Prof. I.Pankevych

Materiały dydaktyczne dla samodzielnego opracowania z przedmiotu

„Zasady ustroju politycznego państwa”:

Temat: Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej według

Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku

1. Katalog zasad ustrojowych państwa

Katalog zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej został ukształtowany w Rozdziale I Konsytucji, który jest zbiorem określających charakter państwa zasad.

Do zasad ustrojowych w Polsce należą następujące zasady:

- suwerenności narodu;

- republikańskiej formy państwa;

- demokratycznego państwa prawnego;

- podziału władzy;

- przedstawicielstwa politycznego;

- parlamentu dwuizbowego;

- pluralizmu politycznego;

- niezależności i współdziałania państwa i kościołów oraz innych związków wyznaniowych;

- wolności praw człowieka i obywatela;

- decentralizacji władzy;

- parlamentarnej formy rządów;

- niezawisłości władzy sądowej;

- społecznej gospodarki rynkowej;

- wolności gospodarczej;

- ochrony prawa własności.

Suwerenność narodu. Zasada suwerenności narodu wprost jest określona w art.4 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, który stanowi, że „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”. Według słownika encyklopedycznego naród jest historycznym ogółem ludzi, który kształtuje się w trakcie formowania ogółu ich terytorialnych i gospodarczych więzi, języka literackiego, niektórych osobliwości kultury i charakteru. W rozumieniu Konstytucji RP pojęcie naród używane w sensie politycznym, a nie etnicznym, bo jeszcze we Wstępie Konstytucji zaznacza się, że Naród Polski - to wszyscy obywatele Rzeczypospolitej. Czyli kryterium przynależności do Narodu Polskiego w rozumieniu Konstytucji - to posiadanie obywatelstwa RP. Jednak Konstytucja posługuje się pojęciem Naród także w sensie etniczym, kiedy to mowa idzie o roli kultury i dziedzictwa narodowego jako źródła tożsamości narodu polskiego.

Republikańska forma państwa. Art. 1 Konstytucji RP ustala, że Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli, czyli wprost wyraża zasadę republikańskiej formy państwa. Republikańska forma państwa wyklucza możliwość dziedziczenia władzy. Art. 235 Konstytucji ustala, że zmiana zawartych w Rozdziale I zasad może być uzależniona od przeprowadzenia ogólnokrajowego referendum zatwierdzającego. W taki sposób ustawa zasadnicza zapewnia trwałość republikańskiej formy państwa. Państwo utożsamia się z interesem jego wszystkich obywateli. To znaczy że ustawa zasadnicza wyklucza możliwość konfliktu między władzą a społeczeństwem.

Demokratyczne państwo prawne. Zasada demokratyzczneo państwa prawnego znalazła się w polskim prawie konstytucyjnym jak i w prawie konstytucyjnym innych państw post-socjalistycznych dopiero po upadku rządów komunistycznych. Obecnie obowiązująca Ustawa Zasadnicza RP ustala, iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Owa zasada została przyjęta przez polskiego ustrojodawce w 1989 roku jako istotny postulat ustrojowy, zawierający swoiste wytyczne dalszego rozwoju państwa polskiego.

Przyjęcie zasady demokratycznego państwa prawnego oznacza, że wprowadzające ją państwo wyraża chęć rządzenia prawem, stawiąc prawo ponad państwem. Stosowanie zasady państwa prawnego powoduje obowiązek państwa do do rozgraniczenia kompetencji gałęzi władzy oraz zagwarantowania jednostce prawa do sądu.

Zasada demokratycznego państwa prawnego dotyczy także procesu jego tworzenia, który ma przebiegać w przewidzanej przez prawo formie. To oznacza obowiązek przestrzegania i stosowania takich zasad jak niedziałanie prawa wstecz. Przyjęcie owej zasady wymaga także tworzenia odpowiednich gwarancji instytucjonalnych jej przestrzegania. Takimi gwarancjami stali się Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich, Naczelny Sąd Administracyjny, a także sądy ogólnej jurysdykcji.

Zasada podziału władzy. Konsytucja RP przewiduje, że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Władzę ustawodawczą w Polsce sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą - Prezydent RP i Rada Ministrów, władzę sądowniczą - sądy i trybunały.

Czyli zasada podziału władzy sprowadza się do następujących założeń:

-wyłaniane są trzy gałęzi władzy - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza;

- każdej z wymienionych gałęzi władzy odpowiadają właściwe organy państwowe;

- każda z tych władz wykonywana przez inny organ państwowy, z czego wynika niemożliwość łączenia związanych z nimi stanowisk.

Zasada przedstawicielstwa politycznego. Zasadę przedstawicielstwa politycznego utrwalono w Konstytucji RP ustanawiającej, że naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli. Charakter demokracji przedstawicielskiej dobrze oddał R.Darendorf, który zuaważył, że demokracja wbrew znaczeniu tego słowa w ogóle nie jest władza narodu. Demokracja oznacza władzę wybieranego przez naród rządu, a jeżeli istnieje niezbędna potrzeba - to przez naród usuwanego. Nie przypadkowo w literaturze prawniczej rozpowszechnioną jest opinia, że demokracja przedstawicielska to podstawowa forma realizacji władzy narodu, dlatego że abstrahując się od stopnia podporządkowania organów władzy wykonawczej, zabezpiecza nieprzerwalną realizację władzy państwowej, stałe podejmowanie decyzji na odpowienim poziomie profesjonalizmu, bez czego niemożliwe jest istnienie państwa współczesnego i społeczeństwa.

Zgodnie z teorią przedstawicielstwa politycznego wyborcy udzielają swoim przedstawicielom mandat do ich reprezentowania. Jak trafnie podkreślali M.Bankowicz i J.Tkaczyński, „wolne wybory stanowią zasadniczy warunek systemu demokratycznego. Tą drogą bowiem naród-suweren decyduje o tym, kto będzie nim rządził w jego imieniu i z jego mandatu. Zaufanie wyborców wyrażone podczas głosowania jest jedyną legitymacją sprawujących władzę. Wraz z pojawieniem się partii politycznych teoria przedstawicielstwa politycznego została istotnie modyfikowana, bo wyborcy udzielają mandatu nie tyle osobom fizycznym, ile przedstawicielom popieranej przez nich siły politycznej. Przekazanie władzy od wyborców do ich przedstawicieli odbywa się drogą wyborą. Wybory są definiowane jako rodzaj demokracji bezpośredniej, przewidującej formowanie się przedstawiciewlskich organów władzy państwowej i samorządu lokalnego w drodze głosowania; jako sposób formowania kolegialnych ciał przedstawicielskich organów władzy i samorządu lokalnego; kolegialnych organów kierownictwa partii politycznych na ich konferencjach i zgromadzeniach, kolegialnych organów w przedsiębiorstwach i innych organizacjach, lub czynności mające na celu powołanie odpowiednich kandydatów do wypełniania określonych funkcji dokonujące się z reguły przez głosowanie.

