Wstęp. Stanisław Ossowski

Z zagadnień psychologii społecznej

(Dzieła, tom III, wstęp, rozdział I i II)

Rzeczywistość społeczna i jej atomy.

• dwa rodzaje patrzenia na społeczność, rzeczywistość społeczną:

1. demograficzny; bada zbiorowość, jej dynamikę i ruchliwość jej członków (badanie z zewnątrz, sposób behawiorystyczny)

2. wewnętrzny; odnosi się do świadomości osobników składających się na społeczność, interesuje go obraz rzeczywistości, jaki pojawia się w świadomości członków, a dalej związane z tym obrazem uczucia, pragnienia i zamiary oraz wynikające z nich poczucie więzi społecznej

- stanowiska reprezentujące podejście demograficzne:

a) demografia społeczna,

b) tradycyjna ekologia społeczna,

c) teoria klas ekonomicznych.

• morfologia społeczna Durkheima - stanowisko wykorzystujące zarówno aspekt demograficzny, jak i wewnętrzny

Wszelkie treści kulturowe, które interesują psychologię społeczną odnajdujemy w świadomości człowieka. Interesuje nas jednostka ludzka jako element (atom) struktury społecznej. Rzeczywistość społeczną traktujemy jednak jako coś, co się kształtuje i rozgrywa w sferze świadomości człowieka, traktujemy ją jako system zależnych od siebie uczuć i przedstawień jednostkowych.

Rozdział I. W obliczu widzów.

1. Zagadnienie introspekcji.

1. przekonania jednostki o samej sobie ważnym źródłem do badania życia społecznego,

2. demaskatorzy introspekcji jako wiarygodnej przesłanki (Marks, Freud, behawioryści i ich zwolennicy, Descartes, Kant, Bergson)

3. introspekcja powinna interesować naukę, gdyż rzuca światło na strukturę danej osobowości:

• jest procesem posiadającym skutki psychiczne,

• wywiera skutki społeczne,

• modyfikuje rzeczywistość, do której się odnosi.

2. Niestałość sądów opartych na doświadczeniach wewnętrznych.

1. przy samoobserwacji chwilowy stan świadomości jest w równej mierze właściwością obserwatora, jak i przedmiotu obserwowanego,

2. nie rozróżniamy między tym, co jest, a tym, co się nam wydaje,

3. nie mamy możliwości rzetelnego porównania własnych obserwacji i autoobserwacjami innych (aby usytuować siebie w porównaniu z innymi należy wziąć pod uwagę różne kryteria, np. skutki działania albo „opinię powszechną”)

3. Obraz kształtujący rzeczywistość.

• stan obserwowany jest często niweczony przez samą obserwację

• zmiana autocharakterystyki jest jednocześnie zmianą własnej osoby

• czymś nowym może stać się uczucie wypowiedziane

• zjawisko „przyroda naśladuje sztukę”

4. Odkrywam czy tworzę?

Ta rozterka pojawia się, gdy przedmiotem introspekcji uczynię:

• moje tendencje uczuciowe

• intencje moich czynów

• własne, dotąd nie zrealizowane możliwości

Chodzi tu o autocharakterystykę chcącą odkryć we własnym wnętrzu pokłady dotąd nieznane.

5. Wybór roli.

• pytanie, jak szczerze i autentycznie wybrać rodzaj postępowania

6. Energia cudzych promieni.

1. wobec różnych obserwatorów jednostka może zmieniać zachowanie i być różnie odbierana,

2. przeobrażenie pod wpływem innych osób:

- trwałe

- chwilowe

7. Refleks obrazu.

• świadome lub nieświadome naśladownictwo

• nauka

• współdziałanie

• kierownictwo

• opieka

Świadczy to o przekonaniu, że ten, z kim nas łączy obustronny stosunek społeczny, ma w swej świadomości jakiś obraz naszej osoby.

Reakcje na refleks własnego obrazu w świadomości innej osoby:

• sugestia - zachowanie typu „selfconsciesnes”

• próba obrony - wzmaganie w sobie rysów przeciwnych

8. Obrazy indywidualne a stereotypy.

Stereotypy to obrazy osobowości, które osobowość tą kształtują będące obrazami w skali społecznej. Odnoszą się one do członków poszczególnych zbiorowości, mają zasięg sugestii zbiorowej (zatem szerszy niż zasięg sugestii indywidualnych). Mimo to mają mniejsze znaczenie osobotwórcze (małe są szanse na zmianę tego obrazu, co nie napędza mechanizmu walki)

Rozdział II. Córka wielu matek.

Rzecz o roli środowisk społecznych w kształtowaniu psychiki.

Rola przynależności do grupy.

1. Środowisko społeczne a dusza jednostki.

