Wstęp. Stanisław Ossowski

Z zagadnień psychologii społecznej

(Dzieła, tom III, wstęp, rozdział I i II)

Rzeczywistość społeczna i jej atomy.

• dwa rodzaje patrzenia na społeczność, rzeczywistość społeczną:

1. demograficzny; bada zbiorowość, jej dynamikę i ruchliwość jej członków (badanie z zewnątrz, sposób behawiorystyczny)

2. wewnętrzny; odnosi się do świadomości osobników składających się na społeczność, interesuje go obraz rzeczywistości, jaki pojawia się w świadomości członków, a dalej związane z tym obrazem uczucia, pragnienia i zamiary oraz wynikające z nich poczucie więzi społecznej

- stanowiska reprezentujące podejście demograficzne:

a) demografia społeczna,

b) tradycyjna ekologia społeczna,

c) teoria klas ekonomicznych.

• morfologia społeczna Durkheima - stanowisko wykorzystujące zarówno aspekt demograficzny, jak i wewnętrzny

Wszelkie treści kulturowe, które interesują psychologię społeczną odnajdujemy w świadomości człowieka. Interesuje nas jednostka ludzka jako element (atom) struktury społecznej. Rzeczywistość społeczną traktujemy jednak jako coś, co się kształtuje i rozgrywa w sferze świadomości człowieka, traktujemy ją jako system zależnych od siebie uczuć i przedstawień jednostkowych.

Rozdział I. W obliczu widzów.

1. Zagadnienie introspekcji.

1. przekonania jednostki o samej sobie ważnym źródłem do badania życia społecznego,

2. demaskatorzy introspekcji jako wiarygodnej przesłanki (Marks, Freud, behawioryści i ich zwolennicy, Descartes, Kant, Bergson)

3. introspekcja powinna interesować naukę, gdyż rzuca światło na strukturę danej osobowości:

• jest procesem posiadającym skutki psychiczne,

• wywiera skutki społeczne,

• modyfikuje rzeczywistość, do której się odnosi.

2. Niestałość sądów opartych na doświadczeniach wewnętrznych.

1. przy samoobserwacji chwilowy stan świadomości jest w równej mierze właściwością obserwatora, jak i przedmiotu obserwowanego,

2. nie rozróżniamy między tym, co jest, a tym, co się nam wydaje,

3. nie mamy możliwości rzetelnego porównania własnych obserwacji z autoobserwacjami innych (aby usytuować siebie w porównaniu z innymi należy wziąć pod uwagę różne kryteria, np. skutki działania albo „opinię powszechną”)

3. Obraz kształtujący rzeczywistość.

• stan obserwowany jest często niweczony przez samą obserwację

• zmiana autocharakterystyki jest jednocześnie zmianą własnej osoby

• czymś nowym może stać się uczucie wypowiedziane

• zjawisko „przyroda naśladuje sztukę”

4. Odkrywam czy tworzę?

Ta rozterka pojawia się, gdy przedmiotem introspekcji uczynię:

• moje tendencje uczuciowe

• intencje moich czynów

• własne, dotąd nie zrealizowane możliwości

Chodzi tu o autocharakterystykę chcącą odkryć we własnym wnętrzu pokłady dotąd nieznane.

5. Wybór roli.

• pytanie, jak szczerze i autentycznie wybrać rodzaj postępowania

6. Energia cudzych promieni.

1. wobec różnych obserwatorów jednostka może zmieniać zachowanie i być różnie odbierana,

2. przeobrażenie pod wpływem innych osób:

- trwałe

- chwilowe

7. Refleks obrazu.

• świadome lub nieświadome naśladownictwo

• nauka

• współdziałanie

• kierownictwo

• opieka

Świadczy to o przekonaniu, że ten, z kim nas łączy obustronny stosunek społeczny, ma w swej świadomości jakiś obraz naszej osoby.

Reakcje na refleks własnego obrazu w świadomości innej osoby:

• sugestia - zachowanie typu „selfconsciesnes”

• próba obrony - wzmaganie w sobie rysów przeciwnych

8. Obrazy indywidualne a stereotypy.

Stereotypy to obrazy osobowości, które osobowość tę kształtują będące obrazami w skali społecznej. Odnoszą się one do członków poszczególnych zbiorowości, mają zasięg sugestii zbiorowej (zatem szerszy niż zasięg sugestii indywidualnych). Mimo to mają mniejsze znaczenie osobotwórcze (małe są szanse na zmianę tego obrazu, co nie napędza mechanizmu walki)

Rozdział II. Córka wielu matek.

Rzecz o roli środowisk społecznych w kształtowaniu psychiki.

Rola przynależności do grupy.

1. Środowisko społeczne a dusza jednostki.

Stanowisko Durkheima:

• dwie sfery osobowości ludzkiej - indywidualna i społeczna (stąd konflikty jednostki)

• elementy ponadindywidualne: pojęcia wspólne ludziom używającym jednego języka, zakres przeżyć religijnych, intuicje moralne, myśl logiczna, kategorie intelektu

• owe elementy przeciwstawiają się innym czynnikom naszej osobowości

• wcześniej podobne, niesocjologiczne jeszcze przekonania u Condarsela czy Marksa - mistrza podejrzeń

2. Organizm państwowy i klasa społeczna.

Zarówno Marks, jak i Durkheim koncentrują się na wpływie na jednostkę zbiorowości, z którą jednostka ta się identyfikuje, grupy społecznej, do której przynależy. Według Marksa zbiorowością taką jest klasa. Durkheim zwrócił się w stronę lokalnej społeczności terytorialnej, dlatego podstawową interesującą go więzią jest patriotyzm. W obu jednak koncepcjach pod uwagę brany jest wpływ tylko jednej zbiorowości.

3. Uczestnictwo w krzyżujących się zbiorowościach.

Jednostka odczuwa przynależność do wielu zbiorowości na raz. Swoją przynależność może zmieniać w czasie.

4. Synteza wpływów czy nurty niezależne?

Próba odpowiedzi na pytanie, czy jednostka posiada jeden zespół dyspozycji w wyniku wpływu różnych zbiorowości czy posiada kilka zespołów dyspozycji?

5. Konflikty zbiorów a postawa introspekcyjna.

Stanisław Ossowski

Z zagadnień psychologii społecznej

(Dzieła tom III, rozdział III i IV)

Rozdział III. Pod znakami Ormuzda i Arymana.

1. Dualizm religijny i dualizm psychologiczny.

1. na dualizm człowieka zwraca uwagę Zoroastra (bóg dobry - Ormuzda, bóg zły - Aryman) oraz manicheizm (szatańska materia, boski duch); koncepcja Maniego kojarzy się z alegorią powozu (Platon),

2. w Zoroastryźmie walka światów ma również wymiar wewnętrzny (świadczą o tym nazwy: duch „dobrej myśli” i demon „złej myśli”)

3. dualizm religijny z psychologicznymi i etycznymi konsekwencjami w orfizmie,

4. udział szatana w kształtowaniu się ludzkiej natury uznaje chrześcijaństwo i judaizm,

5. bajka z plemienia Hausa o człowieku, kajmanie i szakalu, która ma wielkie prawdopodobieństwo psychologiczne.

2. Zasięg wyobraźni a zasięg współczucia.

1. próba tłumaczenia częstego braku współczucia brakiem wyobraźni,

2. aktywność wyobraźni zależna w dużej mierze od poczucia społecznej łączności (według Ossowskiego bardziej współczujemy naszemu psu niż Żydowi z Oświęcimia),

3. w ograniczeniu wyobraźni dużą rolę odgrywa stereotyp utrudniający zajęcie stosunku bezpośredniego względem danej jednostki (podczas II wojny światowej znane są przypadki antysemitów przejmujących się losem konkretnego, znanego im Żyda),

4. nagłe rozszerzenie wyobraźni w sytuacji ekstremalnej powoduje wstrząs,

5. zakres wyobraźni w danej sytuacji jest wprost proporcjonalny do podobieństwa sytuacji społecznej (ważna jest tu równoległość sytuacji oraz różne subtelne aspekty),

6. ani egoizm, ani okrucieństwo nie dają się tłumaczyć brakiem wyobraźni - zależność jest obustronna,

7. wyobraźnia może być motorem złych skłonności (wysublimowany akt nienawiści, tchórzostwo pchające do nikczemnych czynów w trosce o samoocalenie),

Max Scheler twierdził, że wzrost zdolności rozumienia innych przez wieki zaowocował nowymi formami okrucieństwa.

8. dwoistość natury ludzkiej ma głębsze podłoże - nie da się jej sprowadzić jedynie do zakresu wyobraźni.

3. Miłość i śmierć.

1. Eros i Tanatos u Freuda; instynkt budujący (samozachowawczy, dążący do podtrzymania gatunku) i destrukcyjny (samodestrukcyjny, uzewnętrzniona nienawiść), są nierozdzielne (historyczne przykłady, w których sprzężone jest zacieśnianie więzi i nienawiść do obcej grupy),

2. oba instynkty mają często biologiczne podłoże, kultura zaś ogranicza zasięg ich działania.