Instytucja przedstawicielstwa polityznego jest związana z mandatem. W teorii mandatu rozróżnia się trzy jego typy. Pierwszy typ - mandat imperatywny, idea którego należy do czasów rewolucji burżuazyjnej. Burżuazja wykorzystywała mandat imperatywny w walce przeciwko władze królewskiej. Instrukcje miały charakter wiążący. Nie mogły być przekraczane i dokładnie określały, jak poseł ma działać i głosować w zgromadzeniu, nawet gdyby to było sprzeczne z jego własnymi poglądami. Po powrocie z sesji posłowie musieli zdawać sprawę ze zwych poczynań. Mandat imperatywny był szeroko stosowany w tzw. państwach „demokracji ludowej”, czyli w państwah byłego bloku socjalistycznego, bowiem odpowiadał on koncepcji organizacji organów władzy przedstawicielskiej w krajach socjalistycznych. Jedną z podstawowych cech tego ustroju politycznego było łączenie pracy w organach władzy państwowej z działalnością produkcyjną. Deputowani mieli ścisłe więzi z podstawowym miejscem pracy, ze swymi wyborcami i mogli być odwoływani w razie niewykonania nakazów wyborców.

Po zwycięnstwie rewolucji burżuazyjnej stosunek do mandatów imperatywnych zmienił się. W dwóch deklaracjach z 23 czerwca i 8 lipca 1789 roku Zgromadzenie Narodowe Francji uwolniło swoich członków od obowiązku otrzymania i wykonywania instrukcji, a w Dekrecie z dnia 22 grudnia 1789 roku w ogóle zakazało mandatu imperatywnego. Konstytucja Francji z 1791 roku wprowadziła wolny mandat deputowanego. Zakaz wydawania instrukcji deputowanym stał się podstawową zasadą prawa konstytucyjnego Francji, powtarzaną we wzystkich konstytucjach tego kraju.W doktrynie konstytucyjnej większości europejskich krajów (w tym i Polski) wolny charakter mandatu poselskiego jest jedną z podstawowych zasad.

Stosunkowo rzadko jest wykoryszywany tzw. mandat mieszany, charakterystycznymi cechami kórego są następujące przesłanki:

1. funkcje instrukcji wyborców przejmuje przedwyborczy program deputowanego (w większościowym lub mieszanym systemie wyborczym) albo program partii politycznej (w wypadku stosowania mieszanego systemu wyborczego);

2. wyborcy mogą odwołać posła, który nie wykonuje swoich obowiązków. Odwołanie posła niemożliwe jest ze względów politycznych lub z powodu utraty zaufania wyborców.

Zmiana statusu prawnego parlamentarzysty pozwala z jednej strony zebezpieczyć wpływ obywateli na działalność „ludowych wybrańców”, a z drugiej - nie uzależniać w pełni posła od wyborców i nie przeszkadzać mu w samodzielnej działalności na rzecz społeczeństwa. Konieczność skłdania sprawozdań przed wyborcami oznacza procedurę współpracy posła ze społeczeństwem.

Konsytucje państw demokratycznych podkeślają, że władza pochodzi od narodu. Parlament jako instytucja demokracji przedstawicielskiej, a także system sprawowania rządów, jest współczesnie bezspornym elementem modelu państwa demokratycznego.

Przyjęcie zasady systemu przedstawicielskiego nie pozbawia obywateli prawa bezpośredniego uzdiału w podejmowaniu ważnych decyzji o znaczeniu państwowym, czyli w stosowaniu form demokracji bezpośredniej. We współczesnych warunkach możemy mówić o wzajemnym przenikaniu demokracji bezpośredniej a demokracji przedstawicielskiej. Ich synteza polega na tym, że:

1. instytucja demokracji bezpośredniej jest źródłem, podstawą wykształcenia demokracji przedstawicielskiej;

2. niektóre instytucji demokracji bezpośredniej mogą w określonych przypadkach wspierać instytucje demokracji przedstawicielskiej, pełnić ich rolę w podejmowaniu naważniejszych decyzji (na przykład na szczeblu lokalnym ogólne zebrania mieszkańców wsi mogą pełnić funkcję przedstawicielskiego organu samorządu lokalnego);

3. przy pomocy takich instytucji demokracji bezpośredniej jak referendum czy zgromadzenia i manifestacje obywateli wpływa się na treść i podstawowe kierunki dziaalności przedstawicielskich oranów władzy państwowej i samorządu lokalnego;

4. można powiedziać że niektóre instytucje demokracji bezpośredniej w pewnym sensie są jednocześie instytucjami demokracji przedstawicielskiej. Należą one do wspólnego „jędra” tych dwóch form.

Konstytucja RP z 1997 roku przewiduje następujące formy demokracji przedstawicielskiej:

- inicjatywa ludowa, która upoważnia conajmniej 100 tysięcy wyborców do składania projektu ustawy;

- referendum. Konstytucja ustala, że w sprawach o szczególnym znaczeniu dla Państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe, które zarządza Sejm lub prezydent za zgodą Senatu.

Historia przeprowadzenia referendum w krajach europejskich liczy kilkaset lat. Zapoczątkowane w XV wieku w Szwajcarii, referendum najpierw na lokalnym, a później i na ogólnonarodowym poziomie przeprowadzano także i w innych krajach. Na początku lat 20-tych ubiegłego wieku referendum znalazł swoje odźwierciedlenie w ustawodawstwie takich państw, jak to Austria, Estonia, Łotwa, Litwa, Słowacja, Czechy, Wolne Miasto Gdańsk. Po drugiej wojnie światowej referendum jak forma demokracji bezpośredniej otrzymał ogólnoświatowe uznanie i był utrwalony w wielu krajach świata. Od początku XX wieku w Europie spostrzega się tendencja do rozszerzenia stosowania instytucji referendum: od 1900 do 1986 roku w Europie przeprowadzono 365 ogólnonarodowych referendum. Trzeba jednak nadmienić, że w wielu przypadkach referendum wykorzystywano w celu ograniczenia demokracji. Naprzykład dzieki plebiscytom Adolf Hitler w 1934 roku przebrał na siebie funkcje prezydenckie, a w następne lata istotnie rozszerzył terytorium Niemiec. Są przykłady „owocnego” wykorzystania instytucji referendum i w państwach byłego Związku Radzieckiego. Tak 26 września 1999 roku na podstawie referendum było wydłużono z 5 do 7 lat termin kadencji prezydenta Tadżykistanu Emomali Rachmonowa, a 27 lutego 2002 roku do 7 lat wydłóżono kadencje prezydenta Uzbekistanu Isłama Karimowa. 17 października 2004 roku w wyniku referendum na Białorusi usunięto ograniczenia do znajdowania się u władzy prezydenta Alaksandra Łukaszenki, co pozwoliło mu w 2006 roku po raz trzeci zająć fotel prezydencki.

Oprócz dwóch wyżej wymienionych form demokracji bezpośredniej występuje także instytucja plebiscytu - kiedy to wyborcy w sposób bezpośredni decydują o przynależności państwowej spornego terytorium. Instytucja plebiscytu nie jest przewidziana w Konstytucji RP z 1997 roku.

Zasada dwuizbowości parlamentu. Obecnie obowiązująca Konstytucja RP przewiduje, że władzę ustawodawczą, w zakres której wchodzi dokonywanie zmian w Konstytucji oraz uchwalanie ustaw, sprawuje Sejm i Senat . Jak posłowie tak i senatorowie są przedstawicielami narodu. Obydwie izby polskiego parlamentu są równorzędne, obydwie uczestniczą w procesie tworzenia prawa, jednak nie są to organy równoprawne. Funkcja kontroli należy wyłącznie do kompetencji Sejmu. Obie izby biorą udział w realizacji funkcji kreacyjnej, polegającej na powoływaniu określonych organów państwowych.

