanie źródła dźwięku.
Techniki masażu pedagogicznego
Masaż niemowląt:
W rozwoju zarodkowym cewa nerwowa, będąca zaczątkiem mózgu i rdzenia kręgowego rozwija się z ektodermy. Tak więc skóra i układ nerwowy rozwijają się razem, z tego samego listka zarodkowego. Skóra niemowlęcia jest największym receptorem naszego ciała, zewnętrzną reprezentacją układu nerwowego. Nasz układ nerwowy reaguje w różny sposób. Niektóre niemowlęta są bardziej wrażliwe na dotyk inne mniej.
Po przez masaż możemy wpływać na stan układu nerwowego naszego dziecka. Odpowiednio wykonany masaż jest tą formą dotyku która karmi mózg naszych dzieci samymi dobrymi bodźcami. Masując „leniwe” dzieci możemy pobudzić je do działania, a nadpobudliwe wyciszyć. Oczywiście wiąże się to ze stosowaniem odmiennych technik masażu. Jednym z rodzajów masażu jest masaż Shantala.
Masaż Shantala:
Masaż Shantala jest to tradycyjny masaż indyjski opisany przez francuskiego położnika Frédéricka Leboyera. Jest masażem dla niemowląt, ale nie tylko; daje pozytywne rezultaty także zastosowany dla dzieci starszych, a w Holandii przystosowano go również dla dorosłych. W kulturach wschodnich dzieci są masowane niemalże od urodzenia a sama sztuka masażu przekazywana jest często z pokolenia na pokolenie.
Masaż niemowlęcia wykonujemy zwykle, gdy dziecko ma różnego rodzaju zaburzenia w rozwoju psychoruchowym. Warto pamiętać że masaż można też stosować dla wzmocnienia więzi rodziców czy opiekunów z dzieckiem.
To nieskomplikowane oddziaływanie potrafi odmienić życie całej rodziny:
uspokaja i leczy dzieci
uodparnia je na stresy
modeluje ich postawy
czyni z nich ludzi w przyszłości śmiałych , ufnych, mało agresywnych i niezbyt gwałtownych
zaspokaja potrzebę bliskości, pogłębia więzy pomiędzy rodzicami a dzieckiem.
Doznania dotykowe pozwalają dziecku poznać własne ciało, wyznaczyć jego granice i uświadomić sobie własną odrębność. Ponadto masaż pozytywnie wpływa na funkcjonowanie całego organizmu dziecka.
Efekty masażu:
pomaga w uregulowaniu snu dziecka,
poprawia trawienie,
wycisza, uspokaja,
podnosi odporność organizmu,
stymuluje układ hormonalny,
stymuluje rozwój układu nerwowego,
wzmacnia odporność na stres,
tonizuje pracę układu oddechowego oraz serca,
pomaga w zrozumieniu dziecka, tego co komunikuje, jakie potrzeby próbuje przekazać.
Masaż dziecięcy:
Dotyk jest niezbędny dla prawidłowego psychofizycznego i emocjonalnego rozwoju człowieka. Brak stymulacji dotykowej u dziecka wpływa również na układ odpornościowy upośledzające jego działanie.
W wyniku braku stymulacji dotykowej podnosi się poziom hormonu stresu oraz hamuje wydzielanie hormonu wzrostu. Pieszczoty, kołysanie i dotykanie dziecka przez rodziców czy dotyk w formie masażu ma wielorakie znaczenie.
Masaż stymuluje rozwój motoryczny dziecka, a przez to wpływa na jego rozwój poznawczy (mowa, myślenie, pamięć ). Masaż poprawia swobodę ruchów, wpływa na samopoczucie naszego dziecka, zapewnia mu relaks oraz, rozluźnia mięśnie i stawy.
Masaż stymuluje układ krążenia i wzmacnia układ odpornościowy który zaczyna produkować więcej przeciwciał i tym samym poprawia ogólną odporność dziecka, wspomaga pracę serca, oddychanie i trawienie.
Regularne masowanie dziecka daje możliwość kontrolowania jego rozwoju i szybkiego odnajdywania miejsc, w których występują bóle i napięcia. Jest to również porozumiewanie się w sposób pozawerbalny.