4. Ku przemianom i ku jednostajności.

1. zamiast opozycji : miłość - nienawiść czy twórczość - destrukcja można zbudować opozycję ŻYCIE (działanie, nowość) - MARTWOTA (jednostajność),

2. tak zdefiniowane przeciwstawne tendencje odnajdziemy w erotyce i estetyce (teorii o sposobie przeżywania),

3. Jest w nas skłonność zachowawcza: przeżywanie jednostajnego trwania, spokoju, coś, co można scharakteryzować jako dążenie do przeobrażenia czasu w wieczność pozbawioną historii, wymiarów. A równocześnie jest w nas żądza stawania się, wrażeń i zmian, skłonność do maksymalnego uhistorycznienia czasu, do wypełnienia go ciągle nową treścią.

4. pierwsze z pragnień rodzi uczucie zmęczenia, wolę snu, pragnienie bycia kamieniem, ideę Nirwany albo przynajmniej jednostajności przemian, stałego rytmu dnia,

5. w człowieku są obie te tendencje - stale lub okresowo któraś z nich przeważa,

6. z przewagą którejś tendencji wiąże się odmienne podejście do śmierci.

5. Roszczenie intelektu a skłonność do irracjonalnej wiary.

1. przykłady wiary „ludzi oświeconych” (np.: Newton piszący komentarze do Apokalipsy, Pascal),

2. Świadome wyłączenie pewnej sfery życia psychicznego spod kontroli intelektu jest zazwyczaj wynikiem obawy, że myśl krytyczna zabije w nas poczucie pewnych wartości.

3. konflikt wiary i absurdu bardziej subtelny niż w stwierdzeniu: „Credo quia absurdum”,

4. dwoistość człowieka okazuje się mieć różne aspekty.

6. Trojakie zagadnienia.

(jakie mogą wchodzić w grę, gdy mowa o dwoistości natury ludzkiej):

1. przeciwieństwa między różnymi typami ludzi jako przeciwieństwa różnych form realizacji „Natury ludzkiej”,

2. przeciwieństwa, jakie spotykamy w charakterze i umysłowości jednego człowieka,

3. konflikty przeżywane w poszczególnych stanach psychicznych.

Rozdział IV. Konflikty niewspółmiernych skal wartości.

1. Atrakcyjność aktualna i pamięć o przeszłych doznaniach.

1. Postępowaniem naszym kierują wyobrażenia przedmiotów lub stanów rzeczy, które są przez nas odczuwane jako wartości dodatnie lub ujemne, tzn.: są dla nas atrakcyjne lub repulsyjne.

2. Wartości pozostają w pewnym stosunku przyczynowym do przeżyć, których pragniemy doznawać lub, których pragniemy unikać.

3. zmiany w skali wartości mogą mieć źródło w :

• różnorodności stanów naszego organizmu

• zmianach zachodzących w sferze naszych wyobrażeń

• sugestiach społecznych przy zmianie otoczenia

1. czynnikiem, który wprowadza komplikacje do przeobrażeń w skali wartości jest pamięć - sprawia, że skale odczuwanych wartości są mniej płynne niż nastroje i aktualne potrzeby.

2. Wartości odczuwane i wartości uznawane.

1. większą stałość mają wartości oparte nie na odczuciach, ale na przekonaniach,

2. wartości oparte na przekonaniach to przedmioty, o których sadzimy, że mają dla nas wartość obiektywną,

3. czy wartość uznawana jest funkcją wartości odczuwanej?

4. W przypadku różnych relacji (funkcji) mamy trzy sytuacje:

• przedmiot jest uznawany za wartość i jako taki jest przez nas odczuwany

• przedmiot jest uznawany za wartość, ale nie jest tak przez nas odczuwany

• w przedmiocie odczuwamy wartość, ale jej nie uznajemy

Na tle dwóch ostatnich przypadków pojawia się konflikt.

1. wartości uznawane mogą silnie pobudzać naszą uczuciowość, chociaż same przez się nie są atrakcyjne,

2. wartością odczuwaną jest nie tylko wartość odczuwana zgodnie z przekonaniem, ale również wartość postępowanie zgodnego z przekonaniem, dlatego wartości odczuwane mogą kierować naszym postępowaniem.

Można to rozumieć jako atrakcyjność czegoś, co jest środkiem do celu atrakcyjnego bezpośrednio: szacunku we własnych oczach.

3. zarysowały się zatem różne pod względem psychologicznym kategorie wartości:

• wartości bezpośrednio i aktualnie atrakcyjne

• wartości atrakcyjne ze względu na pamięć o takich stanach psychicznych, w których są one bezpośrednio i aktualnie atrakcyjne

• wartości uznawane, ale nie odczuwane.

3. Indywidualne pragnienia i normy społeczne.

1. dualizm strukturalny Freuda znajduje poparcie w badaniach socjologicznych szkoły francuskiej, choć dla Durkheima presja społeczna jest czynnikiem podnoszącym, zmieniającym zwierzę w istotę moralną i myślącą, co u psychoanalityków jest źródłem wewnętrznych zaburzeń,

2. dualizm socjologii francuskiej dotyczy różnych aspektów:

• przeciwstawień objętych moralnością społeczną

• wartościami estetycznymi

• wartościami intelektualnymi (apriorycznymi)

• przesłankami ekonomicznymi

1. Durkheim i jego uczniowie mówią raczej o przedstawieniach indywidualnych i społecznych i interesują się przede wszystkim procesami świadomymi; niemniej również dla wielu konflikty pomiędzy pragnieniami a poczuciem powinności są konfliktem skłonności indywidualnych i dyspozycji wytworzonych przez sugestię społeczną, konflikt ten można również utożsamić z konfliktem wartości odczuwanych i wartości uznawanych,

2. ten konflikt prowadzi często do zjawiska maskowania motywów własnego postępowania przed samym sobą - kierując się tym co gorsze, pragną sądzić, że idą za tym, co lepsze (Juvenalis).

4. Instynktywizacja norm społecznych.

1. kwestia, czy rzeczywiście te dwie klasy konfliktów należy zawsze ze sobą utożsamiać - Durkheimiści błędnie sądzą, że tak, gdyż przyjmują, że człowiek jest członkiem tylko jednej społeczności; u psychoanalityków jest to wynik prymatu zainteresowań stosunkami rodzinnymi,

2. należy zauważyć, że również „deteriora” nie muszą mieć biologicznego, a mogą mieć społeczne podłoże,

3. grupa społeczna może także narzucać skale wartości odczuwanych; w wielu przypadkach wartości uznawane mogą stać się dla nas bezpośrednio atrakcyjne dzięki temu, że ubiegając się o nie nabraliśmy nowych nawyków - nauczyliśmy się oceniać je bezpośrednio, bo zabarwiła je np. przyjemność płynąca z aprobaty społecznej.

W momencie zmiany środowiska społecznego, a zatem i skali wartości dziedziczymy po poprzedniej grupie szereg nabytych wartości bezpośrednich i uczuciowych. Narzucone nam nawyki mogą zatem stać się „instynktami”, pojawia się zjawisko instynktywizacji norm społecznych.

5. Kolejne nawarstwienia.

1. przyjęta przez durkheimistów i psychoanalityków dwuwarstwowość psychiki ludzkiej wydaje się niewystarczająca

Gdy chodzi o ścieranie się różnych skal wartości można wyodrębnić więcej warstw, wcześniejsze, wyparte skale wartości nie wyzbyły się dla nas wszelkiego potencjalnego znaczenia. W ten sposób ustępowanie jednych skal wartości innym nie tylko zmienia naszą osobowość, ale wzbogaca zakres jej możliwości, komplikując równocześnie jej strukturę.

6. Środki i cele.

1. dość częstą, wystarczającą przyczyną przesunięć w skalach wartości jest uzyskanie atrakcyjności bezpośredniej przez coś, co było środkiem do osiągnięcia odległych celów atrakcyjnych samych przez się, wówczas środek może odnieść zwycięstwo nad celem (por. mechanizmy przemian sekt żebraczych)

2. gdy to, co było środkiem uzyskuje dla nas wartość bezpośrednią i staje się w praktyce ostatecznym przedmiotem naszych zabiegów, stosunek do pierwotnego celu nie znika ~ przenosi się do innej warstwy, wyobrażenie celu pozostaje w tle (w różnym stopniu, czasami może to być już tylko sucha racjonalizacja)

7. Wartości codzienne i wartości „uroczyste”.

1. przy wyżej opisanym mechanizmie ów odległy cel przybiera postać wartości odświętnej,

2. pojawiają się dwie niewspółmierne skale wartości: odświętnych i codziennych,

3. wartości odświętne należy kojarzyć z patosem - są to wartości uroczyste,

4. wartości uroczyste nie są przeżywane intensywniej, ale inaczej; mają trwalsze skutki w psychice (tzn. reakcje w stosunku do nich),

5. przeżycia związane z wartościami uroczystymi są szanowane przez środowisko społeczne, które jest autorytatywne. Każda trwalsza zbiorowość wzorami osobowymi, jakie stawia za przykład swoim członkom, obejmuje reakcje uczuciowe na pewne kategorie przedmiotów,

6. społeczność akceptuje reakcje uczuciowe na sytuacje przeżywane wspólnie przez grupę oraz na te, które ze względu na patos są powszechnie rozumiane,

7. siła naszych reakcji uczuciowych względem powodzeń lub niepowodzeń związanych z wartościami codziennymi jest czymś, czego się raczej wstydzimy,

8. z kolei wartości uroczyste „zdobią” tego, kto się nimi przejmuje.