Zasada pluralizmu politycznego. Zasada pluralizmu politycznego oznacza możliwość zabezpieczenia działalności wszystkich legalnie istniejących w państwie partii politycznych w oparciu o kryterium ich równości, a także ich charakteru demokratycznego. To znaczy że działalność partii politycznych o charakterze autorytarnym jest w Polsce zakazana. Chodzi na przykład o zakazie działalności w Polsce komunistycznej partii oraz faszystowskich partii politycznych. Zasada pluralizmu politycznego zosała przyjęta w Polsce dopiero w czasie przemian ustrojowych po roku 1989, kiedy to znowelizowano obowiązującą w tym czasie Konstytucje PRLu, usuwając z tekstu Konstytucji normę o kierowniczej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Chociaż trzeba nadmienić że w Polsce, w odróżnieniu od Związku Radzieckiego, nawet w czasach panowania totalitaryzm, de-jure istniała wielopartyjność. Oprócz PZPR w PRL istniały tzw. ugrupowania sojusznicze - Zjednoczone Stronnictwo Ludowe oraz Stronnictwo Demokratyczne, gdzie jednak PZPR zajmowała dominującą pozycje.

Zasada niezależności i współdziałania państwa i kościołów oraz innych związków wyznaniowych. W kontekście owej zasady należy nadmienić, że w Polsce miała miejsce ewolucja stosunków państwo-kościół. Konstytucja 3 maja przyznawała uprzywilejowany status dla kościoła rzymskokatolickiego. Konstytucja marcowa 1921 roku uznawała za kościołem rzymskokatolikim naczelną pozycje wśród innych kościołów. W czasy PRLu istniał model państwa świeckiego, w którym kościoł faktycznie był podporządkowany państwu. Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 roku ustala, że władzy publiczne zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych z zapewnieniem swobody ich wyrażania w życiu publicnym. Zgodie z ustawą zasadniczą stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

Zasada wolności praw człowieka i obywatela. Już jedny z pierwszych artykułów Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 roku utrwala, że państwo zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli. To znaczy że zasada wolności praw człowieka i obywatela została przez ustrojodawce potraktowana jako fundament ustroju politycznego państwa. Poczynając od Wstępu ustawa zasadnicza mówi o zachowaniu przyrodzonej godności człowieka, jego praw do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad jest niewzruszoną podstawą Rzeczypospolitej Polskiej. Prawom i obowiązkom człowieka i obywatela poświęcono obszerny i rozbudowany II Rozdział Konstytucji RP, który został podzielony na dwa swoisty podrozdziały: zasady ogólne i poszczególne wolności i prawa osobiste. Ustrojodawca utrwala, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Wraz z tym każdy jest zobowiązany szanować wolności i prawa innych. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Zasada decentralizacji władzy. Owa zasada jest ważnym składnikiem ustroju politycznego państwa. Chodzi tutaj przede wszystkim o decentralizacji władzy publicznej oraz o samorządzie terytorialnym. Wskutek przeprowadzonej w Polsce reformy administracyjno-terytorialnej organy władzy samorządu terytorialnego otrzymały kompetencje i zadania, które zostały im delegowane z organów centralnych. Ważną cechą decentralizacji władzy w Polsce jest także to, że organy samorządu terytorialnego oprócz dodatkowych kompetencji otrzymały środki finansowe.

Zasada parlamentarnej formy rządów. Wymieniona zasada określa wzajemne stosunki między trzema głównymi organami państwa: parlamentem, prezydentem a rządem. Właśnie układ tych stosunków przesadza o charakterze przyjętego we właściwym państwie systemie rządów. Określona w Konstytucji Rzeczypospolitej z 1997 roku zasada parlamentarnej formy rządów przyjęła rozwiązanie, wprowadzone w Małej Konstytucji z 1992 roku. Sformowana w parlamencie koalicja otrzymuje kompetencje do utworzenia rządu. Prawo powołania rządu posiada prezydent RP, który desygnuje premiera oraz na jego wniosek powołuje skład rządu. Prezydent w swoich działaniach ma liczyć się z układem sił politycznych w Sejmie. Chodzi tutaj o to, że rząd ma uzyskać ze strony Sejmu wotum zaufania i mieć oparcie w trakcie urzędowania. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, może działać tylko za kontrasygnatą jego aktów ze strony szefa rządu. Właśnie premier ponosi przed Sejmem odpowiedzialność polityczną za działalność Rady Ministrów. W razie nienależytego wykonania obowiązków przez rząd w całości czy jego poszczególnych ministrów jako Rada Ministrów tak i poszczególne ministrowie mogą ustępować na żądanie Sejmu.

Mówiąc o kompetencji prezydenta RP trzeba nadmienić, że w świetle rozwiązań Konstytucji RP z 1997 roku nie posiada istotnych uprawnień w stosunku do żadnego z resortów władzy wykonawczej. Dlatego że właśnie premier proponuje kandydature dla zajmowania wszystkich stanowisk w rządzie, a prezydent posiada obowiązek respektowania wniosków premiera we wszystkich sprawach kadrowych. Są jednak szereg kompetencji, które może realizować prezydent RP bez konieczności otrzymania kontrasygnaty prezesa Rady Ministrów. Tak w ważnych dla państwa sprawach prezydent RP może zwoływać posiedzenia rządu, którym przewodniczy. Oprócz tego prezydent posiada prawo arbitrażu, który ma zabezpieczać normalne funkcjonowanie państwa.

Mówiąc o roli perlamentu w tworzeniu Rady Ministrów RP trzeba nadmienić, że ogranicza się ona do udzielenia mu wotum zaufania. Dlatego ważnym warunkiem stabilnej działalności rządu jest istnienie w Sejmie większości koalicyjnej, będącej faktorem stabilizacji działalności rządu. Jeśli w Sejmie nie ma takiej większości, to może stać się podstawą do zarądzenia przedterminowych wyborów parlamentarnych. Udzielając Radzie Ministrów wotum zaufania Sejm posiada prawo pociągnięcia rządu do odpowiedzialności politycznej. Chodzi tutaj o tzw. konstruktywne wotum nieufności, czyli wotum nieufności z równoczesnym wyborem nowego premiera.

Temat „Wolnosci, prawa i obowiazki czlowieka i obywatela”.