Pozwala dziecku na podnoszenie jego wrażliwości na stres. Odczucia związane z wahaniami równowagi, rytmem i muzyką docierają do każdego dziecka, nawet głęboko upośledzonego, nie potrafiącego skupić uwagi na obrazach i słowach.
Przeciwwskazania do masażu:
gorączka,
choroby takie jak grypa czy angina,
choroba nowotworowa,
epilepsja,
choroby skóry,
choroby układu oddechowego, jak astma ( szczególnie przy pogorszeniu się
stanu ogólnego dziecka np. w trakcie napadu astmy).
Metoda Jernberga
Terapia przez zabawę wg A.M.Jernberg; przeznaczona dla dzieci , u których występują różne problemy emocjonalne, zaburzenia zachowania oraz trudności w przystosowaniu społecznym.
Celem terapii jest zastąpienie niewłaściwego sposobu rozwiązywania problemów i patologicznych zaburzeń takimi, które są aprobowane społecznie, twórcze i odpowiednie do wieku.
A. M. Jernberg twierdzi, że sprzyjającymi warunkami zaspakajania przez dziecko jego naturalnych potrzeb rozwojowych i rozwiązywaniu jego aktualnych problemów życiowych w twórczy i stosowny do wieku sposób jest spontaniczna aktywność dziecka wyzwalana podczas zabawy.
W proponowanych zabawach autorka odwołuje się do codziennych interakcji matki z niemowlęciem. , do czynności opiekuńczych, strukturalizacji, narzucania się i prowokowania, które zawsze występują w relacjach dziecko - dorosły.
Zabawa stanowi ważny środek wspomagania rozwoju poznawczego dziecka i stanowi użyteczną formę terapii wówczas, gdy dorosły dostosuje swoje zachowanie do właściwie zidentyfikowanych potrzeb dziecka.
Wyróżniamy 6 kategorii zachowań zabawowych dziecka, które można podtrzymywać, wzmacniać lub wywoływać:
* zwracanie przez dziecko uwagi wzrokowej lub słuchowej na zabawkę,
* zabawa w udawanie czegoś - dziecko nalewa herbatę z pustego czajnika do filiżanki,
* złożone powiązania zabawowe przedmiotów - dziecko dotyka lub łączy razem dwa lub więcej przedmiotów, dopasowując je, zestawiając, np.; nakłada pokrywkę na garnuszek,
* zabawa komunikacyjna - zachodzi w niej zwrotność czynności, np. dawanie, zabieranie,
* prosta motoryczna zabawa eksploracyjna - badanie ustami, chwytanie, podnoszenie, rzucanie, szarpanie, darcie, uderzanie, itp.,
* zabawy polegające na wywoływaniu efektów słuchowych i wzrokowych, np.: kręcenie tarczą telefonu, dzwonienie dzwonkiem, grzechotanie, itp.
Terapia Holding
M. Welch opracowując zasady terapii „holding” opierała się na swoich doświadczeniach pracy z dziećmi z zaburzeniami relacji emocjonalnych oraz założeniach etologicznych.
Celem tej metody jest budowanie lub przywrócenie więzi emocjonalnej pomiędzy matką a dzieckiem, poprzez wymuszanie bliskiego kontaktu fizycznego.
M .Welch wyróżniła 3 fazy w trakcie sesji „holdingu” :
- konfrontacja
- odrzucenie
- rozwiązanie.
Podczas całej sesji dziecko jest trzymane przez matkę na kolanach, twarzą w twarz. Bardzo ważne jest utrzymywanie kontaktu wzrokowego. W sesji może brać udział ojciec lub inna osoba bliska, która dostarcza wsparcia emocjonalnego matce.
Rolą terapeuty jest zachęcanie matki do wyrażania swoich uczuć. Warunkami skuteczności tej formy terapii jest niedopuszczanie do przerwania kontaktu podczas sesji i doprowadzenie dziecka do pełnego odprężenia.
Terapia „holding” jest metodą różnie ocenianą przez rodziców i profesjonalistów. Z jednej strony przynosi ona efekty u części dzieci i wpływa pozytywnie na ich funkcjonowanie. Z drugiej jednak obawy wzbudza fakt używania siły fizycznej, przemocy, wobec dziecka oraz psychiczne obciążenie matki w trakcie sesji terapeutycznych.