8. Troska o fasadę.

1. podkreślanie przeżyć związanych ze sprawami patetycznymi a ukrywanie wzruszeń wywoływanych przez sprawy małostkowe jest charakterystyczne dla środowisk inteligenckich; do kultu wartości patetycznych poważnie przyczynie się wykształcenie literackie,

2. zdarza się odrzucanie fasady wartości uroczystych:

• w kontaktach z rodziną, przyjaciółmi (potrzeba szczerości, podłożem współżycia są wartości codzienne)

• w kontaktach ze specjalistami (podczas załatwiania spraw dyktowanych przez wartości codzienne)

1. przeżycia związane z wartościami codziennymi często nas absorbują, mimo że przekonani jesteśmy o wadze wartości uroczystych (znów konflikt między przekonaniem a wartością emocjonalną).

9. Społeczne źródła wartości uroczystych.

1. wartości codzienne też mogą mieć genezę społeczną,

2. grupa społeczna także ma swoje wartości codzienne i uroczyste,

3. dwoistość skal przeżyć jednostki może być również związana ze zmianą grupy społecznej lub nawet aspiracją do zmiany.

10. Wielorakie dwoistości.

Różne źródła konfliktów skal wartości:

1. potrzeby biologiczne a wartości społeczne,

2. tendencje osobiste a tendencje społeczne (Durkheim),

3. wynik uczestnictwa jednostki w wielu zbiorowościach,

4. „odziedziczenie” konfliktu, który dotyczy samej grupy społecznej,

5. bunt przeciwko wartościom grupy społecznej, która ukształtowała daną osobowość,

6. środek staje się atrakcyjny sam przez się (w oderwaniu od celu),

7. konflikt jako wynik samoobserwacji.

11. Niewspółmierność skal.

1. nie ma wspólnej miary, by porównać skale wartości codziennych i uroczystych,

2. niewspółmierność ta może dotyczyć także dwóch skal wartości odczuwanych (stan, w jakim mogę odczuwać jedne z nich czyni mnie niezdolnym do odczuwania innych),

3. przechodząc od jednego systemu wartości do drugiego, jednostka zmienia swój stosunek do ludzi, swoje poczucie przynależności do grupy społecznej - ma wrażenie, że stała się innym człowiekiem.

Emile Durkheim

Zasady metody socjologicznej

(„Przedmowa do wydania drugiego”)

1. Durkheim o swoich założeniach.

• świadomość tak indywidualna jak i społeczna nie jest niczym substancjalnym, lecz tylko mniej lub bardziej usystematyzowanym zespołem zjawisk,

• życie społeczne składa się w całości z wyobrażeń,

• propozycja traktowania faktów społecznych jak rzeczy (nie znaczy to, że są rzeczami materialnymi); takie podejście nie polega na zaliczeniu faktów do jakiejkolwiek kategorii ontologicznej, ale na zajęciu pewnej postawy myślowej: nie wiemy w chwili rozpoczęcia studiów, czym te rzeczy są - ich cechy charakterystyczne jak i przyczyny nie mogą zostać odkryte na drodze najszybszej nawet introspekcji (w tym znaczeniu rzeczą jest przedmiot każdej nauki oprócz matematyki),

• psychologia obiektywna również podchodzi do faktów „od zewnątrz”,

• socjolog wchodząc w świat społeczny musi zdawać sobie sprawę, że wchodzi w świat nieznany, jego praca ma polegać na badaniu odkryć, które go zaskoczą,

• warto wiedzieć nie to, jak myśliciel wyobraża sobie jako jednostka jakąś sytuację, ale jaka jest na ten temat koncepcja grupy, gdyż tylko ona jest społecznie skuteczna (trzeba znaleźć jej znamiona zewnętrzne),

• elementami społecznymi są jednostki i rzeczy (jednostki są elementami czynnymi),

• zjawiska społeczne należy postrzegać jako zewnętrzne wobec jednostek - każde społeczeństwo wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych, które zachodzą w świadomościach samotnych - owe swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie, nie zaś w jego częściach (tj. członkach),

• fakty społeczne różnią się od psychicznych nie tylko ilościowo; mają one inne podłoże, zachodzą w innym środowisku, zależą od innych warunków,

• mentalność grupy to nie mentalność poszczególnych osób; ma ona swe własne prawa, przedstawienia, które nie wyrażają ani tych samych podmiotów, ani tych samych przedmiotów, nie mogą zależeć od tych samych przyczyn,

• nie mając pewności, można uznać za prawdopodobne, że choć istnieją podobieństwa między dwoma rodzajami praw (psychologiczne prawo asocjacji idei a prawa stosunków między przedstawieniami społecznymi) różnice nie są mniej wyraźne - na sposób kombinacji przedstawień ma już wpływ samo ich tworzywo,

• socjologia nie może w żadnym razie po prostu zapożyczać od psychologii różnych pomysłów w celu stosowania ich bez zmiany do faktów społecznych,

• definicja faktów społecznych: za fakt społeczny uznaliśmy sposoby robienia lub myślenia, rozpoznawane jako fakty społeczne dzięki temu, że są zdolne wpływać przymuszająco na świadomości indywidualne; przymus nie jest istotą faktu społecznego - jest znamieniem zewnętrznym, które pozwala nam je rozpoznawać cecha ta nie wyczerpuje jednak wszystkich cech faktu społecznego, jest to jedynie definicja wstępna, która wykorzystuje cechy uchwytne przed badaniem, definicja ta nie jest również za szeroka, odgranicza bowiem przymus dziedzicznych determinantów jako tych, które warunkują jednostkę od wewnątrz,

• fakty społeczne warunkują od zewnątrz - jednostka zastaje je już gotowe, nie może ich zmienić, musi się z nimi liczyć; jednostka odgrywa bez wątpienia rolę przy powstawaniu faktów społecznych, aby jednak fakt miał miejsce trzeba, by zmierzały się ze sobą działania wielu jednostek i z tej kombinacji zrodziło się coś nowego,

• instytucją można nazwać wszelkie wrażenia i wszelkie sposoby postępowania ustanowione przez zbiorowość - socjologię można określić jako naukę o instytucjach, o ich genezie i funkcjonowaniu.

2. Co to jest fakt społeczny.

• w każdym społeczeństwie jest określona grupa zjawisk odznaczających się cechami, które wyraźnie różnią się od zjawisk badanych przez nauki przyrodnicze:

1. są niezależne od czynów danej jednostki,

2. powstały przed daną jednostką - istnieją więc poza nią, egzystują na zewnątrz świadomości indywidualnej,

3. narzucają się jednostce niezależnie od jej woli („dysponują” jakąś formą sankcji),

4. nie mogą mieć innego podłoża jak społeczeństwo,

• przykłady faktów: normy prawne, moralne, dogmaty religijne, systemy finansowe itd., polegają na ustalonych wierzeniach i praktykach; czy należy więc sadzić, że mają miejsce jedynie tam, gdzie istnieje określona organizacja? (istnieją bowiem fakty nie zinstytucjonalizowane, np. prądy społeczne),

• faktem potwierdzającym wymienione cechy ( a)-d) ) jest proces wychowania, który jest procesem tworzenia się istoty społecznej,

• powszechność nie jest cechą faktu społecznego, choć tak się ją traktuje, gdy myli się fakt z jego jednostkowym wcieleniem

• fakt konstytuują wierzenia, skłonności, praktyki grupy traktowanej jako zbiorowość (czymś innym są formy, jakie przybierają stany zbiorowe, załamując się w jednostce),

• zbiorowy zwyczaj nie istnieje tylko immanentnie w następujących po sobie aktach, jakie określa, ale zostaje raz na zawsze wyrażony w formule, która przechodzi z ust do ust, przekazywana jest przez wychowanie, utrwala się piśmiennie - istnieją pewne prądy opinii, które w zależności od epoki i kraju, popychają nas z większą lub mniejszą intensywnością do np. małżeństwa lub samobójstwa; są to oczywiście fakty społeczne (na pierwszy rzut oka wydają się one nieodłączne od form, jakie przybierają w poszczególnych przypadkach); statystyka dostarcza nam środek do ich wyodrębnienia,

• prywatne manifestacje faktów społecznych są zjawiskami socjopsychicznymi, które również mogą interesować psychologa,

• fakty społeczne są powszechne, bo są zbiorowe (ale nigdy na odwrót; wszelki fakt społeczny jest naśladowany, dlatego, że jest on społeczny, tzn. obowiązujący),

• oprócz przytaczanych zbiorowych sposobów występują także zbiorowe sposoby bycia,

• między faktami społecznymi istnieją jedynie różnice stopnia osiągniętej konsolidacji; wszystkie są niczym innym, jak tylko mniej lub bardziej skrystalizowanym życiem,

• definicja faktu społecznego (ostateczna definicja): faktem społecznym jest wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu albo inaczej: taki, który w danym społeczeństwie jest powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji.

Emile Durkhiem

Typy samobójstw

(w: „Durkheim”, red. Jerzy Szacki, seria „Myśli i ludzie”)

1.