Walka o ludzką godność oraz praw człowieka zaczynała się od początku cywilizacji, wzbogacając się w ciągu stuleć nowymi prawami i wolnościami. Jednak koncepcja praw człowieka jak środka zabezpieczenia ich godności - zjawisko dość nowe w mysli polityczno-prawnej. Dopiero w XX wieku otrzymuje ono charakter głobalny, kiedy to prawa człowieka uznawane są za wartości podstawowe i utrwalają się we właściwych dokumentach. Jednak w wymienionym kontekście trzeba nadmienić, że akty prawa międzynarodowego nie posiadają definicji pojęcia praw człowieka. W niektórych dokumentach ONZ związanych z przygotowaniem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka interesującym jest wniosek, że nie było osiągnięto zgody z powodu definicji praw człowieka. To związano z kulturalnymi, ideologicznymi, socjalnymi osobliwościami państw biorących udział w przygotowaniu Deklaracji. Niejednoznaczne podejście do rozumienia praw człowieka demonstruje także Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Pojęcie „praw człowieka” określa szczególne, ważne prawa jednostki w jej kontaktach i pozycji w państwie. W literaturze przedmiotu definicje praw człowieka napotykamy w pracach T.Andrusiaka, B.Banaszaka, B. Ebziejewa, A.Łopatki, M.Witruka, P.Rabinowicza oraz innych. T.Andrusiak wyznacza prawa człowieka jak niedodłączalne wolności i prawa człowieka, które jednostka otrzymuje wskutek swego urodzenia, pojęcie naturalnego i każdego prawa w ogóle. B. Ebziejew definiuje prawa człowieka jako przynależne każdemu członkowi społeczeństwa obywatelskiego, w odróżnieniu od przywilejów, które są dzielone między członkami społeczeństwa w zależności od zajmowanego jednostką miejsca w hierarchii socjalnej. M.Witruk wyznacza prawa człowieka przez pojęcie jednostki, uważając że prawa i wolności człowieka - to prawnie utrwalone i gwarantowane możliwości jednostki korzystać z socjalnych dobrodziejstw. J.Troszkin rozumie prawa człowieka jako miare wolności jednostki w społeczeństwie, granicy możliwego zachowania, określone przez prawne i inne normy socjalne. Również możemy przytoczyć inne definicje wymienionego pojęcia, jak to prawa człowieka - to gwarantowane przez społeczeństwo demokratyczne możliwości dla każdej jednostki na należyty poziom życia, efektywny system ochrony od samowoli państwa zgodnie z międzynarodowymi oraz krajowymi standardami, lub możliwości człowieka niezbędne dla jego istnienia i rozwoju we właściwych warunkach historycznych, obiektywnie wyznaczonych przez osiągnięty poziom rozwoju człowieczeństwa (gospodarczy, duchowy, socjalny) i będące powszechnymi i równymi dla wszystkich ludzi.

Na podstawie analizy wymienionych definicji praw czlowieka mozemy dojść do następujacych wniosków:

1. Możliwości człowieka - to możliwości działać we właściwy sposób lub powstrzymać się od wymienionych działań, zapewniając sobie normalne istnienie i zadowolenie własnych potrzeb. Na przykład art. 59 Konsntytucji RP zapewnia obywatelom Polski wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców. To znaczy że każdy obywatel posiada prawo do udzialu w związkach zawodowych czy innych organizacjach. Jednak on takze może powstrzymać sie od udziału w tych organizacjach.

2. Wymienione możliwości powinne być absolutnie równymi dla wszystkich ludzi. To znaczy ze oni nie mogą być nadawane tylko niektórym kategoriom obywateli jako ulga czy inne dobrodziejstwo socjalne. Na przykład art. 68 Konstytucji RP ustala, ze każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa. Jednak niestety państwo nie zawsze może zabezpieczyć możliwość nadania niezbędnej pomocy medycznej (na przyklad leczenia chirurgicznego) dla wszystkich obywateli. Dlatego ci osoby ktorzy posiadają lepszy stan majątkowy mogą otrzymać bardziej kwalifikowaną pomoc, zwróciwszy się do prywatnej kliniki medycznej.

3. Prawa i wolności człowieka, zgodnie z art. 31 Konstytucji RP nie mogą być ograniczane. Ograniczenia w zakresie korzystania się z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

4. Treść i obszar możliwosci człowieka przede wszystkim zależą od możliwości społeczeństwa, bo od poziomu jego rozwoju (przede wszystkim gospodarczego) zależy możliwość zabezpieczenia podstaw ekonomicznych dla realizacji gwarantowanych przez ustawę zasadniczą praw i wolności człowieka. Na przykład z powodu wyżej wymienionego prawa do ochrony zdrowia trzeba nadmienić, że dla jego pełnego gwarantowania w Polsce nie wystarcza potencjalu gospodarczego.

Klasyfikowac prawa człowieka można najpierw według treści potrzeb człowieka, które są przez tę prawa zabezpieczane. W tym przypadku bedą mieli oni następujący wygląd:

• fizyczne prawa człowieka - możliwości człowieka niezbędne dla jego fizycznego istnienia, zadowolenia potrzeb biologicznych i materialnych. Do fizycznych praw człowieka należą prawo na życie, pomoc medyczną.

• osobiste prawa - możliwości zachowania, rozwoju i ochrony moralno-psychologicznej indywidualności człowieka, jego światopoglądu i duchowości. Do osobistych praw człowieka należą prawo na honor i godność, wolność sumienia.

• prawa kulturalne - możliwości zachowania i rozwoju identyfikacji narodowej, dostępu do duchowych osiągnięć człowieczeństwa, ich przyswajania i udzialu w dalszym rozwoju. Do praw kulturalnych należą prawa autorskie, prawo do twórczości technicznej itd.

• polityczne prawa - możliwości człowieka brać udział w zyciu państwowym i społecznym, wywierać wpływ na działalność różnego rodzaju organów państwowych, oraz organizacji o politycznym ukierunkowaniu: prawo na obywatelstwo, prawo do udziału w wyborach organów władzy i samorządu lokalnego.

• ekonomiczne prawa - możliwości człowieka do realizacji jego zdolności, zdobywania środków dla istnienia, biorąc udział w tworzeniu materialnych i innych dobrodziejstw: prawo własności, prawo do odpoczynku.

Problematyka przestrzegania praw i wolności człowieka i obywatela jest bardzo ważną dla każdego państwa, zwłaszcza jezeli mówimy o państwach post-socjalistycznych Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie wskutek zarzegnania rzadów totalitarnych budowano państwa demokratyczne. Poszanowanie praw i wolności obywateli ma bardzo długą tradycje historyczną. Przecierz jeszcze w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z dnia 26 sierpnia 1789 roku podkreślano, ze „celem wszelkiej organizacji politycznej jest zachowanie naturalnych i nieprzedawnialnych praw człowieka. Prawami tymi są wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi”, a „społeczeństwo, w którym poszanowanie praw nie zostało zagwarantowane nie ma konstytucji”.