Stanowisko Durkheima:

• dwie sfery osobowości ludzkiej - indywidualna i społeczna (stąd konflikty jednostki)

• elementy ponadindywidualne: pojęcia wspólne ludziom używającym jednego języka, zakres przeżyć religijnych, intuicje moralne, myśl logiczna, kategorie intelektu

• owe elementy przeciwstawiają się innym czynnikom naszej osobowości

• wcześniej podobne, niesocjologiczne jeszcze przekonania u Condarsela czy Marksa - mistrza podejrzeń

2. Organizm państwowy i klasa społeczna.

Zarówno Marks, jak i Durkheim koncentrują się na wpływie na jednostkę zbiorowości, z którą jednostka ta się identyfikuje, grupy społecznej, do której przynależy. Według Marksa zbiorowością taką jest klasa. Durkheim zwrócił się w stronę lokalnej społeczności terytorialnej, dlatego podstawową interesującą go więzią jest patriotyzm. W obu jednak koncepcjach pod uwagę brany jest wpływ tylko jednej zbiorowości.

3. Uczestnictwo w krzyżujących się zbiorowościach.

Jednostka odczuwa przynależność do wielu zbiorowości na raz. Swoją przynależność może zmieniać w czasie.

4. Synteza wpływów czy nurty niezależne?

Próba odpowiedzi na pytanie, czy jednostka posiada jeden zespół dyspozycji w wyniku wpływu różnych zbiorowości czy posiada kilka zespołów dyspozycji?

5. Konflikty zbiorów a postawa introspekcyjna.

Stanisław Ossowski

Z zagadnień psychologii społecznej

(Dzieła tom III, rozdział III i IV)

Rozdział III. Pod znakami Ormuzda i Arymana.

1. Dualizm religijny i dualizm psychologiczny.

1. na dualizm człowieka zwraca uwagę Zoroastra (bóg dobry - Ormuzda, bóg zły - Aryman) oraz manicheizm (szatańska materia, boski duch); koncepcja Maniego kojarzy się z alegorią powozu (Platon),

2. w Zoroastryźmie walka światów ma również wymiar wewnętrzny (świadczą o tym nazwy: duch „dobrej myśli” i demon „złej myśli”)

3. dualizm religijny z psychologicznymi i etycznymi konsekwencjami w orfizmie,

4. udział szatana w kształtowaniu się ludzkiej natury uznaje chrześcijaństwo i judaizm,

5. bajka z plemienia Hausa o człowieku, kajmanie i szakalu, która ma wielkie prawdopodobieństwo psychologiczne.

2. Zasięg wyobraźni a zasięg współczucia.

1. próba tłumaczenia częstego braku współczucia brakiem wyobraźni,

2. aktywność wyobraźni zależna w dużej mierze od poczucia społecznej łączności (według Ossowskiego bardziej współczujemy naszemu psu niż Żydowi z Oświęcimia),

3. w ograniczeniu wyobraźni dużą rolę odgrywa stereotyp utrudniający zajęcie stosunku bezpośredniego względem danej jednostki (podczas II wojny światowej znane są przypadki antysemitów przejmujących się losem konkretnego, znanego im Żyda),

4. nagłe rozszerzenie wyobraźni w sytuacji ekstremalnej powoduje wstrząs,

5. zakres wyobraźni w danej sytuacji jest wprost proporcjonalny do podobieństwa sytuacji społecznej (ważna jest tu równoległość sytuacji oraz różne subtelne aspekty),

6. ani egoizm, ani okrucieństwo nie dają się tłumaczyć brakiem wyobraźni - zależność jest obustronna,

7. wyobraźnia może być motorem złych skłonności (wysublimowany akt nienawiści, tchórzostwo pchające do nikczemnych czynów w trosce o samoocalenie),

Max Scheler twierdził, że wzrost zdolności rozumienia innych przez wieki zaowocował nowymi formami okrucieństwa.

8. dwoistość natury ludzkiej ma głębsze podłoże - nie da się jej sprowadzić jedynie do zakresu wyobraźni.

3. Miłość i śmierć.

1. Eros i Tanatos u Freuda; instynkt budujący (samozachowawczy, dążący do podtrzymania gatunku) i destrukcyjny (samodestrukcyjny, uzewnętrzniona nienawiść), są nierozdzielne (historyczne przykłady, w których sprzężone jest zacieśnianie więzi i nienawiść do obcej grupy),

2. oba instynkty mają często biologiczne podłoże, kultura zaś ogranicza zasięg ich działania.

4. Ku przemianom i ku jednostajności.

1. zamiast opozycji : miłość - nienawiść czy twórczość - destrukcja można zbudować opozycję ŻYCIE (działanie, nowość) - MARTWOTA (jednostajność),

2. tak zdefiniowane przeciwstawne tendencje odnajdziemy w erotyce i estetyce (teorii o sposobie przeżywania),

3. Jest w nas skłonność zachowawcza: przeżywanie jednostajnego trwania, spokoju, coś, co można scharakteryzować jako dążenie do przeobrażenia czasu w wieczność pozbawioną historii, wymiarów. A równocześnie jest w nas żądza stawania się, wrażeń i zmian, skłonność do maksymalnego uhistorycznienia czasu, do wypełnienia go ciągle nową treścią.