1. trzy wnioski - samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji społeczności:

• religijnej

• domowej

• politycznej,

2. Przyczyna musi się znajdować w takiej właściwości, którą mają wszystkie te grupy społeczne, choć, być może, w niejednakim stopniu. Jedyną wspólną właściwością jest mocna integracja. Samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji grup społecznych, do których jednostka należy.

3. egoistyczny typ samobójstwa to samobójstwo wynikające z nadmiernego ujednostkowienia,

4. W społeczeństwie zwartym i żywotnym między wszystkimi a każdym i między każdym a wszystkimi ma miejsce stała wymiana idei i uczuć - jak gdyby wzajemna pomoc moralna, która sprawia, że jednostka zamiast być zdaną na własne siły, uczestniczy w energii zbiorowej, zasilając nią swoją energię wówczas, gdy ta jest na wyczerpaniu.

2.

1. egoistyczny typ samobójstwa wynika i jest napędzany przez indywidualizm,

2. człowiek, o ile nie ma żadnych innych potrzeb może sam sobie wystarczyć i żyć szczęśliwie, nie mając innego celu poza samym życiem,

3. w wyniku oddziaływania społeczeństwa człowiek cywilizowany posiada szereg „transcendentnych” potrzeb (idei, uczuć, praktyk nie mających żadnego związku z potrzebami organicznymi); i na odwrót - im bardziej czujemy się od społeczeństwa oderwani, tym bardziej odrywamy się od tego życia, którego jest ono jednocześnie celem i źródłem,

4. człowiek jest dwoisty - do człowieka fizycznego dołącza się człowiek społeczny, który nie może żyć bez społeczeństwa, którego jest wyrazem i sługą,

5. gdy dojdzie do rozkładu społeczeństwa, wszystko co jest w nas „społeczne” zostanie pozbawione jakiejkolwiek obiektywnej podstawy - zostaliśmy bowiem „wciągnięci” w egzystencję wznioślejszą i nie możemy zadowalać się egzystencją dziecka czy zwierzęcia (ludzka działalność potrzebuje czegoś, co ją przerasta),

6. jeżeli życie nie jest warte trudu życia, wszystko staje się pretekstem, aby się od niego uwolnić - takie oderwanie pojawia się nie tylko u izolowanych jednostek,

7. w przeciwieństwie do jednostki społeczeństwo może bez sofizmatów generalizować odczucie samego siebie, swojego zdrowia czy choroby:

• ponieważ jest ono całością, jego dolegliwości udzielają się częściom

• powstają prądy rozczarowania, które nie mają swego źródła w żadnej jednostce z osobna wziętej; odbijają one rozluźnienie więzi społecznych, rodzaj społecznej depresji

• pojawiają się systemy metafizyczne i religijne głoszące, że życie nie ma sensu; kształtują się nowe systemy moralnie zalecające samobójstwo

8. ze względu na swoje zbiorowe pochodzenie, prądy te odznaczają się autorytetem, narzucają się jednostce, z jeszcze większą siłą pchają ją do samobójstwa.

Ten typ samobójstwa w pełni zasługuje na miano samobójstwa egoistycznego:

• powodem jest słabnięcie więzi społecznych

• zdarzenie z życia prywatnego są jedynie przyczynami okazjonalnymi

• rzadko występuje w społeczeństwie „niższym” - zwierząt, dzieci i starców.

3.

1. człowiek może popełnić samobójstwo, gdy jest zbyt silnie zintegrowany ze społeczeństwem,

2. typ samobójstwa altruistycznego:

• obowiązkowe samobójstwo altruistyczne

• fakultatywne samobójstwo altruistyczne

• ostre samobójstwo altruistyczne

3. ten typ samobójstwa związany jest z moralnością mającą za nie wszystko to, co jednostkowe,

4. samobójstwo spotykane głównie w społeczeństwach niższych, ale także bliższych współczesności (np. śmierć pewnej liczby męczenników chrześcijańskich, samobójcy w klasztorach),

5. współczesne przykłady:

• żołnierze wolący śmierć od upokorzenia

• samobójcy, którzy chcą oszczędzić wstydu rodzinie

4.

1. przyjmujemy obiektywną, a nie subiektywną definicję samobójstwa: Każdy gatunek jest więc tylko przesadzoną lub zboczoną formą jakiejś cnoty. Ale tym samym ich związek nie może służyć za podstawę klasyfikacji samobójstw.

2. wpływ kryzysów ekonomicznych na skłonność do samobójstw, są one zakłóceniami porządku zbiorowego,

3. wzrost nędzy nie jest przyczyną wzrostu samobójstw,

4. istota żywa jest szczęśliwa, gdy jej potrzeby znajdują się we właściwym stosunku do jej środków,

5. skłonność do życia jest tylko wynikiem wszystkich innych skłonności, zatem słabnie, jeśli i one słabną,

6. o ile potrzeby zależne są od samych tylko jednostek, o tyle nie mają one żadnej granicy,

7. jeśli zatem z zewnątrz nie przychodzi nic, co mogłoby tę pożądliwość powściągnąć, staje się ona dla samej siebie nieustającym źródłem udręki,

8. im więcej się ma i chce mieć, tym bardziej osiągane satysfakcje jedynie pobudzają potrzeby zamiast je zaspokajać

Aby było inaczej trzeba przede wszystkim ograniczać namiętności.

9. granica musi być wyznaczana przez siłę zewnętrzną wobec jednostki.

Stefan Czarnowski

Kultura

(rozdział I i II)

Rozdział I. Kultura.

1. Kultura jako dobro i dorobek zbiorowy (socjologizm).

1. O kulturze mówić możemy dopiero wówczas, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki czy jej mniemaniem osobistym.

2. Twórczość jednostek, nawet najgenialniejszych, pomnaża lub zmienia tylko to, co było przed nimi, a kierunek jej określony jest przez to wszystko, co jako „kultura” duchowa i materialna pozwala tymże jednostkom na rozwój ich twórczości.

3. Społeczeństwo to nie tylko zbiór jednostek. To także to wszystko, co jest za tymi jednostkami i co jest pomiędzy nimi: ogromna masa dóbr materialnych, praktykowanych sposobów opanowywania i wyzyskiwania przyrody, które dzielą człowieka od hipotetycznego „stanu natury”. To także obyczaje, formy obcowania, praktyki religijne, pojęcie o tym, co dobre, a co złe, co piękne, a co brzydkie - co ludzi łączy i dzieli.

4. człowiek jest wytworem tej kulturalnej zbiorowości; Levy-Bruhl dowiódł, że etapowi rozwoju społeczeństw odpowiada nawet inny „prelogiczny” sposób wiązania myśli,

Nie ma potrzeby rozróżniania na osobistą kulturę i społeczną cywilizację. Fakt, że przeżywamy coś jako nasze własne, jedyne, nie znaczy bynajmniej, by to nie istniało poza nami. W odniesieniu do kultury bezzasadny jest podział zjawisk na psychiczne i materialne. Kultury, która byłaby jedynie „duchową” nie ma i być nie może. Z drugiej strony to wszystko, co nazywamy potocznie „kulturą materialną” jest tym, co psychiczne, przeniknięte i otoczone.

5. należy rozróżnić między indywidualizmem i indywidualnością.

2. Co zaliczamy do kultury.

1. Element dorobku społecznego zaliczony może być do kultury wówczas dopiero, gdy zdolnym się stanie być dobrem wspólnym szeregu grup ludzkich.

2. kultura jest zjawiskiem międzygrupowym,

3. kultura jest zjawiskiem geograficznym,

4. [Kulturą jest] całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzyć się przestrzennie.

3. Założenia prac o kulturze.

Spośród czynników wyrażających się w kulturze wybieramy jeden - pracę, gdyż:

1. musimy odnosić się do kultury jako do nagromadzenia wytworów społecznych, wytwory zaś mogą powstawać tylko przez pracę,

2. jako pracę będziemy traktować każdą zorganizowaną społecznie czynność wytwarzającą wartość (nie tylko gospodarczą),

3. będziemy tez uznawać pracę indywidualną.

Rozdział II. Narodziny wielkiej kultury.

1. Grecka spuścizna w kulturze europejskiej:

• w sztuce: ujęcie najwyższego wzoru piękna ciała ludzkiego

• w literaturze: tragizm rozgrywający się w człowieku

• początki racjonalnego ujmowania zjawisk

• uznanie prawa świeckiego (po raz pierwszy rozróżniono to, co ludzkie od boskiego)

• ideał obywatela (uczestnika, również po raz pierwszy)

1. Wielkość kultury greckiej według Czarnowskiego.

• uniwersalność, otwartość (stąd łatwość rozszerzania, bycia przejmowanym przez inne kultury)

• prostota

• egalitaryzm - demokratyzm

• harmonia

• racjonalizm (odwoływanie się do rozumu)

• świeckość

• antropocentryzm

• pragmatyzm, praktycyzm

• oparcie na zasadzie uczestnictwa, obywatela

Antonina Kłoskowska

Modele społeczne i kultura masowa

• komunikacja masowa: proces przekazywania szerokiej publiczności informacji i różnego rodzaju treści kulturalnych za pomocą wydawnictw o masowym nakładzie, radia, filmu i telewizji; jednostronny proces oddziaływania grup dysponentów środków komunikacji na publiczność,

• środki informacji masowej służą przekazywaniu informacji, kształtowaniu opinii publicznej (związanej także z polityką), stanowią także narzędzie najszerszego rozpowszechniania kultury i kształtowania postaw społecznych,

• trzy działy zagadnień badań zjawisk komunikacji masowej:

1. środki komunikacji masowej (nakłady, liczba i cyrkulacja czasopism, liczba abonentów RTV, przemysł filmowy, itp.)