Każde państwo demokratyczne pragnie utrwalić w swoim ustawodawstwie wewnętrznym wartości ogólnoludzkie, które są utrwalone w aktach międzynarodowych w dziedzinie praw człowieka, w ustawodawstwie odrębnych państw, czy innych źródłach. Jak podaje jedna z najbardziej autorytetnych encyklopedii światowych - „Britannica”- „prawa człowieka - termin, który wkroczył w życie społeczne tylko po drugiej wojnie światowej, wraz z narodzinami współczesnej koncepcji praw człowieka, która przyszła na zmianę doktrynie prawa naturalnego”. Zostały one w krótkim czasie mocno utrwalone w dokumentach międzynarodowych i w ustawodawstwie wewnętrzym krajów - członków wspólnoty światowej. Mówiąc o prawach człowieka w Europie, mamy na myśli przede wszystkim Radę Europy. Działalność Rady Europy w dziedzinie praw człowieka jest sensem istnienia tej organizacji. Państwa - członkowie Rady Europy - utworzyły organizację, którą w swoim czasie minister spraw zagranicznych Francji nazwał „Europą wolności”. Francuski minister Georges Bideau w 1953 roku powiedział: „Przystąpiliśmy do budowy Europy. Wcześniej rozpatrywaliśmy ją tylko w granicach geograficznych. Tutaj, w Strasburgu, stwierdzamy ją w granicach wolności”. Jednym z głównych celów Rady Europy, jak głosi artykuł 1 jej Statutu - jest podtrzymanie i dalsza realizacja praw człowieka i podstawowych wolności. Podstawowym instrumentem międzynarodowym realizacji tego zamiaru jest Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Polska, po wkroczeniu na drogę formowania państwa prawnego, zaczęła proces uznania podstawowych praw człowieka i utworzenia prawnych środków ich realizacji i ochrony. Pierwszym ważnym krokiem na tym szlaku stało się członkostwo w Radzie Europy, po uzyskaniu którego w 1991 roku, poprzez ratyfikację Konwencji i innych dokumentów w dziedzinie ochrony praw człowieka Rzeczpospolita Polska wzięła na siebie sporo zobowiązań, wiążących już od dawna kraje Europy nie dotknięte “socjalizmem o ludzkiej twarzy”. Polska została przyjęta do Rady Europy po spełnieniu trzech statutowych wymogów: wprowadzenia demokracji reprezentatywnej i pluralistycznej, przestrzegania praworządności oraz podstawowych praw i wolności człowieka. Wraz z oficjalnym przystąpieniem do RE, Polska przyjęła Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a następnie złożyła deklarację o uznaniu kompetencji Europejskiej Komisji Praw Człowieka oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Działania te oznaczały akceptację przez Polskę całego systemu konwencyjnego z jego wysokimi standardami merytorycznymi i kontrolnymi oraz rozwiniętego na przestrzeni wielu lat orzecznictwa Europejskiej Komisji i Trybunału Praw Człowieka.

Drugim, nie mniej ważnym, krokiem stała się recepcja polskiego prawa wewnętrznego z powodu „dopasowania” go do standardów europejskich. Przy tym, moim zdaniem, czołowe miejsce w tym zakresie zajmuje problem zgodności ze standardami europejskimi granic realizacji praw człowieka, utrwalonych w ustawodawstwie wewnętrzym. Problem ograniczenia praw człowieka jest bardzo ostry w stosunku do prawa we współczesnym państwie i społeczeństwie. Dotyczy to zwłaszcza Polski, gdzie ma on specyficzny charakter. Polsce, będącej w ciągu wielu lat częścią totalitarnego systemu socjalistycznego, społeczeństwo dość bolesnie reaguje na ograniczenie swoich praw, bo uważa, że teraz, kiedy są rozbudowywane demokratyczne zasady państwa polskiego, nastał czas na rozszerzanie obszaru ich realizacji. Jednak proces rozwoju społeczeństwa rodzi sytuacje, wymagające od państwa ustalenia ograniczeń, dotyczących realizacji praw człowieka. Takie postępowanie jest cywilizowanym sposobem uregulowania miary swobody jednostki w społeczeństwie. Ale niedopuszczalne w tym wypadku jest nadużywanie prawa i woluntaryzm. Ograniczanie prawa przez państwo ma swoje granice. Dlatego ważnym aspektem problematyki praw człowieka dzisiaj jest walka o granice realizacji praw człowieka, zwłaszcza o prawne utrwalenie tych granic. Fakt ten potwierdza myśl wybitnego austriackiego prawnika Bernda Wiesera, który powiedział, że w prawie austriackim nie ma absolutnych praw podstawowych. Nawet te prawa podstawowe, które formułowane są w taki sposób, aby wydawały się niemożliwe jakiekolwiek ich ograniczenia, realnie przed takimi ograniczeniami nie są uchronione. Na ogół pytanie co do wyznaczenia i ustalenia granic praw człowieka w dużej mierze ma charakter polityczny, dlatego że stopień uznania i dotrzymywania się praw człowieka wyznacza opinię międzynarodową o tym państwie.

Rozpatrywanie zagadnienia europejskich standardów ograniczenia praw człowieka i zgodności prawodawstwa polskiego z tymi standardami nie byłoby pełne, gdybyśmy również nie przypomnieli sobie o ważnej roli Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i innych paktów międzynarodowych. Cele ograniczenia praw człowieka w najbardziej skoncentrowanej postaci są zafiksowane właśnie w Deklaracji, która jest jednym z fundamentalnych „regulatorów” i gwarantów przestrzegania praw człowieka. Ona jest pierwszym międzynarodowym dokumentem, który podaje szeroki katalog praw jednostki. Deklaracja rozpatrywana, jak powiedziano w jej wstępie, jako wspólny cel dla wszystkich ludów i narodów, aby każda Jednostka i każdy organ społeczeństwa, zachowując stale w pamjęci niniejszą Deklaracje, dążyły poprzez nauczanie i wychowanie do coraz pełniejszego poszanowania tych praw i wolności, i aby zapewniły poprzez stopniowe kroki o zasięgu krajowym i międzynarodowym ich powszechne i skuteczne uznanie i poszanowanie, zarówno wśród narodów samych państw członkowskich, jak i wśród terytoriów pod ich jurysdykcją. Deklaracja odźwierciedla ideały, które, zdaniem jednego z wybitnych specjalistów w dziedzinie międzynarodowego prawa praw człowieka, „kiedy nadejdzie czas, powinne stać się powszechnie wyznawanymi i dotrzymywanymi przez państwa -członków Organizacji Narodów Zjednoczonych - zasadami prawnymi”. Bez względu na formalne niezobowiązywanie prawne, wpływ prawny Deklaracji na rozszerzenie strefy działalności prawa międzynarodowego jest ogromny. Deklaracja stała się jednym z podstawowych źródeł zobowiązań państw w dziedzinie praw człowieka. Oprócz tego, Deklaracja, jako cel, do którego trzeba pragnąć, często wykorzystywana jest przy traktowaniu i zastosowywaniu ustawodawstwa wewnętrznego. Jest ona argumentem istnienia najnowszego międzynarodowego prawa ochrony praw i podstawowych swobód człowieka. Przyjęcie Konwencji (1950 rok), Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1976 rok), Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych i Politycznych (1976 rok) - ważne etapy w rozwoju międzynarodowego prawa praw człowieka. Wymienione dokumenty faktycznie są dalszym ciągiem Deklaracji na poziomach europejskim i światowym i skierowane na jej realizację w sensie prawnym. Stały się one tarczą do ochrony praw człowieka, instrumentem do osiągnięcia przez wszystkich ludźi, bez jakiejkolwiek różnicy - niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, wyznania, politycznych lub innych upodobań, pochodzenia narodowego czy społecznego, stanowiska majątkowego lub innego- tej godności, którą człowiek powinien dziedziczyć od urodzenia. Razem wzięte, te akty międzynarodowo-prawne zmieniły rolę społeczeństwa światowego w dziedzinie praw człowieka, realizując przejście od działalności, skierowanej na zachęcanie powszechnego poważania i dotrzymania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez wyjątku, do działalności z ich efektywnej ochrony. Co dotyczy Konwencji, to dzisiaj jest ona instrumentem zmian ustawodawstwa krajów Europy Środkowej i Wschodniej, wynikiem których jest przystosowywanie przyjęcia reguł, kryteriów prawnych, oceny wewnętrznych ustaw i praktycznego stosowania tych ustaw. Bo konieczność zmiany podejścia do własnego prawa w wielu przypadkach jest wymuszona koniecznością przystosowywania się do standardów, wypływających z Konwencji.