4. pierwsze z pragnień rodzi uczucie zmęczenia, wolę snu, pragnienie bycia kamieniem, ideę Nirwany albo przynajmniej jednostajności przemian, stałego rytmu dnia,

5. w człowieku są obie te tendencje - stale lub okresowo któraś z nich przeważa,

6. z przewagą którejś tendencji wiąże się odmienne podejście do śmierci.

5. Roszczenie intelektu a skłonność do irracjonalnej wiary.

1. przykłady wiary „ludzi oświeconych” (np.: Newton piszący komentarze do Apokalipsy, Pascal),

2. Świadome wyłączenie pewnej sfery życia psychicznego spod kontroli intelektu jest zazwyczaj wynikiem obawy, że myśl krytyczna zabije w nas poczucie pewnych wartości.

3. konflikt wiary i absurdu bardziej subtelny niż w stwierdzeniu: „Credo quia absurdum”,

4. dwoistość człowieka okazuje się mieć różne aspekty.

6. Trojakie zagadnienia.

(jakie mogą wchodzić w grę, gdy mowa o dwoistości natury ludzkiej):

1. przeciwieństwa między różnymi typami ludzi jako przeciwieństwa różnych form realizacji „Natury ludzkiej”,

2. przeciwieństwa, jakie spotykamy w charakterze i umysłowości jednego człowieka,

3. konflikty przeżywane w poszczególnych stanach psychicznych.

Rozdział IV. Konflikty niewspółmiernych skal wartości.

1. Atrakcyjność aktualna i pamięć o przeszłych doznaniach.

1. Postępowaniem naszym kierują wyobrażenia przedmiotów lub stanów rzeczy, które są przez nas odczuwane jako wartości dodatnie lub ujemne, tzn.: są dla nas atrakcyjne lub repulsyjne.

2. Wartości pozostają w pewnym stosunku przyczynowym do przeżyć, których pragniemy doznawać lub, których pragniemy unikać.

3. zmiany w skali wartości mogą mieć źródło w :

• różnorodności stanów naszego organizmu

• zmianach zachodzących w sferze naszych wyobrażeń

• sugestiach społecznych przy zmianie otoczenia

1. czynnikiem, który wprowadza komplikacje do przeobrażeń w skali wartości jest pamięć - sprawia, że skale odczuwanych wartości są mniej płynne niż nastroje i aktualne potrzeby.

• Wartości odczuwane i wartości uznawane.

1. większą stałość mają wartości oparte nie na odczuciach, ale na przekonaniach,

2. wartości oparte na przekonaniach to przedmioty, o których sadzimy, że mają dla nas wartość obiektywną,

3. czy wartość uznawana jest funkcją wartości odczuwanej?

4. W przypadku różnych relacji (funkcji) mamy trzy sytuacje:

• przedmiot jest uznawany za wartość i jako taki jest przez nas odczuwany

• przedmiot jest uznawany za wartość, ale nie jest tak przez nas odczuwany

• w przedmiocie odczuwamy wartość, ale jej nie uznajemy

Na tle dwóch ostatnich przypadków pojawia się konflikt.

1. wartości uznawane mogą silnie pobudzać naszą uczuciowość, chociaż same przez się nie są atrakcyjne,

2. wartością odczuwaną jest nie tylko wartość odczuwana zgodnie z przekonaniem, ale również wartość postępowanie zgodnego z przekonaniem, dlatego wartości odczuwane mogą kierować naszym postępowaniem.

Można to rozumieć jako atrakcyjność czegoś, co jest środkiem do celu atrakcyjnego bezpośrednio: szacunku we własnych oczach.

3. zarysowały się zatem różne pod względem psychologicznym kategorie wartości:

• wartości bezpośrednio i aktualnie atrakcyjne

• wartości atrakcyjne ze względu na pamięć o takich stanach psychicznych, w których są one bezpośrednio i aktualnie atrakcyjne

• wartości uznawane, ale nie odczuwane.

3. Indywidualne pragnienia i normy społeczne.

1. dualizm strukturalny Freuda znajduje poparcie w badaniach socjologicznych szkoły francuskiej, choć dla Durkheima presja społeczna jest czynnikiem podnoszącym, zmieniającym zwierzę w istotę moralną i myślącą, co u psychoanalityków jest źródłem wewnętrznych zaburzeń,

2. dualizm socjologii francuskiej dotyczy różnych aspektów:

• przeciwstawień objętych moralnością społeczną

• wartościami estetycznymi

• wartościami intelektualnymi (apriorycznymi)

• przesłankami ekonomicznymi

1. Durkheim i jego uczniowie mówią raczej o przedstawieniach indywidualnych i społecznych i interesują się przede wszystkim procesami świadomymi; niemniej również dla wielu konflikty pomiędzy pragnieniami a poczuciem powinności są konfliktem skłonności indywidualnych i dyspozycji wytworzonych przez sugestię społeczną, konflikt ten można również utożsamić z konfliktem wartości odczuwanych i wartości uznawanych,

2. ten konflikt prowadzi często do zjawiska maskowania motywów własnego postępowania przed samym sobą - kierując się tym co gorsze, pragną sądzić, że idą za tym, co lepsze (Juvenalis).