2. treści komunikacji (metoda analizy treści)

3. proces oddziaływania treści (reakcje odbiorców, przekształcanie ich postaw)

• skuteczność oddziaływania środków komunikacji masowej (wg Lazarsfeda i Mertona) zależy od stopnia zmonopolizowania komunikacji masowej eliminującego propagandę; od tego, w jakiej mierze komunikacja nastawiona jest na kanalizowanie istniejących postaw (a nie na wytwarzanie nowych) i od wzmocnienia jej wpływu na drodze bezpośrednich oddziaływań w ramach małych grup,

• ignorowanie kultury masowej przez reprezentantów „kultury wyższej”,

• zainteresowanie socjologów kulturą masową ze względu na zagadnienia społecznego uwarunkowania i funkcji elementów tej kultury (obfitość modeli społecznych wyrażonych w kulturze masowej)

• pojęcia typu, wzoru i modelu definiowane dla potrzeb analizy:

1. typ: odpowiada pewnym aspektom rzeczywistości, ale jest rezultatem abstrakcji, selekcji, a nawet idealizacji, może być empiryczny, jak i idealny w sensie weberowskim (przez socjologa konstruowany dla celów teoretycznych).

2. wzór: wyraz regularności ludzkiego zachowania, stanowi powtarzalną strukturę tego zachowania, zakres zachowania uznanego w społeczeństwie za normalną reakcję na określoną sytuację, jest dynamicznym czynnikiem życia społecznego,

1. wzory ustalone,

2. wzory zaczątkowe - wyłaniające się, zyskujące dopiero grunt w praktyce społecznej (np. studia uniwersyteckie dla kobiet przed I wojną światową), rozciągają się tylko na część społeczeństwa.

Sam fakt istnienia określonego zakresu społecznie dopuszczalnego zachowania wskazuje na charakterystyczną funkcję wzoru polegającą na kształtowaniu ludzkiego zachowania w sposób zdeterminowany.

3. model: słowne, obrazowe lub jakiekolwiek inne symboliczne przedstawienie ludzkiego zachowania mogące służyć za przykład i przedmiot odniesienia ocen i skonstruowania dla praktycznych celów społecznych, modele wyrażające aspiracje odgrywają istotną rolę w wychowaniu i propagandzie.

Tradycyjne modele rodziny polskiej:

• okres między powstaniowy (Królestwo Kongresowe) - rozszerzona, trójpokoleniowa rodzina stanowiąca zwartą jednostkę społeczno-ekonomiczną i moralną, ściśle określony status członków (np.. matka jako czynnik moralnej jedności), rodzina patriarchalna o hierarchicznym układzie pozycji,

• okres międzywojenny - model rodziny katolickiej przeciwny „nowomodnym” koncepcjom małżeństwa (małżeństwo jako sakrament) kształtowany przez Przewodnik Katolicki,

• okres powojenny (rozwój kultury masowej w Polsce) - rodzina ze środowiska „mas”, model kobiety pracującej o pozycji równorzędnej z pozycją męża (brak specjalizacji ról w obrębie rodziny), rodzina o pozycji podporządkowanej w hierarchii wartości, mimo to akcentowanie trwałości rodziny i jej prokreacyjnych funkcji, potem model rodziny jako wyspecjalizowanej instytucji społecznej, niezależnej od szerszej struktury pokrewieństwa i względnie wolnej od zewnętrznej kontroli społecznej, zaspokajającej potrzeby emocjonalne i pełniącej funkcje socjalizacji (na podstawie Przyjaciółki).

Margaret Mead

Kultura i tożsamość. Studium dystansu miedzypokoleniowego

Wstęp

• centralny problem: z jaką przeszłością, teraźniejszością i przyszłością może się identyfikować młody człowiek szukający ideałów?, ale i wątpliwość: czy w kulturach, które dziś istnieją, znajduje się coś, czemu warto się poświęcić i z czym można się utożsamiać?

• w miarę rozwoju cywilizacji identyfikacja stała się sprawą wyboru między całymi systemami myślenia, współzawodniczące style życia uzyskały mogą być dla jednostki mniej lub bardziej korzystne,

• (…) najpierw musimy właściwe zrozumieć swą przeszłość i swą teraźniejszość, a dopiero później, młode i starze pokolenie będzie mogło snuć palny wspólnej i pomyślnej przyszłości.

Wprowadzenie

Podstawowa i wyróżniająca cecha współczesnego człowieka w jego aktualnej sytuacji wiąże się z faktem, że w chwili, gdy zbliżamy się do możliwości stworzenia jednej kultury obejmującej cały świat i stania się obywatelami tego samego globu, spotykamy jednocześnie pod koniec XX w. przykłady jednostek, które żyją jak pięćdziesiąt tysięcy lat temu.

Rozdz. I. Przeszłość. Kultury postfiguratywne, czyli nieocenieni przodkowie

1.Kultura postfiguratywna:

• dzieci uczą się głównie od swych rodziców, wymagana jest obecność trzech pokoleń, ciągłość kultury postfiguratywnej opiera się bowiem na realizacji oczekiwań starszej generacji (dlatego średnie pokolenie wychowuje swoje dzieci dokładnie tak, jak oni byli wychowywani),

• zmiany zachodzą wolno i są trudne do zauważenia,

• przeszłość dorosłych jest przyszłością młodych,

• charakterystyczne jest niedopuszczające wątpliwości i nieusuwalne poczucie identyczności i przekonanie o słuszności każdego rozwiązania w znanym stylu życia,

• typowe dla wszystkich ludzkich społeczeństw od początków cywilizacji,

• członkostwo w grupie nadawane jest tylko przez urodzenie, wyjątkowo nadawane jest tym, którzy się o nie ubiegają, wtedy jednak wymaga się bezwarunkowej identyfikacji i zobowiązania do przekazywania kultury w niezachwianej formie postfiguratywnego przekazu,

• ludzie silniej przywiązują się do kulturowej identyczności, którą wpojono im poprzez cierpienie, niż do tej, która wiąże się z przyjemnością (przykład ludów, które wybierają mniej wartościowe, ale znane od dzieciństwa, pożywienie, mimo że mają możliwość wyboru),

• modelem postfiguratywnej kultury jest wyizolowana kultura prymitywna, w której jedynie nietrwała pamięć jej członków przechowuje fakty z przeszłości,

• sposobem dostosowania się ludzi prymitywnych jest zachowanie jedynie takiej wersji wydarzeń, która podkreśla wybrane aspekty sytuacji teraźniejszej (np. przekonanie o pochodzeniu dokładnie z tego miejsca, w którym obecnie żyje), ciągłość natomiast jest zachowana poprzez wyparcie z pamięci wszystkiego, co zakłóca poczucie tożsamości i trwałości,

• w kulturach, które nie wytworzyły języka pisanego (a zatem nie posiadają dokumentów mówiących o przeszłości) starsze pokolenie może przekazywać następcom swoją własną wizję kultury, zaprzeczając zmianom lub mitologizując je,

• tendencja do zacierania zmian i rzutowania innowacji na przeszłość rzutuje na wiarygodność relacji z bezpośrednio spostrzeżonych zdarzeń.

Ciągłość wszystkich kultur opiera się na żywej współobecności co najmniej trzech pokoleń. Istotną cechą kultur postfiguratywnych jest przekonanie wyrażane przez członków starszego pokolenia w każdym ich zachowaniu, że ich sposób życia nie ulega zmianom, że jest odwiecznie ten sam - bez względu na to, czy w rzeczywistości jest to prawda czy nie.

Nawte bardzo złożone kultury mogą mieć charakter postfiguratywny i tym samym mogą zawierać wszystkie charakterystyczne cechy innych postfiguratywnych kultur: brak zmian i skuteczne wdrażanie każdego dziecka do bezwzględnego uznania form kulturowych.

Doświadczenie kontrastu może jedynie wzmacniać poczucie niepodlegającej zmianie tożsamości grupy, której jest się członkiem.

Pod wpływem kontaktu z kulturami, które nie są postfiguratywne (…) jednostki mogą porzucić swą dawną kulturę i przyjąć nową. Przystępując do nowej kultury zachowują jednak dawne poczucie kulturowej tożsamości i nadzieję, że w nowej kulturze uda im się znaleźć podobny rodzaj tożsamości, jaki mieli w poprzedniej kulturze. W wielu przypadkach wyuczają się po prostu nowych, równoległych znaczeń elementów kultury, do której się przyłączyli. (typowe dla np. emigrantów, którzy adaptują się do nowego społeczeństwa, choć wewnętrzna spójność ich życia psychicznego nie ulega zmianie, mimo to możliwe jest kompletne przeniesienie z jednego społeczeństwa do drugiego)

Poczucie tożsamości kulturowej umacniane przez karę i groźbę totalnego odrzucenia wykazuje zadziwiającą wprost trwałość.