Metoda Biofeedback
Metoda Biofeedback uczy panować nad swoimi falami mózgowymi w procesie samouczenia się za pomocą tak zwanego sprzężenia zwrotnego. Komputer filtruje z czynności bioelektrycznej mózgu określone częstotliwości fal mózgowych - istotne dla terapii. U osób z konkretnymi problemami psychosomatycznymi występują zaburzenia w rozkładzie mocy poszczególnych pasm fal mózgowych.
Fale mózgowe zostają przetworzone graficznie pod postacią wideogry, którą osoba trenowana kieruje wyłącznie za pomocą pracy mózgu. Kiedy wzrasta aktywność mózgu w pożądanym paśmie częstotliwości fal mózgowych, gracz otrzymuje nagrodę w postaci punktacji.
Mózg stopniowo reaguje na motywacyjne wskazówki proponowane przez komputer w postaci nagrody za dobre wyniki w pracy. W ten sposób mózg sam rozwija proces uczenia się, wchodzenia w poszukiwany stan aktywności.
Dzięki temu pacjent samodzielnie uzyskuje przywrócenie prawidłowej harmonii fal mózgowych, zakłóconej procesem patologicznym, a więc osiąga zamierzony efekt leczniczy.
Jako metoda biologiczna, trening biofeedback nie powoduje skutków ubocznych (w odróżnieniu od działania leków).
Stosując Biofeedback możemy polepszyć czynność bioelektryczną mózgu wraz z ukierunkowaniem i wzmocnieniem koncentracji uwagi, hamowaniem stanów nadmiernego pobudzenia lub stanów nadmiernego zahamowania. We wszystkich rozwiniętych krajach obserwuje się zaburzenia procesu uczenia się i koncentracji uwagi u dzieci i młodzieży.
Wzrasta liczba dzieci, które nie są w stanie ocenić i przewidzieć następstw swojego zachowania.
U 18% populacji dzieci występują zespoły nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, które obniżają zdolność do nauki przy wysokim poziomie inteligencji dziecka.
Treningi Biofeedback uczą wyciszania, aby nauka i praca stawały się bardziej przyjemne i wymagały mniej wysiłku. Metoda jest skuteczna w 80-95 % przypadków, jak wykazują wyniki badań naukowych i efekty praktyczne treningów.
Wskazania do Biofeedback:
dla osób na kierowniczych stanowiskach, narażonych na wysoki poziom stresu sportowców, muzyków, artystów, pilotów, maklerów ..., wszędzie tam gdzie ważne jest skupienie i szybka prawidłowa decyzja
dla uczących się intensywnie (przed egzaminem) dla tworzących nową jakość (dziennikarze, kompozytorzy, aktorzy)
osób chorych: aby przynieść wyciszenie, relaks, sen a jednocześnie poprawić koncentrację uwagi, pamięć, kondycję umysłową i fizyczną, polepszyć samopoczucie.
Trening biofeedback przeznaczony jest dla dzieci, studentów, dorosłych zdrowych aby polepszyć potencjał umysłowy:
poprawić koncentrację uwagi i jej utrzymanie
zwiększyć kreatywność i pozytywne myślenie
poprawić szybkość uczenia się
przypomnieć sobie nauczony materiał (ważne przed egzaminem)
poprawić pamięć, wyciszyć i zrelaksować się z zachowaniem aktywnych procesów myślowych, zachowując kondycję umysłową i fizyczną.
Trening wskazany jest w następujących zaburzeniach:
problemy psychosomatyczne, obniżona samoocena
zaburzenia pamięci
w stanach stresowych
w stanach lękowych, panice, natręctwach
w zaburzeniach uwagi, koncentracji, zachowania - nadpobudliwości ruchowej, impulsywności, agresji, apatii (ADHD lub ADD) - już od 4-5 roku życia (ważne przed pójściem do szkoły)
w specyficznych zaburzeniach uczenia się (dysleksja,dysgrafia) już od 4-5 roku życia (ważne przed pójściem do szkoły)
w zaburzeniach snu i w depresjach
w tremie, napięciu wewnętrznym
w przewlekłych bólach głowy i migrenie
w terapii uzależnień (gry, alkohol)
w zaburzeniach przyjmowania pokarmu (bulimia, anoreksja, otyłość)
w zespołach chronicznego zmęczenia i apatii
w dolegliwościach menopauzy
w zespołach padaczkowych, tikach, lekkim upośledzeniu umysłowym
w rehabilitacji po urazach głowy
Kinezjologia edukacyjna Dennisona
Twórcą kinezjologii edukacyjnej jest Amerykanin Paul Dennison, który pracując z dziećmi dyslektycznymi zauważył, że gdy nauka odbywa się przez ruch sprawia mniejsze trudności niż w spoczynku. Stworzył podstawowy kanon ćwiczeń - zwany „gimnastyką mózgu”.