• Instynktywizacja norm społecznych.

1. kwestia, czy rzeczywiście te dwie klasy konfliktów należy zawsze ze sobą utożsamiać - Durkheimiści błędnie sądzą, że tak, gdyż przyjmują, że człowiek jest członkiem tylko jednej społeczności; u psychoanalityków jest to wynik prymatu zainteresowań stosunkami rodzinnymi,

2. należy zauważyć, że również „deteriora” nie muszą mieć biologicznego, a mogą mieć społeczne podłoże,

3. grupa społeczna może także narzucać skale wartości odczuwanych; w wielu przypadkach wartości uznawane mogą stać się dla nas bezpośrednio atrakcyjne dzięki temu, że ubiegając się o nie nabraliśmy nowych nawyków - nauczyliśmy się oceniać je bezpośrednio, bo zabarwiła je np. przyjemność płynąca z aprobaty społecznej.

W momencie zmiany środowiska społecznego, a zatem i skali wartości dziedziczymy po poprzedniej grupie szereg nabytych wartości bezpośrednich i uczuciowych. Narzucone nam nawyki mogą zatem stać się „instynktami”, pojawia się zjawisko instynktywizacji norm społecznych.

5. Kolejne nawarstwienia.

1. przyjęta przez durkheimistów i psychoanalityków dwuwarstwowość psychiki ludzkiej wydaje się niewystarczająca

Gdy chodzi o ścieranie się różnych skal wartości można wyodrębnić więcej warstw, wcześniejsze, wyparte skale wartości nie wyzbyły się dla nas wszelkiego potencjalnego znaczenia. W ten sposób ustępowanie jednych skal wartości innym nie tylko zmienia naszą osobowość, ale wzbogaca zakres jej możliwości, komplikując równocześnie jej strukturę.

6. Środki i cele

1. dość częstą, wystarczającą przyczyną przesunięć w skalach wartości jest uzyskanie atrakcyjności bezpośredniej przez coś, co było środkiem do osiągnięcia odległych celów atrakcyjnych samych przez się, wówczas środek może odnieść zwycięstwo nad celem (por. mechanizmy przemian sekt żebraczych)

2. gdy to, co było środkiem uzyskuje dla nas wartość bezpośrednią i staje się w praktyce ostatecznym przedmiotem naszych zabiegów, stosunek do pierwotnego celu nie znika ~ przenosi się do innej warstwy, wyobrażenie celu pozostaje w tle (w różnym stopniu, czasami może to być już tylko sucha racjonalizacja)

7. Wartości codzienne i wartości „uroczyste”.

1. przy wyżej opisanym mechanizmie ów odległy cel przybiera postać wartości odświętnej,

2. pojawiają się dwie niewspółmierne skale wartości: odświętnych i codziennych,

3. wartości odświętne należy kojarzyć z patosem - są to wartości uroczyste,

4. wartości uroczyste nie są przeżywane intensywniej, ale inaczej; mają trwalsze skutki w psychice (tzn. reakcje w stosunku do nich),

5. przeżycia związane z wartościami uroczystymi są szanowane przez środowisko społeczne, które jest autorytatywne. Każda trwalsza zbiorowość wzorami osobowymi, jakie stawia za przykład swoim członkom, obejmuje reakcje uczuciowe na pewne kategorie przedmiotów,

6. społeczność akceptuje reakcje uczuciowe na sytuacje przeżywane wspólnie przez grupę oraz na te, które ze względu na patos są powszechnie rozumiane,

7. siła naszych reakcji uczuciowych względem powodzeń lub niepowodzeń związanych z wartościami codziennymi jest czymś, czego się raczej wstydzimy,

8. z kolei wartości uroczyste „zdobią” tego, kto się nimi przejmuje.

8. Troska o fasadę.

1. podkreślanie przeżyć związanych ze sprawami patetycznymi a ukrywanie wzruszeń wywoływanych przez sprawy małostkowe jest charakterystyczne dla środowisk inteligenckich; do kultu wartości patetycznych poważnie przyczynie się wykształcenie literackie,

2. zdarza się odrzucanie fasady wartości uroczystych:

• w kontaktach z rodziną, przyjaciółmi (potrzeba szczerości, podłożem współżycia są wartości codzienne)

• w kontaktach ze specjalistami (podczas załatwiania spraw dyktowanych przez wartości codzienne)

1. przeżycia związane z wartościami codziennymi często nas absorbują, mimo że przekonani jesteśmy o wadze wartości uroczystych (znów konflikt między przekonaniem a wartością emocjonalną).