Jedyną zasadniczą i charakterystyczną cechą kultury postfiguratywnej lub tych fragmentów innych kultur, które maja charakter postfiguratywny, mimo że już tkwią w kulturze, w której zaszły już poważne zmiany językowe i zmiany więzi społecznej, jest charakterystyczne występowanie społeczności obejmującej co najmniej trzy pokolenia i traktującej swą kulturę jako nie wymagającą żadnego uzasadnienia, tak że dziecko w niej wzrastające przyjmuje jako absolutnie pewne wszystko, co jest traktowane jako absolutnie pewne przez całe jego otoczenie. W takich warunkach formy zachowania, które są kulturowo wpojone i wzajem uzgodnione obejmują olbrzymi zakres i jedynie niewielka ich część jest objęta świadomą refleksją. (nadzwyczajną stabilność kulturom postfiguratywnym daje bezrefleksyjne przyjmowanie przekazywanych zachowań, które pozostają poza zasięgiem świadomości, niepodważalność zachowania i jego nieuświadomiony charakter są bowiem głównymi przyczynami trwałości kultur postfiguratywnych).

2.Kultura kofiguratywna:

• zarówno dzieci, jak i dorośli uczą się od swoich rówieśników

3.Kultura prefiguratywna:

• dorośli uczą się także od swoich dzieci,

- odbicie czasów, w których obecnie żyjemy.

Stanisław Ossowski

O zagadnieniach dziedzictwa społecznego

1. Pojęcie dziedziczenia.

U pisarzy angielskich i amerykańskich rozróżnienie pomiędzy dziedziczeniem biologicznym a kulturowym (społecznym) odpowiada podziałowi antropologii na antropologię fizyczną i kulturową (naszą etnologię).

Można jednak wyodrębnić treść wspólną różnych sposobów rozumienia pojęcia „dziedziczenie”:

1. upodabnianie się co do cech względnie trwałych,

2. stosunek jednokierunkowy.

Gdy weźmiemy przykłady dziedziczenia (majątku, nazwiska, przynależności do pewnych grup społecznych, wyznania, poglądu na świat, obyczajów czy języka) we wszystkich przypadkach osobnik dziedziczący przejmuje pewne cechy przez kontakt społeczny, tyle tylko, że w niektórych przypadkach osobnik ten jest wyznaczony indywidualnie przez jakieś normy społeczne.

Niejednokrotnie stwierdza się fakt dziedziczenia, zanim się jest w możności rozważyć, czy jest to wynik związków biologicznych czy obcowania społecznego.

Należy pamiętać o rozróżnieniu dziedziczenia od podlegania wpływom poprzedniego pokolenia. Będziemy mówić o dziedziczeniu, gdy chodzi o kształtowanie się czyichś właściwości według pewnych wzorów, które były poprzednio realizowane przez konkretne osoby.

2. Kulturowe dziedzictwo grupy społecznej i jego zewnętrzne korelaty.

Pytanie: czy do dziedzictwa kulturowego zaliczać jedynie kulturę osobistą jednostek czy też kulturę materialną?

Wytwory kultury materialnej nie dlatego związane są z dziedzictwem kulturowym, że istnieją w zasięgu, ale dlatego, że są przedmiotem specyficznych przeżyć doznawanych dzięki odziedziczonym dyspozycjom. W owych przedmiotach materialnych trzeba widzieć korelaty dziedzictwa kulturowego. W skład owego dziedzictwa wchodzą: umiejętność czytania, znajomość języka polskiego, historii, konwencji literackich, dyspozycje emocjonalne, a także uznawanie wartości jakiegoś przedmiotu dla ogółu.

Na dziedzictwo kulturowe jednostki składają się dyspozycje o bardzo różnym stopniu konkretności. Z jednej strony - pewne ramowe tylko wzory zachowania w różnych sytuacjach, z drugiej - pewne konkretne przeżycia, poszczególne sądy, pojęcia i wyobrażenia. Przekazywanie wzorów przeżyć o konkretnej treści należy do tych właściwości dziedziczenia kulturowego, które odróżniają je od dziedziczenia biologicznego. Dotyczy to nie tylko tzw. wartości kulturalnych, ale także np. dziedziczenia prawnego.

3. Zagadnienie typów psychicznych w grupie społecznej.

Uwarunkowania kulturowe należy wiązać z dziedzictwem kulturowym a nie, jak chcą natywiści, z biologicznym. Podobnie dynamiki typów grupowych nie należy wyprowadzać z biologicznych procesów selekcyjnych. Kilkadziesiąt lat nie wystarcza, aby stworzyć nową rasę, choć wystarczy, aby wytworzyć środowisko kulturowe o potężnym wpływie wychowawczym (argument przeciw Eugenice). Wzbogacenie dziedzictwa kulturowego może się silniej odbić na kształtowaniu się typów psychicznych niż zmiany w dziedzictwie biologicznym (odpowiedź na tezę Krzywickiego o przyczynie politycznego zaniku „rogatych dusz”).

4. Cechy somatyczne uwarunkowane przez dziedzictwo kulturowe.

Podobnie jak dziedzictwo biologiczne dotyczy genotypu, a fenotyp jest tylko nim warunkowany, tak samo dziedzictwo kulturowe zachodzi jedynie pomiędzy takimi właściwościami, jak pewne dyspozycje umysłowe, uczuciowe lub mięśniowe, albo pewne cechy wyglądu ciała, które mogą się zjawić przez sugestię lub naśladownictwo.

warunkowanie warunkowanie




genotyp fenotyp właściwości przejmowane cechy

w skutek tendencji

dziedziczenie konformistycznych




dziedziczenie

warunkowanie



genotyp fenotyp warunkowanie


właściwości przejmowane cechy

dziedziczenie w skutek tendencji

konformistycznych

5. Chromosomy a kora mózgowa.

Przedmioty świata zewnętrznego stanowią z pewnego punktu widzenia ekstensję kory mózgowej. Z punktu widzenia fizjologicznego, w dyskusjach na temat „rasa czy kultura” idzie w gruncie rzeczy o to, czy pewne wzory w korze mózgowej zostały utorowane raczej przez działalność genów, czy raczej przez naśladowanie lub obserwowanie cudzych wytworów.

6. Wola dziedziczenia.

Świadomość, a jeszcze bardziej wola dziedziczenia nie pozostaje bez wpływu na sposób przenoszenia się dziedzictwa kulturowego i na jego rolę w życiu psychicznym jednostki. W stosunku do tradycji - dziedzictwa własnej grupy wchodzą w grę postawy własności grupowej i poczucia obowiązku.

Dziedzictwo kulturowe w pewnej mierze zależy od woli tych, którzy je otrzymują. Pewne zależności kulturowe są jednak wyznaczane imperatywnie, duża ich część z kolei jest nieuświadomiona.

Edward Shills

Tradycja

1. Uwagi wstępne.

Aby wyczerpująco opisać władzę przeszłości, nie wystarczy mówić o decydującym znaczeniu przyjętego z przeszłości wyposażenia instytucjonalnego, osobowego i kulturowego oraz zastanych warunkach i zasobach środowiska. Dla ludzi przeszłość uzyskuje znaczenie metafizyczne, religijne i estetyczne.

• W niniejszej rozprawie o mechanizmach trwania wynikających z przywiązania do przeszłych osób, rzeczy , praktyk…

• Podejmuję tutaj próbę wyjaśnienia struktury, form i funkcji tradycji.

• Nie zbadane zostały sposoby i mechanizmy opartej na tradycji reprodukcji poglądów.

• Pojęcie „socjalizacji” odnosi się do zjawiska asymilacji istniejącej wcześniej kultury przez komunikację.

2. Natura tradycji - czasowość systemów społecznych i systemów myślowych.

1. Obecność przeszłości.

Osoba wchodząca w nową dla siebie sytuację - nowo przybyły musi się dopasować do czegoś będącego w toku kontynuacji.

Tradycje są poglądami o szczególnej strukturze społecznej - to consensus w czasie. W swej treści mogą być ponadczasowe, nawet wtedy mają jednak czasową strukturę - sekwencyjną strukturę społeczną. Są poglądami następujących po sobie osób. Częstość nawrotów jest koniecznym, ale nie wystarczającym warunkiem kryterium tradycyjności poglądów czy działań.

Między akceptacją poglądu czy podjęciem działania kiedyś i teraz musi istnieć przyczynowy lub konieczny związek percepcji dawności owego poglądu czy działania. Tradycję konstytuuje nie międzypokoleniowa tożsamość poglądów lub działań, lecz międzypokoleniowa filiacja przekonań. Filiacja ta obejmuje: transmisję, „przekazywanie”, rekomendowanie, otrzymywanie. Poglądem w pełni tradycyjnym jest taki pogląd, który akceptuje się bez odwoływania się do żadnego innego kryterium poza tym, że wyznawano go w przeszłości (tzw. bezrefleksyjność).

Skomplikowane powiązania między tradycjami racjonalnymi, empirycznymi i „tradycyjnymi” stanowią w studiach nad tradycją poważny problem.

Od tradycji należy odróżnić pogląd czy działanie na podstawie charyzmy. Taka bezpośrednia charyzma jest „rewolucyjna i antytradycyjna” (Max Weber).