Jest to specjalny rodzaj ćwiczeń ruchowych, tak zorganizowanych iż sprawiają, że ciało i mózg pracują w sposób optymalny na rzecz rozwoju i samorealizacji każdej osobowości.
Ruchy z zakresu „Gimnastyki mózgu” aktywizują i stymulują odpowiednie obszary mózgu, powodują zwiększenie ilości połączeń nerwowych między lewą i prawą półkulą mózgową dzięki czemu poprawia się jakość pracy umysłowej.
Gimnastyka mózgu, to program rozwoju ruchowego, skierowany na łatwe uczenie się dzieci i stymulowanie ich rozwoju ( nauka przychodzi łatwiej, gdy zajęcia zaczynają się od prostych, angażujących całe ciało ruchów integrujących). Jest to program aktywizacji układu nerwowego i uwalniania go od stresu.
Stosowanie ćwiczeń nie jest czasochłonne. Wystarczy poćwiczyć kilkanaście minut dziennie, by osiągnąć zauważalne rezultaty.
Gimnastykę mózgu powinni stosować wszyscy, gdyż harmonijna współpraca między lewą i prawą półkulą mózgową jest zawsze pożądana. Szczególnie jednak potrzebują jej osoby, u których współdziałanie półkul mózgowych jest zakłócone lub niepełne.
Dzięki tym prostym ćwiczeniom, dziecko rozwija się harmonijniej i bez zahamowań, bez niepotrzebnych stresów.
Ćwiczenia „Gimnastyki mózgu” można wykonywać pojedynczo lub łącząc je w ciągi.
Do najważniejszych ćwiczeń należą:
* leniwe ósemki,
* słoń,
* sowa,
* ruchy naprzemienne,
* pozycja Dennisona.
Poprzez systematyczne stosowanie ćwiczeń można osiągnąć:
poprawienie umiejętności komunikacji, organizacji i koncentracji;
szybsze i skuteczniejsze uczenie się;
poprawę percepcji słuchowej, wzrokowej, orientacji przestrzennej;
wykształcenie pozytywnego myślenia;
usunięcie napięć i stresów.
Ćwiczenia te należy stosować od kilku tygodni do kilku miesięcy, aby nastąpiły zauważalne zmiany.
Kinezjologia edukacyjna Dennisona stosowana jest :
u dzieci nadpobudliwych, nerwowych, mających problemy emocjonalne w szkole,
u maluchów z porażeniem mózgowym,
po operacjach mózgu,
u dzieci dotkniętych zespołem Downa,
u dzieci z dysleksją i dysgrafią.
Metoda Blissa
Powstała z myślą o osobach niemogących posługiwać się mową. Jest to forma międzynarodowej komunikacji, w której "słowa i pojęcia reprezentowane są przez umowne symbole obrazowe, a nie abstrakcyjne znaki literowe, które oddają wartości fonetyczne jednostek językowych.
Metoda jest prostym i logicznym systemem znaków, w skład ,którego wchodzą obrazy, symbole, idee i pojęcia. Symbole przedstawiają konkretne myśli i słowa zestawiane w różnych kombinacjach dają nowe znaczenie.
W metodzie tej wyróżnia się trzy rodzaje symboli:
piktograficzne(przedstawiają konkretne przedmioty),
ideograficzne (wyrażają pojęcia),
arbitralne( służą wyrażaniu się w formie gramatycznej).
Warunkiem opanowania metody jest ścisła zależność zachodząca między myśleniem a tworzeniem, między przekazem a odbiorem informacji.
Symbole Blissa to nazwa systemu porozumiewania się, w którym słowa przedstawione są w postaci rysunku. Te rysunki (symbole) są graficzną ilustracją znaczenia (treści, sensu) danego słowa.