• Społeczne źródła wartości uroczystych.

1. wartości codzienne też mogą mieć genezę społeczną,

2. grupa społeczna także ma swoje wartości codzienne i uroczyste,

3. dwoistość skal przeżyć jednostki może być również związana ze zmianą grupy społecznej lub nawet aspiracją do zmiany.

• Wielorakie dwoistości.

Różne źródła konfliktów skal wartości:

1. potrzeby biologiczne a wartości społeczne,

2. tendencje osobiste a tendencje społeczne (Durkheim),

3. wynik uczestnictwa jednostki w wielu zbiorowościach,

4. „odziedziczenie” konfliktu, który dotyczy samej grupy społecznej,

5. bunt przeciwko wartościom grupy społecznej, która ukształtowała daną osobowość,

6. środek staje się atrakcyjny sam przez się (w oderwaniu od celu),

7. konflikt jako wynik samoobserwacji.

11. Niewspółmierność skal.

1. nie ma wspólnej miary, by porównać skale wartości codziennych i uroczystych,

2. niewspółmierność ta może dotyczyć także dwóch skal wartości odczuwanych (stan, w jakim mogę odczuwać jedne z nich czyni mnie niezdolnym do odczuwania innych),

3. przechodząc od jednego systemu wartości do drugiego, jednostka zmienia swój stosunek do ludzi, swoje poczucie przynależności do grupy społecznej - ma wrażenie, że stała się innym człowiekiem.

Emile Durkheim

Zasady metody socjologicznej

(„Przedmowa do wydania drugiego”)

1. Durkheim o swoich założeniach.

• świadomość tak indywidualna jak i społeczna nie jest niczym substancjalnym, lecz tylko mniej lub bardziej usystematyzowanym zespołem zjawisk,

• życie społeczne składa się w całości z wyobrażeń,

• propozycja traktowania faktów społecznych jak rzeczy (nie znaczy to, że są rzeczami materialnymi); takie podejście nie polega na zaliczeniu faktów do jakiejkolwiek kategorii ontologicznej, ale na zajęciu pewnej postawy myślowej: nie wiemy w chwili rozpoczęcia studiów, czym te rzeczy są - ich cechy charakterystyczne jak i przyczyny nie mogą zostać odkryte na drodze najszybszej nawet introspekcji (w tym znaczeniu rzeczą jest przedmiot każdej nauki oprócz matematyki),

• psychologia obiektywna również podchodzi do faktów „od zewnątrz”,

• socjolog wchodząc w świat społeczny musi zdawać sobie sprawę, że wchodzi w świat nieznany, jego praca ma polegać na badaniu odkryć, które go zaskoczą,

• warto wiedzieć nie to, jak myśliciel wyobraża sobie jako jednostka jakąś sytuację, ale jaka jest na ten temat koncepcja grupy, gdyż tylko ona jest społecznie skuteczna (trzeba znaleźć jej znamiona zewnętrzne),

• elementami społecznymi są jednostki i rzeczy (jednostki są elementami czynnymi),

• zjawiska społeczne należy postrzegać jako zewnętrzne wobec jednostek - każde społeczeństwo wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych, które zachodzą w świadomościach samotnych - owe swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie, nie zaś w jego częściach (tj. członkach),

• fakty społeczne różnią się od psychicznych nie tylko ilościowo; mają one inne podłoże, zachodzą w innym środowisku, zależą od innych warunków,

• mentalność grupy to nie mentalność poszczególnych osób; ma ona swe własne prawa, przedstawienia, które nie wyrażają ani tych samych podmiotów, ani tych samych przedmiotów, nie mogą zależeć od tych samych przyczyn,

• nie mając pewności, można uznać za prawdopodobne, że choć istnieją podobieństwa między dwoma rodzajami praw (psychologiczne prawo asocjacji idei a prawa stosunków między przedstawieniami społecznymi) różnice nie są mniej wyraźne - na sposób kombinacji przedstawień ma już wpływ samo ich tworzywo,

• socjologia nie może w żadnym razie po prostu zapożyczać od psychologii różnych pomysłów w celu stosowania ich bez zmiany do faktów społecznych,

• definicja faktów społecznych: za fakt społeczny uznaliśmy sposoby robienia lub myślenia, rozpoznawane jako fakty społeczne dzięki temu, że są zdolne wpływać przymuszająco na świadomości indywidualne; przymus nie jest istotą faktu społecznego - jest znamieniem zewnętrznym, które pozwala nam je rozpoznawać cecha ta nie wyczerpuje jednak wszystkich cech faktu społecznego, jest to jedynie definicja wstępna, która wykorzystuje cechy uchwytne przed badaniem, definicja ta nie jest również za szeroka, odgranicza bowiem przymus dziedzicznych determinantów jako tych, które warunkują jednostkę od wewnątrz,