2. Teraźniejszość jako wzmocnienie wrażliwości na przeszłość.

W przypadku tradycyjnej transmisji i recepcji poglądu działa coś w rodzaju communis opinio. Masowe i anonimowe występowanie tego w przeszłości może stanowić równie dobry tytuł do uzyskania mocy obowiązującej, jak akceptacja tego w przeszłości przez wybitną osobistość. Potrzeba wykraczania poza granice empirycznego ja, potrzeba dzielenia poglądów z ludźmi o podobnych „stanach ducha” dotyczy nie tylko współczesnych, ale także ludzi z przeszłości.

3. Przeszłość jako przedmiot przywiązania.

Niezbędna jest szczególna więź z ludźmi, którzy dane tradycje podtrzymywali w przeszłości. Wiara w jakieś powinowactwo stanowi warunek niezbędny do przyjęcia tradycji. Jednym z ważnych źródeł prestiżu przeszłości jest to, że starsi mają większe prawo pozwalać i zakazywać.

Recepcja na podstawie consensusu jest w znacznej mierze recepcją tradycyjną.

Stosunek do tradycyjnego poglądu jest raczej stosunkiem czynnego poszukiwania - częste jest czynne i uporczywe poszukiwanie tradycji czy też zapotrzebowanie na nią. … jest charakterystyczną formą tej zrehabilitowanej tradycji. Czasem takie szukanie sięga „poza granice”.

Źródło czy model stworzonej od nowa tradycji nie musiały nigdy istnieć w postaci, jaką przypisuje im poszukiwacz, ważna jest jedynie, że ów poszukiwacz w to istnienie wierzy.

3. Natura tradycji - właściwości tradycyjnych poglądów.

1. Formalne właściwości tradycyjnych poglądów.

Poglądami tradycyjnymi są wszelkie poglądy będące częścią tradycji myślowej, tj. szeregu następujących po sobie poglądów, z którymi są tożsame lub do których są podobne. Nie wszystkie tradycyjne poglądy są równie tradycyjnie przekazywane, choć w większości za pierwszym przynajmniej razem są przyjmowane jako dane. Każdy pogląd, nawet najbardziej naukowy, może być tradycyjny.

Niezależnie od treści poglądów można wskazać pewne ich właściwości powstające na skutek ich tradycyjności. Te determinanty to bycie „danym”, długość łańcucha tradycji oraz sposób transmisji.. Niektóre spośród formalnych właściwości poglądów i wzorów myślenia to: precyzja (pisemne), mglistość (ustne), szczegółowość lub ogólność, rygoryzm (długi łańcuch) bądź tolerancyjność (tradycja ustna), giętkość (właściwa dla tradycji praktycznej) i sztywność (tradycja pisemna), a także spójność lub rozłączność.

2. Treściowe właściwości tradycyjnych poglądów.

Są takie poglądy, które są tradycyjne w treści. W odniesieniu do nich istnieje duże prawdopodobieństwo, że będą miały strukturę tradycji. Ich właściwościami są:

• tradycyjność uprawomocnienia,

• przyjmowane bezrefleksyjnie (po prostu „są”),

• odwołują się do przeszłości, głoszą przywiązania do jakiegoś okresu z przeszłości, domagają się uznania moralnej słuszności czy wyższości danym instytucjom, przyjmują istnienie Złotego Wieku,

• są oparte na wierze w autorytet, w ród, są nacechowane uległością,

• pchają do działań ceremonialno-rytualnych,

• nie ma w nich miejsca dla poglądów naukowych (techniki opanowywania przyrody podlegają stereotypizacji).

Stanisław Ossowski

Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny

(Dzieła tom III)

1. Uwagi wstępne.

Wbrew przewidywaniom wraz z demokratyzacją kultury zdemokratyzowała się także ojczyzna: posiadanie ojczyzny przestało być jednym z przywilejów klasowych (…) Nawet ideologia kosmopolityczna może doprowadzić do wzmocnienia tendencji patriotycznych - i te bynajmniej nie na skutek „prawa akcji i reakcji” (…) w tej chwili ojczyzna należy do rzędu pojęć, które posiadając bardzo starą historię, kształtują także w swoisty sposób nowoczesną kulturę i postawy społeczne jednostek. (…) Obszar polis staje się ojczyzną o tyle, o ile istnieje zespół ludzki, który odnosi się doń w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje jego obraz (…). Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości subiektywnej grupy społecznej, które są wyposażone w pewne elementy kulturowe.

Ojczyznę traktujemy w tej analizie jako korelat pewnych postaw psychicznych wchodzących w skład kulturowego dziedzictwa grupy społecznej.

Chodzi o zbadanie roli, jaką pojęcie ojczyzny odgrywa w obrazie rzeczywistości społecznej i o analizę funkcji tego pojęcia w życiu zbiorowości.

2. Zbitki pojęciowe.



Pojęcie ojczyzny

we właściwym słownikowym użycie metonimiczne: zastępnik

sensie oznacza pewne słowa naród lub państwo

terytorium, kraj rodzinny

Etymologia słowa pozwala i wtedy, gdy traktujemy ojczyznę jako korelat narodu, w dalszym ciągu stosować termin „ojczyzna” bez przenośni nie tylko do narodowego terytorium: skoro ojczyzna jest dziedzictwem po ojcach, to dziedzictwem tym może być nie tylko ziemia, ale i państwo, i wszelkie wartości kulturowe.

Wikłanie w etymologię nie rozwiązuje jednak sprawy. Dwoistość znaczeniowa nie jest dwuznacznością poszczególnego słowa. Sięga ona głębiej: w nasz sposób myślenia. Mamy do czynienia z metonimią, która zachowuje swój walor w przekładach na inne języki. Metonimia ta nie powstała przypadkowo: odpowiada ona pewnym społecznym sposobom odczuwania stosunków między zbiorowością a przyporządkowanym jej terytorium.

W ogóle każda nieuświadomiona wieloznaczność języka jest wyrazem jakiś postaw społecznych, w których w pewien sposób współgrają ze sobą nie wyodrębnione pojęcia, stwarzając specyficzną aurę skojarzeń. Tak samo jest z wieloznacznością takich terminów jak „demokracja”, „religia” czy „kultura”. Terminom tym odpowiadają także pewne zbitki pojęciowe, a gdyby się udało te zbitki usunąć, nadając słowom sens jednoznaczny, nie pozostawałoby to bez wpływu na postawy pewnych środowisk.

Można by w ogóle dyskutować, czy jest to metonimia czy nie jest to raczej użycie partis por toto: czy terytorium narodowe nie jest odczuwane jako element złożonej całości, na którą składają się i ludzie, i ziemia, i jeszcze jakieś składniki - czy wówczas nie byłaby to synekdocha?

3. Dwojaki patriotyzm.

pojęcie ojczyzny jako

terytorium





używane ze względu na osobisty szerszy obszar - ojczyzna ideologiczna,

stosunek, przywiązanie do środowiska: stosunek do niej nie opiera się na

prywatna ojczyzna to obszar, który bezpiecznych przeżyciach, ale na

wchodzi tu w grę przekonaniach jednostki o jej uczestnictwie

w pewnej zbiorowości i na przekonaniu, że

jest to zbiorowość terytorialna związana z

z tym właśnie obszarem

moja ojczyzna = ziemia mojego narodu

jest jednakowa dla wszystkich członków

narodu, jeśli patrioci mają różne jej pojęcia

starają się je sobie nawzajem narzucić

Przy analizie postaw patriotycznych można rozróżnić więź ideologiczną i więź nawykową. Dwoistość ta dotyczyć może zarówno kraju, jak i obyczajów i wszelkich wartości kulturowych. Przy czym więź nawykowa może stać się źródłem nowej więzi ideologicznej (np. w stosunkach przodek - potomek)

[niem] Heimat i Heimatgefűhl [niem] Vaterland i Liebe zum Vaterland

[ang] home felling [ang] national feeling





próba rozgraniczenia, która ma sens

nie tylko w przypadku wielkich

narodów, ale nawet w greckiej polis

Ojczyzna w trzech zagadnieniach:

• kraj rodzinny (terytorium)

• naród 9wspólnota kulturowa i państwo jako wspólnota polityczna)

• ojcowizna

4. Władanie ekonomiczna a własność osobista.

W jakim sensie ojczyzna ideologiczna jest własnością narodu? Jakie funkcje w ogóle mogą wchodzić w grę, gdy mówimy, że cos jest własnością grupy społecznej?

Własność w odniesieniu do ojczyzny i członków narodu odpowiada pojęciu własności ekonomicznej tylko w jednym z dwóch jej znaczeń - w tym, kiedy pojęcia posiadania używamy dla wyrażenia stosunku przyporządkowania osobistego między osoba a przedmiotem, gdy przedmiot, który nazywamy swoim, stanowi jak gdyby przedłużenie naszej osobowości.

5. Wartości stanowiące własność grupy społecznej.

Tam, gdzie mamy do czynienia w własnością grupową (w drugim znaczeniu - związku głębszego) przedmiot przyporządkowany zbiorowości może stanowić oś krystalizacji, która decyduje o istnieniu tej zbiorowości, zmieniając zespół jednostek w grupę społeczną albo przynajmniej wprowadzając do istniejącej zbiorowości nową więź, która zmienia jej charakter (…). Zbiorowość w swoim aspekcie wewnętrznym istnieje jako zbiorowość tylko poprzez obrazy, jakie przybiera w świadomości składających się na nią jednostek. A w tych obrazach istotnym czynnikiem wiążącym mogą być właśnie podporządkowane grupie zewnętrzne wartości, na których tło rzutujemy cały ten zespół ludzi.