Symbole umożliwiają nazwanie konkretnego przedmiotu, ale również pojęcia abstrakcyjnego, np.: uczucia. Można wskazywać pojedyncze symbole lub też budować z nich całe wypowiedzi zgodnie ze składnią języka ojczystego.
System Blissa jest elastyczny. Rozpoczynając od ograniczonej liczby symboli użytkownik Blissa może dzięki różnym strategiom poszerzać swoje słownictwo, rozwijać język według własnych możliwości intelektualnych i środowiskowych.
Wszystkie osoby znające język ojczysty użytkownika symboli (jednakże potrafiące czytać lub znające budowę symboli) mogą się z nim porozumiewać i rozmawiać na dowolny temat, ponieważ nad symbolami napisane jest ich znaczenie.
Każde dziecko jest inne, ma właściwą tylko jemu, indywidualną drogę rozwoju. Dlatego też trudno jest określić ile symboli i w jakim czasie opanuje dana osoba.
Wiele czynników ma wpływ na powodzenie i nie należy mierzyć sukcesu liczbą wyuczonych symboli. Największą radość przynosi okazana przez dziecko chęć przekazywania myśli, a tym samym spontaniczna potrzeba rozmowy, która została wyzwolona dzięki możliwości i umiejętności posługiwania się symbolami Blissa.
Metoda Castillo Moralesa
Metoda ustno - twarzowej terapii regulacyjnej polega na stymulacji mięśni biorących udział w procesie mowy: mięśni oddechowych i klatki piersiowej, mięśni kontrolujących ustawianie głowy, mięśni twarzy i jamy ustnej.
U noworodków niemowląt nieprawidłowe napięcie tych mięśni prowadzi do trudności w domykaniu ust, uchwyceniu piersi, ssaniu, połykaniu. Te same partie mięśni biorą udział w produkcji dźwięków mowy.
Ustno - twarzowa terapia regulacyjna została rozwinięta przez prof. Castillo Moralesa jako własna koncepcja leczenia dzieci i dorosłych z zaburzeniami neurologicznymi ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń sensomotorycznych w okolicy twarzy i ust.
Metoda Castillo Moralesa jest całościową neurofizjologiczną koncepcją leczniczą, według której należy kierować się pedagogicznymi i psychologicznymi zasadami ,aby podczas terapii uwzględniać całe środowisko dziecka względnie dorosłych i rozwijać zdolności dziecka i rodziców oraz dorosłych dotkniętych zaburzeniami.
Zdolności te wprowadzać w życie codzienne w celu zdobycia autonomii i samodzielności w różnych dziedzinach. Kompleks ustno- twarzowy według autora metody, jest układem narządów, utworzonym przez połączenie różnych anatomiczno - fizjologicznych elementów, które służą rozwojowi funkcji takich jak:
PRZYJMOWANIE POŻYWIENIA - MIMIKA - ODDYCHANIE - FONACJA Zdaniem Castillo Moralesa forma narządu służy nie tylko funkcji lecz jest także przez funkcję kształtowana. Każdy narząd kształtuje się sam przez harmonijną funkcję. Np. kształt podniebienia z jednej strony ważny jest dla funkcji języka. Z drugiej strony funkcja języka kształtuje podniebienie.
Aby zrozumieć funkcję kompleksu ustno - twarzowego tj. PRZYJMOWANIA POŻYWIENIA - MIMIKI - ODDYCHANIA - FONACJI, konieczna jest dokładna znajomość stosunków mięśniowo - szkieletowych z anatomii funkcjonalnej. W ustno - twarzowej regulacji istotne jest założenie, że kompleks ustno - twarzowy jest ściśle powiązany z całym ciałem. Zmiana postawy miednicy oddziałuje tak samo na motorykę twarzy, zarówno jak i zmiana w obszarze ustno-twarzowym oddziałuje na mięśnie obręczy barkowej.
Żuchwa i kość gnykowa są bezpośrednio związane z obręczą kończyny górnej i pośrednio z obręczą kończyny dolnej. Współdziałanie takich elementów jak: czaszka, kręgosłup, żuchwa, kość gnykowa, obręcz kończyny górnej i dolnej wywołuje reakcję łańcuchową. Jest to tzw. integracja kompleksu ustno-twarzowego z motoryką całego ciała
Celem integracji kompleksu ustno-twarzowego z motoryką całego ciała jest regulacja funkcji brakujących bądź też słabo wykształconych.