• fakty społeczne warunkują od zewnątrz - jednostka zastaje je już gotowe, nie może ich zmienić, musi się z nimi liczyć; jednostka odgrywa bez wątpienia rolę przy powstawaniu faktów społecznych, aby jednak fakt miał miejsce trzeba, by zmierzały się ze sobą działania wielu jednostek i z tej kombinacji zrodziło się coś nowego,

• instytucją można nazwać wszelkie wrażenia i wszelkie sposoby postępowania ustanowione przez zbiorowość - socjologię można określić jako naukę o instytucjach, o ich genezie i funkcjonowaniu.

2. Co to jest fakt społeczny.

• w każdym społeczeństwie jest określona grupa zjawisk odznaczających się cechami, które wyraźnie różnią się od zjawisk badanych przez nauki przyrodnicze:

1. są niezależne od czynów danej jednostki,

2. powstały przed daną jednostką - istnieją więc poza nią, egzystują na zewnątrz świadomości indywidualnej,

3. narzucają się jednostce niezależnie od jej woli („dysponują” jakąś formą sankcji),

4. nie mogą mieć innego podłoża jak społeczeństwo,

• przykłady faktów: normy prawne, moralne, dogmaty religijne, systemy finansowe itd., polegają na ustalonych wierzeniach i praktykach; czy należy więc sadzić, że mają miejsce jedynie tam, gdzie istnieje określona organizacja? (istnieją bowiem fakty nie zinstytucjonalizowane, np. prądy społeczne),

• faktem potwierdzającym wymienione cechy ( a)-d) ) jest proces wychowania, który jest procesem tworzenia się istoty społecznej,

• powszechność nie jest cechą faktu społecznego, choć tak się ją traktuje, gdy myli się fakt z jego jednostkowym wcieleniem

• fakt konstytuują wierzenia, skłonności, praktyki grupy traktowanej jako zbiorowość (czymś innym są formy, jakie przybierają stany zbiorowe, załamując się w jednostce),

• zbiorowy zwyczaj nie istnieje tylko immanentnie w następujących po sobie aktach, jakie określa, ale zostaje raz na zawsze wyrażony w formule, która przechodzi z ust do ust, przekazywana jest przez wychowanie, utrwala się piśmiennie - istnieją pewne prądy opinii, które w zależności od epoki i kraju, popychają nas z większą lub mniejszą intensywnością do np. małżeństwa lub samobójstwa; są to oczywiście fakty społeczne (na pierwszy rzut oka wydają się one nieodłączne od form, jakie przybierają w poszczególnych przypadkach); statystyka dostarcza nam środek do ich wyodrębnienia,

• prywatne manifestacje faktów społecznych są zjawiskami socjopsychicznymi, które również mogą interesować psychologa,

• fakty społeczne są powszechne, bo są zbiorowe (ale nigdy na odwrót; wszelki fakt społeczny jest naśladowany, dlatego, że jest on społeczny, tzn. obowiązujący),

• oprócz przytaczanych zbiorowych sposobów występują także zbiorowe sposoby bycia,

• między faktami społecznymi istnieją jedynie różnice stopnia osiągniętej konsolidacji; wszystkie są niczym innym, jak tylko mniej lub bardziej skrystalizowanym życiem,

• definicja faktu społecznego (ostateczna definicja): faktem społecznym jest wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu albo inaczej: taki, który w danym społeczeństwie jest powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji.

Emile Durkhiem

Typy samobójstw

(w: „Durkheim”, red. Jerzy Szacki, seria „Myśli i ludzie”)

1.

1. trzy wnioski - samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji społeczności:

• religijnej

• domowej

• politycznej,

2. Przyczyna musi się znajdować w takiej właściwości, którą mają wszystkie te grupy społeczne, choć, być może, w niejednakim stopniu. Jedyną wspólną właściwością jest mocna integracja. Samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji grup społecznych, do których jednostka należy.

3. egoistyczny typ samobójstwa to samobójstwo wynikające z nadmiernego ujednostkowienia,

4. W społeczeństwie zwartym i żywotnym między wszystkimi a każdym i między każdym a wszystkimi ma miejsce stała wymiana idei i uczuć - jak gdyby wzajemna pomoc moralna, która sprawia, że jednostka zamiast być zdaną na własne siły, uczestniczy w energii zbiorowej, zasilając nią swoją energię wówczas, gdy ta jest na wyczerpaniu.

2.