Taką wartość, która staje się nieodzownym elementem wyobrażenia grupy pewnego typu, jest przede wszystkim ziemia. Tajemniczy związek wywodzi się jeszcze z pierwotnych grup terytorialnych, ma odzwierciedlenie w religii. Poza ziemią, składnikami krajobrazu, budowlami i osiedlami w większych zbiorowościach wchodzą w grę tzw. wartości niematerialne: dorobek kulturalny grupy (np. literatura narodu).

Największe znaczenie mają tego rodzaju wartości w wielkich zbiorowościach takich, jak naród nowoczesny, gdzie członków nie łączy osobiste współżycie, lecz jedynie przekonanie, że wszyscy są w taki sam sposób związani z pewnymi wartościami podporządkowanymi całej grupie. Bez tego przekonania niemożliwa byłaby więź społeczna w tej skali.

6. Współzależność między ojczyzną prywatną a ojczyzną ideologiczną.

W małych zbiorowościach ojczyzna prywatna i ojczyzna ideologiczna mogły posiadać ten sam odpowiednik terytorialny.

W mieście średniowiecznym, w dawne greckiej polis, ojczyzna prywatna poszczególnych obywateli mogła sięgać granic ich ojczyzny ideologicznej

Wraz z rozrastaniem się zbiorowości terytorialnej następuje rozdwojenie: ojczyzna prywatna staje się tylko częścią ideologicznej, a równocześnie ojczyzny prywatne poszczególnych członków wielkich zbiorowości mnożą się i różnicują.

Porównując emocjonalny stosunek do środowisk na obczyźnie z emocjonalnym stosunkiem do „prywatnej ojczyzny” znajdującej się w granicach ojczystego kraju, możemy stwierdzić, że stosunek do tej osobistej ojczyzny, chociaż także oparty na nawykach, jest wzbogacony pewnymi elementami przekonaniowymi, które nie mają miejsca podobnym przywiązaniu do środowisk obcych. Te elementy przekonaniowe, to wiara, że z tym właśnie środowiskiem ojczystym jestem związany w specjalny sposób, że ta więź jest predestynowana i, że angażuje ona głęboko moją osobowość. Stosunek uczuciowy do tej prywatnej ojczyzny jest poparty nakazem moralnym: jest on także moim obowiązkiem. Okolice stanowiące moją ojczyznę osobistą reprezentują także ojczyznę w znaczeniu ideologicznym, której są częścią. W ten sposób pojęcie ojczyzny ideologicznej rzutuje na nasz stosunek do ojczyzny prywatnej.

Fakt, że ojczyzna prywatna reprezentuje ideologiczną ma i odwrotną stronę: ciepły, osobisty stosunek uczuciowy, przenosi się na ojczyznę ideologiczną.

Trzeba zaznaczyć, że ideologia narodowa nie jest niezbędna, aby lokalnej ojczyźnie w granicach narodowego obszaru nadać świętość.

7. Metody rozszerzania stosunku osobistego względem ojczyzny.

1. wędrówki,

2. wytworzenie osobistej łączności z szeregiem punktów rozrzuconych po obszarze całego kraju,

3. literatura i cała kultura narodowa, tradycja historyczna - obcowanie z tymi elementami.

8. Ziemia rodzinna.

Analizując synonimy „ojczyzna” i „ziemia rodzinna” możemy stwierdzić, że obie te nazwy sugerują, iż związek jednostki z ojczyzną nie jest wynikiem wolnego wyboru, lecz jest jej predeterminowany.

Sam fakt urodzenia się w jakiejś miejscowości jest, oczywiście, bez znaczenia dla kształtowania się więzi psychicznych wiążących jednostkę z ojczyzną prywatną.

W patriotyzmie osobistym dużą rolę odgrywają czynniki przekonaniowe.

Miejsce urodzenia nie wyznacza również jednostce ojczyzny ideologicznej. Niemniej jednak urodzenie się na obszarze ojczyzny ideologicznej należy do wzoru uczestnika zbiorowości narodowej. Związek między osobowością jednostki a jej miejscem urodzenia ma charakter magiczny.

Charakter ojczyzny zależny jest od ideologii grupy społecznej, której ojczyzna jest korelatem. Typologia ojczyzn w zależności od tradycji kulturowej, od stosunku grupy terytorialnej do innych zbiorowości, od roli czynników kulturowych w obrazie ojczyzny, to temat, któremu należałoby poświęcić oddzielne stadium.

Peter L.Berger, Thomas Luckmann

Społeczne tworzenie rzeczywistości

(Społeczeństwo jako rzeczywistość subiektywna)

Internalizacja rzeczywistości

I. Socjalizacja pierwotna.

• społeczeństwo jako rzeczywistość subiektywna i obiektywna, nieustający proces dialektyczny złożony z trzech momentów: eksternalizacji, obiektywizacji i internalizacji (być w społeczeństwie znaczy uczestniczyć w tym procesie),

• internalizacja: podstawa do rozumienia innych ludzi i postrzegania świata jako rzeczywistości społecznej,

• jednostka staje się członkiem społeczeństwa, gdy żyje w tym samym świecie, co inni i uczestniczy w ich życiu,

• socjalizacja: wszechstronne i zwarte wprowadzenie jednostki w obiektywny świat społeczeństwa albo jakiś jego sektor

1. socjalizacja pierwotna (pierwsza, jednostka przechodzi ją w dzieciństwie),

2. socjalizacja wtórna (każdy następny proces, który wprowadza jednostkę w nowy sektor obiektywnego świata jego społeczeństwa),

• socjalizacja pierwotna polega na wejściu do obiektywnej struktury społecznej, w której jednostka napotyka innych decydujących o jej socjalizacji, ci znaczący inni pośredniczą w przekazaniu obiektywnego społecznego świata, a podczas tej mediacji zmieniają go stosownie do własnego umiejscowienia w strukturze społecznej,

• socjalizacja pierwotna wiąże się nie tylko z uczeniem poznawczym, ale także z emocjami, które umożliwiają proces uczenia,

• identyfikacja między dzieckiem a znaczącymi innymi jest koniecznym warunkiem internalizacji, czyli przejmowania ról i postaw znaczących innych, by czynić je swoimi,

• osobowość jest wynikiem odbicia postaw przyjmowanych wobec niej przez znaczących innych - jednostka staje się tym, za kogo ją uważają; proces ten wymaga jednak pogodzenia identyfikacji przez innych i samoidentyfikacji oraz tożsamości obiektywnie przypisanej i subiektywnie przyswojonej; do identyfikacji dochodzi zawsze w obrębie określonego świata społecznego (tj. jednostka przejmuje nie tylko role i postawy innych, ale również ich świat),

• uzyskanie tożsamości wiąże się z przypisaniem do określonego miejsca w świecie społecznym,

• subiektywne przyswojenie tożsamości i subiektywne przyswojenie świata społecznego są różnymi aspektami tego samego procesu internalizacji, w którym pośredniczą ci sami znaczący inni,

• w socjalizacji pierwotnej zachodzi proces stopniowego abstrahowania od ról i postaw znaczących innych i dostrzeżenie ról i postaw w ogóle; to abstrahowanie od ról i postaw konkretnych znaczących innych jest nazywane uogólnionym innym (jednostka zaczyna identyfikować się z całym społeczeństwem, nie tylko z konkretnymi innymi); dzięki temu tożsamość jednostki uzyskuje ciągłość i stabilność (jej samotożsamość nie zmienia się zależnie od tego, z jakimi innymi, znaczącymi czy też nie, przebywa),

• język: najistotniejsza treść i najważniejsze narzędzie internalizacji,

• socjalizacja pierwotna kończy się wraz z chwilą uświadomienia sobie i utrwalenia przez jednostkę pojęcie uogólnionego innego i wszystkiego, co się z nim wiąże,

• socjalizacja nigdy nie jest całkowita ani zakończona.

II. Socjalizacja wtórna.

• socjalizacja wtórna jest internalizacją „subświatów” instytucjonalnych czy też wyrastających z innych instytucji, dlatego jej zakres i charakter są zdeterminowane złożonością podziału pracy i towarzyszącym mu podziałem wiedzy,

• socjalizacja wtórna polega na nabyciu wiedzy związanej z rolami, które wywodzą się z podziału pracy,

• „subświaty” internalizowane w trakcie socjalizacji wtórnej są rzeczywistościami częściowymi złożonymi ze składników normatywnych, afektywnych i poznawczych,

• socjalizacja wtórna zawsze zakłada poprzedzający okres socjalizacji pierwotnej, co stanowi problem, ponieważ raz zinternalizowana rzeczywistość ma skłonność do tego, aby trwać, a wszelkie nowe treści muszą zostać po prostu dodane,

• w socjalizacji wtórnej zostaje ustalona kolejność uczenia się i wymagania służące wzmocnieniu prestiżu przyswajanych ról lub ze względu na interesy ideologiczne,

• socjalizacja wtórna nie wymaga identyfikacji ze znaczącymi innymi,