Wszystkie bez wyjątku wymienone wyżej pakty międzynarodowe zawierają podstawy ograniczenia realizacji praw człowieka. Na przykład, artykuł 29.2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka proklamuje, że w korzystaniu ze swych praw i wolności każdy człowiek podlega jedynie takim ograniczeniom, które są ustalone przez prawo wyłącznie w celu zapewniania odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych oraz w celu uczynienia zadość słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w demokratycznym społeczeństwie. Artykuł 4 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych przewiduje, że Państwa - Strony niniejszego Paktu - uznają, że korzystanie z tych praw, zapewnione przez Państwo zgodnie z niniejszym Paktem, może być poddane przez państwo tylko takim ograniczeniom, jakie przewiduje ustawa, i tylko w stopniu, w jakim jest to zgodne z istotą tych praw, oraz wyłącznie w celu popierania powszechnego dobrobytu w społeczeństwie demokratycznym. Artykuł 5 Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych i Politycznych głosi, że żadne postanowienie niniejszego Paktu nie może być interpretowane jako przyznanie jakiemukolwiek Państwu, grupie lub osobie jakiegokolwiek prawa do podjęcia czynności lub dokonania aktu, mającego na celu zniweczenie praw lub wolności uznanych w niniejszym Pakcie albo ich ograniczenie w szerszym stopniu, niż przewiduje to niniejszy Pakt.

Od czasu przyjęcia Polski w poczet Rady Europy obywatele otrzymali możliwość zwracania się do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w sytuacji gdy uważają, że ich prawa nie są chronione na należytym poziomie w Ojczyźnie. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, tylko teoretycznie potwierdziła obowiązek przestrzegania praw jednostki, ponieważ praktyczna realizacja tych praw jest możliwa juz od czasu ratyfikowania przez Polskę Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Wolności Podstawowych, na mocy której ona wzięła na siebie odpowiednie zobowiązania. Bowiem ustawodawstwo wewnętrzne krajów - członków Rady Europy nie powinno przeczyć Konwencji, nawet w tych krajach, gdzie ona nie stała się częścią ustawodawstwa wewnętrznego, dlatego, że Konwencja zabezpiecza międzynarodową gwarancję ochrony praw człowieka.

Podobno jak wymienione wyżej inne pakty międzynarodowe, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, gwarantując ochronę praw człowieka, jednocześnie przewiduje ograniczenie realizacji tych praw w niektórych okolicznościach. Tak artykuł 15 Konwencji głosi, “że każda z Wysokich Układających się Stron może podjąć środki, uchylające stosowanie zobowiązań, wynikających z niniejszej Konwencji, w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami, wynikającymi z prawa międzynarodowego. Inny artykuł Konwencji (artykuł 8), gwarantując prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, przewiduje dla jego realizacji szereg ograniczeń - bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne, dobrobyt gospodarczy kraju, ochrona porządku i zapobieganie przestępstwom, ochrona zdrowia i moralności, ochrona praw i wolności innych osób.

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku istotne miejsce udziala zagadnieniu przestrzegania praw i wolnosci czlowieka. Współczesne państwa demokratyczne uznają, że wolność człowieka jest pierwotną w stosunku do wszystkich innych rodzajów uprawnień. Jest ona swoistą tarczą, gwarancją realizowania innych uprawnień. Prawa człowieka i obywatela mają swoje oparcie w Konstytucji oraz innym ustawodawstwie Polski. Przy tym należy nadmienić, że katalog przewidzianych w Konstytucji RP praw człowieka i obywatela nie jest wyczerpującym i może ulegać zmianie w strone jego poszerzenia.

W zakresie konstytucyjnej regulacji zagadnienia praw i wolności jednostki trzeba nadmienić, że na czoło przepisów prawnych zawartych w polskiej ustawie zasadniczej zostały wysunięte wolności. Jest to skutkiem wpływu Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności: art. 30 Konstytucji RP uznaje źródłem tych wolności i praw przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka.

Rozdział II Konstytucji RP pt „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” jest bardzo rozbudowany, dlatego polski ustawodawca podjął się usystematyzowania praw i wolności człowieka. W części tego rozdziału noszącą nazwę „Zasady ogólne” zostało ujęto osiem artykułów, w których omówiono najważniejsze z punktu widzenia ustawodawcy zagadnienia dotyczące materii praw człowieka. Chodzi tutaj przede wszystkim o zasadzie równości wszystkich wobec prawa, równości wobec prawa bez względu na płeć, z której wynika zakaz dyskryminacji kobiet w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym.

Oprócz zasad ogólnych rozdział podzielono na trzy części, obejmujące kolejnie wolności i prawa osobiste, politycne, oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Pierwsza grupa wolności i praw jednostki została ujęta w 19 artykułach, które omawiają przede wszystkim takie najważniejsze prawa jednostki jak prawo do ochrony życia, nie poddawania się eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody, nie poddawania się torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu, zakazaniu stosowania kar cielesnych. Druga grupa artykułów, zawierająca wolności i prawa w dziedzinie politycznej, składa się z siedmiu artykułów, zapewniających wolność zrzeszania się, prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. Art. 62 wymienionego rozdziału Konstytucji także ustala takie bardzo ważne prawa polityczne jak prawo obywatela polskiego do udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Realizacja wymienionych praw wyborczych ograniczono w stosunku do osób, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych. Ustawa Zasadnicza RP w art. 63 także gwarantuje prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej.

Trzecią bardzo ważną grupą praw jednostki przewidzianych w Konstytucji Polski są wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Realizacja tych praw wymaga nie tylko prawnych działań państwa. Jest ona wynikiem współdziałania prawnych, ekonomicznych i logistycznych wysiłków każdego państwa, zwłaszcza jeżeli chodzi o zabezpieczenie realizacji wymienionych wolności i praw w warunkach światowego kryzysu gospodarki. W owej części Rozdziału II Konstytucji RP zostało ujęto trzynaście artykułów, poświęconych problematyce gwarantowania realizacji prawa do własności, innych praw majątkowych oraz prawa dziedziczenia (art. 64), wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65), prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art.66), prawa do ochrony zdrowia (art.68), prawa do nauki (art. 70) itd. Rzeczpospolita Polska także zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją (art. 72). Ustawa zasadnicza także okreżla, że władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania (art.75), chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 76).

Ważną cechą Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku jest także to, że ona ustala rozwinięty system ochrony prawnej wolności i praw obywateli. Do środków ochrony wolności i praw jednostki należą:

- prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77);

- prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa (art. 78);

- prawo, na zasadach określonych w ustawie, wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji (art. 79);

- prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80).

Oprócz wyżej wymienionych gwarancji ochrony wolności i praw człowieka obywatel Polski posiada prawo, w wypadku wykorzystania wewnątrzkrajowych możliwości ochrony naruszonych praw, zwrócenia się do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Gwarantując przestrzeganie ustalonych w Konstytucji wolności i praw polska Ustawa Zasadnicza przewiduje równocześnie szereg podstawowych obowiązków jednostki, a mianowicie:

- wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne (art. 82);

- obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej (art. 83);

- obowiązek do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie (art. 84);

- obowiązek obrony Ojczyzny (art. 85);

- obowiązek dbałości o stan środowiska (art. 86).