1. egoistyczny typ samobójstwa wynika i jest napędzany przez indywidualizm,

2. człowiek, o ile nie ma żadnych innych potrzeb może sam sobie wystarczyć i żyć szczęśliwie, nie mając innego celu poza samym życiem,

3. w wyniku oddziaływania społeczeństwa człowiek cywilizowany posiada szereg „transcendentnych” potrzeb (idei, uczuć, praktyk nie mających żadnego związku z potrzebami organicznymi); i na odwrót - im bardziej czujemy się od społeczeństwa oderwani, tym bardziej odrywamy się od tego życia, którego jest ono jednocześnie celem i źródłem,

4. człowiek jest dwoisty - do człowieka fizycznego dołącza się człowiek społeczny, który nie może żyć bez społeczeństwa, którego jest wyrazem i sługą,

5. gdy dojdzie do rozkładu społeczeństwa, wszystko co jest w nas „społeczne” zostanie pozbawione jakiejkolwiek obiektywnej podstawy - zostaliśmy bowiem „wciągnięci” w egzystencję wznioślejszą i nie możemy zadowalać się egzystencją dziecka czy zwierzęcia (ludzka działalność potrzebuje czegoś, co ją przerasta),

6. jeżeli życie nie jest warte trudu życia, wszystko staje się pretekstem, aby się od niego uwolnić - takie oderwanie pojawia się nie tylko u izolowanych jednostek,

7. w przeciwieństwie do jednostki społeczeństwo może bez sofizmatów generalizować odczucie samego siebie, swojego zdrowia czy choroby:

• ponieważ jest ono całością, jego dolegliwości udzielają się częściom

• powstają prądy rozczarowania, które nie mają swego źródła w żadnej jednostce z osobna wziętej; odbijają one rozluźnienie więzi społecznych, rodzaj społecznej depresji

• pojawiają się systemy metafizyczne i religijne głoszące, że życie nie ma sensu; kształtują się nowe systemy moralnie zalecające samobójstwo

8. ze względu na swoje zbiorowe pochodzenie, prądy te odznaczają się autorytetem, narzucają się jednostce, z jeszcze większą siłą pchają ją do samobójstwa.

Ten typ samobójstwa w pełni zasługuje na miano samobójstwa egoistycznego:

• powodem jest słabnięcie więzi społecznych

• zdarzenie z życia prywatnego są jedynie przyczynami okazjonalnymi

• rzadko występuje w społeczeństwie „niższym” - zwierząt, dzieci i starców.

3.

1. człowiek może popełnić samobójstwo, gdy jest zbyt silnie zintegrowany ze społeczeństwem,

2. typ samobójstwa altruistycznego:

• obowiązkowe samobójstwo altruistyczne

• fakultatywne samobójstwo altruistyczne

• ostre samobójstwo altruistyczne

3. ten typ samobójstwa związany jest z moralnością mającą za nie wszystko to, co jednostkowe,

4. samobójstwo spotykane głównie w społeczeństwach niższych, ale także bliższych współczesności (np. śmierć pewnej liczby męczenników chrześcijańskich, samobójcy w klasztorach),

5. współczesne przykłady:

• żołnierze wolący śmierć od upokorzenia

• samobójcy, którzy chcą oszczędzić wstydu rodzinie

4.

1. przyjmujemy obiektywną, a nie subiektywną definicję samobójstwa: Każdy gatunek jest więc tylko przesadzoną lub zboczoną formą jakiejś cnoty. Ale tym samym ich związek nie może służyć za podstawę klasyfikacji samobójstw.

2. wpływ kryzysów ekonomicznych na skłonność do samobójstw, są one zakłóceniami porządku zbiorowego,

3. wzrost nędzy nie jest przyczyną wzrostu samobójstw,

4. istota żywa jest szczęśliwa, gdy jej potrzeby znajdują się we właściwym stosunku do jej środków,

5. skłonność do życia jest tylko wynikiem wszystkich innych skłonności, zatem słabnie, jeśli i one słabną,

6. o ile potrzeby zależne są od samych tylko jednostek, o tyle nie mają one żadnej granicy,

7. jeśli zatem z zewnątrz nie przychodzi nic, co mogłoby tą pożądliwość powściągnąć, staje się ona dla samej siebie nieustającym źródłem udręki,

8. im więcej się ma i chce mieć, tym bardziej osiągane satysfakcje jedynie pobudzają potrzeby zamiast je zaspokajać

Aby było inaczej trzeba przede wszystkim ograniczać namiętności.

9. granica musi być wyznaczana przez siłę zewnętrzną wobec jednostki.

Stefan Czarnowski

Kultura

(rozdział I i II)

Rozdział I. Kultura.

1. Kultura jako dobro i dorobek zbiorowy (socjologizm).

1. O kulturze mówić możemy dopiero wówczas, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki czy jej mniemaniem osobistym.

2. Twórczość jednostek, nawet najgenialniejszych, pomnaża lub zmienia tylko to, co było przed nimi, a kierunek jej określony jest przez to wszystko, co jako „kultura” duchowa i materialna pozwala tymże jednostkom na rozwój ich twórczości.