Z klinicznych obserwacji wynika ,że patologiczna postawa kończyny dolnej wpływa na pozycję żuchwy i może prowadzić do zaburzeń fonacyjnych i artykulacyjnych. Koordynacja kompleksu ustno- twarzowego jest podstawą prawidłowej artykulacji.
Koncepcja według prof. Castillo Moralesa złożona jest z trzech części:
Pierwszą stanowi neuromotoryczna terapia rozwojowa, która ma zastosowanie w leczeniu dzieci z opóźnieniem statomotorycznym, przepukliną oponowo-rdzeniową oraz niedowładem obwodowym.
Drugą jest ustno - twarzowa terapia regulacyjna zalecana pacjentom z zaburzeniami sensomotorycznymi w obszarze twarzy, jamy ustnej i gardła, szczególnie do leczenia zaburzeń ssania żucia, połykania oraz mowy.
Trzecią część stanowi leczenie ortodontyczne np. płytkami podniebiennymi, które jest uzupełnieniem Ustno - twarzowej terapii regulacyjnej.
W metodzie Castillo Moralesa oddziałuje się na mięśnie oddechowe, mięśnie które kontrolują ustawienie głowy, mięśnie jamy ustnej oraz klatki piersiowej.
Metoda polega na:
regulacji motoryki mięśni ustno - twarzowych w celu uzyskania właściwego lub zbliżonego do normy wzorca ruchu,
normalizacji wzmożonego bądź obniżonego napięcia mięśni całego ciała,
regulacji nieprawidłowego ułożenia szczęki i żuchwy względem siebie,
regulacji zaburzeń oddychania.
Metoda Castillo Moralesa
Dokonuje się tego poprzez odpowiednie manipulacje terapeutyczne . Techniki, których używa się w masażu leczniczym według Castillo Moralesa to:
dotyk,
rozciąganie,
ucisk,
rozcieranie,
wibracja.
Castillo Morales wyróżnia:
Ćwiczenia modelujące tj. ćwiczenia przygotowujące grupy mięśni mimicznych do masażu.
Ćwiczenia specjalne dotyczące masażu punktów neuromotorycznych twarzy w celu uaktywnienia mięśni mimicznych, ruchów związanych z procesem ssania , połykania, żucia oraz artykulacji, domykania jamy ustnej, podnoszenia i cofania języka.
Punkty neuromotoryczne twarzy rozumiane są jako obszar reakcji , gdzie za pomocą stymulacji dotykowej wyzwalane są określone ruchowe odpowiedzi mięśni.
Ćwiczenia wewnątrz jamy ustnej w celu normalizowania zaburzonego napięcia mięśniowego języka, podniebienia, policzków. Ćwiczenia mają na celu zmniejszenie nadmiernego ślinienia, obniżenie odruchu wymiotnego, cofnięcie i podniesienie języka, aktywacji bocznych ruchów języka, doskonalenie połykania.
Wskazania do stosowania ustno- twarzowej terapii regulacyjnej Według Castillo Moralesa metoda ta powinna być zalecana do leczenia:
niemowląt z zaburzonymi funkcjami ssania i połykania,
zaburzeń motoryki obszaru ustno - twarzowego w Zespole Downa, w Sekwencji Pierre- Robin, w Syndromie Moebiusa, w porażeniach mózgowych,
w rozszczepach wargi i podniebienia, bądź po operacjach twarzy,
w porażeniach nerwu twarzowego,
przy niewydolności domykania ust i słabej kontroli ślinienia,
przy zaburzeniach artykulacyjnych i dysfonii.
Efektami stosowania metody jest:
domknięcie jamy ustnej,
ustawienie szczeki względem żuchwy,
cofnięcie i podniesienie języka,
normalizacja napięcia mięśni języka, warg, podniebienia,
zahamowanie bądź zmniejszenie nadmiernego ślinienia,
uaktywnienie bądź polepszenie funkcji pokarmowych jak ssanie, połykanie, gryzienie, żucie,
poprawa funkcji oddechowej,
poprawa artykulacji,
poprawa fizjonomii.
10