Przy tym obowiązek wierności Rzeczypospolitej Polskiej oraz obrony Ojczyzny dotyczą tylko obywateli Polski, a pozostałe - każdej osoby (w tym i bezpaństwowców) znajdującej się na terytorium Polski.

Zasady ustroju politycznego państwa

Zagadnienia egzaminacyjne rok akademicki 2009/2010

1. Ustrój polityczny państwa, system polityczny.

2. Pojęcie zasady ustroju politycznego państwa.

3. Zasady naczelne Konstytucji RP z 17 marca 1921r.

4. Ustrojowe konsekwencje noweli konstytucyjnej z 2 sierpnia 1926r.

5. Zasady naczelne Konstytucji RP z 23 kwietnia 1935r.

6. Zasadnicze różnice pomiędzy ustrojem politycznym opartym na Konstytucji marcowej z 1921r a ustrojem politycznym opartym na Konstytucji kwietniowej z 1935r.

7. Zasady ustroju politycznego w Polsce w latach 1944-1952

8. Zasady naczelne Konstytucji PRL z 22 lipca 1952r.

9. Przemiany ustroju politycznego w Polsce w latach 1989-1992.

10. Ustrój polityczny Polski w świetle Małej Konstytucji z 1992r.

11. Tryb przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP w świetle ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992r.

12. Przebieg prac nad Konstytucją RP z 2 kwietnia 1997r.

13. Podstawowe cechy obowiązującej Konstytucji RP.

14. Zasada republikańskiej formy rządów.

15. Koncepcja dobra wspólnego w świetle art. 1 Konstytucji RP

16. Państwo prawne.

17. Pojęcie demokratycznego państwa prawnego w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego.

18. Pojęcie sprawiedliwości społecznej w świetle Konstytucji RP.

19. Pojęcie władzy suwerennej

20. Idea suwerenności ludu wg J.J. Rousseau.

21. Zasada suwerenności narodu w świetle Konstytucji RP.

22. Formy realizacji zwierzchnictwa narodu.

23. Instytucje demokracji bezpośredniej w świetle Konstytucji RP.

24. Referendum ogólnokrajowe w świetle Konstytucji i ustawy.

25. Referendum lokalne w świetle Konstytucji i ustawy.

26. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza w świetle Konstytucji i ustawy.

27. Zasada przedstawicielstwa.

28. Pojęcia prawo wyborcze i system wyborczy.

29. Funkcje wyborów powszechnych

30. Zasady prawa wyborczego.

31. Zasada powszechności wyborów.

32. Zasada równości wyborów

33. Zasada bezpośredniości wyborów

34. Zasada tajnego głosowania.

35. Istota oraz wady i zalety wyborów większościowych.

36. Istota oraz wady i zalety wyborów proporcjonalnych.

37. Wolny i imperatywny charakter mandatu przedstawicielskiego.

38. Istota wolnego mandatu parlamentarnego.

39. Gwarancje wolnego mandatu przedstawicielskiego.

40. Pojęcie i rodzaje immunitetu parlamentarnego.

41. Zasada niepołączalności mandatu (incompatibilitas).

42. Partie polityczne a wolny charakter mandatu przedstawicielskiego.

43. Zasada pluralizmu politycznego.

44. Geneza partii politycznych.

45. Funkcje partii politycznych.

46. Klasyfikacja partii politycznych.

47. Pojęcie i rodzaje systemów partyjnych.

48. Prawna regulacja działalności partii politycznych.

49. Zasada podziału władzy wg Karola Monteskiusza.

50. Zasada podziału i równowagi władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej w Konstytucji z 1997r.

51. Tryb powoływania Rady Ministrów w świetle zasady podziału władzy.

52. Instytucja wotum nieufności dla Rady Ministrów w świetle zasady podziału władzy.

53. Instytucja absolutorium dla Rady Ministrów w świetle zasady podziału władzy.

54. Tryb pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej w świetle zasady podziału władzy.

55. Udział organów władzy wykonawczej w procedurze ustawodawczej w świetle zasady podziału władzy.

56. Funkcje Trybunału Konstytucyjnego w świetle zasady podziału władzy.

57. Organy kontroli i ochrony prawa w świetle zasady podziału władzy.

58. Zasada dwuizbowości parlamentu w świetle Konstytucji RP.

59. Modele dwuizbowości parlamentu

60. Systemy rządów.

61. Prezydencki system rządów.

62. Parlamentarno-gabinetowy system rządów.

63. Prezydencko-parlamentarny (mieszany) system rządów.

64. Zasada parlamentarnego systemu rządów w świetle Konstytucji RP.

65. Zasada odrębności i niezależności sądów i Trybunałów.

66. Zasada niezawisłości sądów w świetle Konstytucji RP.

67. Zasada jednolitości sądów.

68. Zasada instancyjności postępowania sądowego.

69. Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego.

70. Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

71. Prawa człowieka a system organów wymiaru sprawiedliwości (prawo do sądu, prawo do obrony)

72. Zasada domniemania niewinności i zasada zakazu karania za czyn który w momencie popełnienia nie stanowił przestępstwa.

73. Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.

74. Zasada wolności i praw człowieka i obywatela.

75. Koncepcje statusu jednostki w państwie.

76. Konstytucyjne zasady ogólne w zakresie wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela.

77. Godność człowieka jako źródło praw i wolności.

78. Konstytucyjne zasady nabycia obywatelstwa polskiego.

79. Prawa człowieka a prawa obywatela.

80. Zasada równości wszystkich wobec prawa.

81. Konstytucyjna klasyfikacja praw i wolności jednostki.

82. Dopuszczalne ograniczenia praw i wolności jednostki w świetle Konstytucji RP.

83. Środki ochrony praw i wolności jednostki w świetle Konstytucji RP.

84. Prawo do wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich jako środek ochrony praw jednostki.

85. Prawo do skargi konstytucyjnej.

86. Konstytucyjne obowiązki jednostki.

87. Konstytucyjne zasady ustroju społeczno-gospodarczego.

88. Zasada społecznej gospodarki rynkowej.

89. Zasada swobody działalności gospodarczej.

90. Zasada ochrony własności i prawa dziedziczenia.

91. Zasady decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego.

92. Zasada zamkniętego systemu źródeł prawa.

93. Zasada bezpośredniego stosowania ratyfikowanych umów międzynarodowych w wewnętrznym porządku prawnym.

94. Konstytucja a prawo ponadnarodowe.

95. Zasada pomocniczości i społeczeństwa obywatelskiego.

96. Zasady ustroju politycznego państwa w sytuacjach szczególnych zagrożeń.

Wykaz zalecanej literatury:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (w:) Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483, zm. Dz.U. 2001 nr 28 poz. 319 26.03.2001, zm. Dz.U. 2006 nr 200 poz. 1471 07.11.2006, zm. Dz.U. 2009 nr 114 poz. 946 21.10.2009.

2. Skrzydło W., Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997roku. Wolters Kluwer Polska, ISBN: 978-83-7601-761-7, Warszawa 2009.

3. Bałaban A., Polskie problemy ustrojowe (Konstytucja, źródła prawa, samorząd terytorialny, prawa człowieka), Kraków 2003.

4. Tuleja P., Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności. Kraków 2003.

5. Matysiak M., Wybór orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach przeciwko Polsce, Katowice 2002.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono w Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483, zm. Dz.U. 2001 nr 28 poz. 319 26.03.2001, zm. Dz.U. 2006 nr 200 poz. 1471 07.11.2006, zm. Dz.U. 2009 nr 114 poz. 946 21.10.2009.

Sowetskij encykłopediczeskij słowar, Moskwa 1980, s. 879.

Por. art. 6 Konstytucji RP.

Art. 2 Konstytucji RP.

Art. 10 Konstytucji RP.

Art. 4 Konstytucji RP.

R.Darendorf, Doroga k swobode, Woprosy filosofii, 1990, Nr 9, s. 71.

D.Złatopolskij, Gosudarstwennoje prawo zarubeżnych stran: Wostocznoj Ewropy i Azii. Moskwa 1999, s. 85.

M.Bankowicz, J.W.Tkaczyńki, Oblicza współczesnego państwa, Toruń 2003, s. 53.

Jurydyczna encykłopedia w 6-ty tomach. Tom I. Redakcijnyj kołektyw J.Szemczuszenko (widpowidalnyj sekretar) ta inszi, Kyjiw 1998.

Encyklopedia prawa, Redaktor prof. dr.hab. Urszula Kalina-Prasznic, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 867.

Por. M.Kruk, Koncepcja mandatu przedstawicielskiego w konstytucyjnej doktrynie i praktyce, Przegląd Sejmowy 1993, Nr 4, s.16.

L.Pimenowa, Ero de Sechel - tworec francuskoj konstitucyi 1793 goda. Moskwa 1923, s. 24.

S.Stelmach, A.Slusarenko, S.Pywowar, Wseswitnia istorija. Nowyj period (kineć XVIII - poczatok XX stolittia), Posibnyk, Kyjiw 1993, ss. 23-24.

M.Prelot, L.Boulouis, Institutions politiques et droit constitutionel, Paris: Dalloz, 1990, s. 332.

Z.Czeszejko-Sochacki, Prawo parlamentarne w Polsce. Wydawnictwo Sejmowe. Warszawa 1997, s. 119.

Art. 118 Konstytucji RP.

Art. 125 Konstytucji RP.

Der Nationalsocialismus. Dokumente 1933-1945. Hrsg. Von Hofer W.Frankfurt nad Menem 1982, ss. 51-52.

Wse mirowyje lidery. Azija. Kommersant-Włast, 25.08.2003. Nr 33 (536).

Institut Stran SNG, Informacyonno-analiticzeskij biuleteń, Nr 47, 01.03.2002.

http://www.lenta.ru/world/2004/10/17/referendum.

Art. 10 Konstytucji RP.

Podobne rozwiązanie obecnie jest stosowano w Federacji Rosyjskiej i na Białorusi, gdzie kościół prawosławny uznawany za naczelny wśród innych kościołów.

Art. 25 Konstytucji RP.

Tamże.

Art. 5 Konstytucji RP.

Art. 30 Konstytucji RP.

Art. 31 Konstytucji RP.

Hołda J., Hołda Z., Ostrowska D., Rybczyńska J., Prawa człowieka. Zarys wykładu. Kraków 2004, s. 11.

Andrusiak T., Teorija derżawy i prawa. Lwiw 1997, s. 62.

Ebziejew B., Konstitucyja. Demokratija. Prawa czełoweka. Moskwa 1992, s. 120.

Witruk N., Status licznosti w politiczeskoj sisteme obszczestwa. Politologia. Kurs lekcyj. Moskwa 1993, s. 156.

Troszkin J., Prawa czełoweka. Naruszenije i zaszczita praw czełoweka i pressy. Moskwa 1997, s. 28.

Mordowec A., Socyalno-juridiczeskij mechanizm obespeczenija praw czełoweka i grażdanina. Pod red. N.Matuzowa. Saratow 1996, s. 32.

Pankewycz I., Zdijsnennia praw ludyny: probłemy obmeżuwannia. Praci Lwiwśkoji Łaboratoriji Praw Ludyny. Serija 1. Doslidżennia ta referaty. Wypusk 3, s. 14.

Rabinowycz P., Prawa ludyny: zagalnoteoretyczni zasady. Probłemy zakonnosti. Wypusk 36. Nacionalna jurydyczna akademija Ukrajiny. 1998, s. 11-13.

Por. K. Rogaczewska, Prawa człowieka i obywatela do Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Historia i filozofia praw człowieka, pod red. A. Florczak, B. Bolechowa, Toruń 2006.

Tamże.

New Encyclopedia Britannica. Oxford. 1992.

International Human Rights in a Nutshell. Second edition by Thomas Buergenthal. St. Paul, Minn. West Publishing Co. 1995.

Konwencija pro zachyst praw ludyny ta osnownych swobod. Kyjiw 1999. Nr 2.

Borucka-Arctowa M. Problemy granic prawa// Problemy teorii i filozofii prawa. - Lublin. - 1985. S. 45.

Rabinowycz P., Meżi praw ludyny. Wisnyk Akademiji Prawowych nauk Ukrajiny. Charkiw 1996. Nr 6, s. 8.

Wizer B., Zaszczita praw czełoweka w Awstrii. Zaszczita praw czełoweka w sowremennom mire. Moskwa 1993, s. 40.

Zagalna dekłaracija praw ludyny. Kyjiw 1995, s. 4.

Lauterpacht H. International Law and Human Rights. London. Stevens. 1950, p. 410.

United Nations Yearbook on Human Rights for 1956. N 58.XIV.2. - New York. - 1992. - P. 23.

Miżnarodnyj pakrt pro ekonomiczni, socialni ta kulturni prawa. Kyjiw 1995.

Miżnarodnyj pakt pro gromadianśki ta polityczni prawa. Fakultatywnyj protokoł do Miżnarodnogo paktu pro gromadianśki ta polityczni prawa. Kyjiw 1995.

Daes E., Swoboda licznosti w prawe. Issledowanije po woprosu ob obiazannostiach licznosti pered obszczestwom i ograniczenijach praw i swobod czełoweka po statje 29 Wseobszczej dekłaracyi praw czełoweka. New York 1993. С. IV.

Frankowski S., Goldman R., Łętowska E., Sąd Najwyższy USA o obywatelskich prawach i wolnościach. Warszawa 1997, s. 226.

Prawo Konstytucyjne. Źródła, orzecznictwo, literatura. Stan prawny na 1 stycznia 2001 roku. Wydanie III zmienione. Pod redakcją Artura Preisnera. Wrocław 2001, s. 76.

Prawo Konstytucyjne. Źródła, orzecznictwo, literatura. Stan prawny na 1 stycznia 2001 roku. Wydanie III zmienione. Pod redakcją Artura Preisnera. Wrocław 2001, s. 95.

Tamże, s.78.

Rada Jewropy ta zachyst praw ludyny. Ukrajinśkyj czasopys praw ludyny. Kyjiw 1996, Nr 1, s. 71.

Prawo Konstytucyjne. Źródła, orzecznictwo, literatura. Stan prawny na 1 stycznia 2001 roku. Wydanie III zmienione. Pod redakcją Artura Preisnera. Wrocław 2001, s. 106.

Tamże, s. 104.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (w:) Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483, zm. Dz.U. 2001 nr 28 poz. 319 26.03.2001, zm. Dz.U. 2006 nr 200 poz. 1471 07.11.2006, zm. Dz.U. 2009 nr 114 poz. 946 21.10.2009.

Por. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.

Tamże.

1

---