3. Społeczeństwo to nie tylko zbiór jednostek. To także to wszystko, co jest za tymi jednostkami i co jest pomiędzy nimi: ogromna masa dóbr materialnych, praktykowanych sposobów opanowywania i wyzyskiwania przyrody, które dzielą człowieka od hipotetycznego „stanu natury”. To także obyczaje, formy obcowania, praktyki religijne, pojęcie o tym, co dobre, a co złe, co piękne, a co brzydkie - co ludzi łączy i dzieli.

4. człowiek jest wytworem tej kulturalnej zbiorowości; Levy-Bruhl dowiódł, że etapowi rozwoju społeczeństw odpowiada nawet inny „prelogiczny” sposób wiązania myśli,

Nie ma potrzeby rozróżniania na osobistą kulturę i społeczną cywilizację. Fakt, że przeżywamy coś jako nasze własne, jedyne, nie znaczy bynajmniej, by to nie istniało poza nami. W odniesieniu do kultury bezzasadny jest podział zjawisk na psychiczne i materialne. Kultury, która byłaby jedynie „duchową” nie ma i być nie może. Z drugiej strony to wszystko, co nazywamy potocznie „kulturą materialną” jest tym, co psychiczne, przeniknięte i otoczone.

5. należy rozróżnić między indywidualizmem i indywidualnością.

2. Co zaliczamy do kultury.

1. Element dorobku społecznego zaliczony może być do kultury wówczas dopiero, gdy zdolnym się stanie być dobrem wspólnym szeregu grup ludzkich.

2. kultura jest zjawiskiem międzygrupowym,

3. kultura jest zjawiskiem geograficznym,

4. [Kulturą jest] całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzyć się przestrzennie.

3. Założenia prac o kulturze.

Spośród czynników wyrażających się w kulturze wybieramy jeden - pracę, gdyż:

1. musimy odnosić się do kultury jako do nagromadzenia wytworów społecznych, wytwory zaś mogą powstawać tylko przez pracę,

2. jako pracę będziemy traktować każdą zorganizowaną społecznie czynność wytwarzającą wartość (nie tylko gospodarczą),

3. będziemy tez uznawać pracę indywidualną.

Rozdział II. Narodziny wielkiej kultury.

1. Grecka spuścizna w kulturze europejskiej:

• w sztuce: ujęcie najwyższego wzoru piękna ciała ludzkiego

• w literaturze: tragizm rozgrywający się w człowieku

• początki racjonalnego ujmowania zjawisk

• uznanie prawa świeckiego (po raz pierwszy rozróżniono to, co ludzkie od boskiego)

• ideał obywatela (uczestnika, również po raz pierwszy)

1. Wielkość kultury greckiej według Czarnowskiego.

• uniwersalność, otwartość (stąd łatwość rozszerzania, bycia przejmowanym przez inne kultury)

• prostota

• egalitaryzm - demokratyzm

• harmonia

• racjonalizm (odwoływanie się do rozumu)

• świeckość

• antropocentryzm

• pragmatyzm, praktycyzm

• oparcie na zasadzie uczestnictwa, obywatela

Antonina Kłoskowska

Modele społeczne i kultura masowa

• komunikacja masowa: proces przekazywanie szerokiej publiczności informacji i różnego rodzaju treści kulturalnych za pomocą wydawnictw o masowym nakładzie, radia, filmu i telewizji; jednostronny proces oddziaływania grup dysponentów środków komunikacji na publiczność,

• środki informacji masowej służą przekazywaniu informacji, kształtowaniu opinii publicznej (związanej także z polityką), stanowią także narzędzie najszerszego rozpowszechniania kultury i kształtowania postaw społecznych,

• trzy działy zagadnień badań zjawisk komunikacji masowej:

1. środki komunikacji masowej (nakłady, liczba i cyrkulacja czasopism, liczba abonentów RTV, przemysł filmowy, itp.)

2. treści komunikacji (metoda analizy treści)

3. proces oddziaływania treści (reakcje odbiorców, przekształcanie ich postaw)

• skuteczność oddziaływania środków komunikacji masowej (wg Lazarsfeda i Mertona) zależy od stopnia zmonopolizowania komunikacji masowej eliminującego propagandę; od tego, w jakiej mierze komunikacja nastawiona jest na kanalizowanie istniejących postaw (a nie na wytwarzanie nowych) i od wzmocnienia jej wpływu na drodze bezpośrednich oddziaływań w ramach małych grup,

• ignorowanie kultury masowej przez reprezentantów „kultury wyższej”,

• zainteresowanie socjologów kulturą masową ze względu na zagadnienia społecznego uwarunkowania i funkcji elementów tej kultury (obfitość modeli społecznych wyrażonych w kulturze masowej)

• pojęcia typu, wzoru i modelu definiowane dla potrzeb analizy:

1. typ: odpowiada pewnym aspektom rzeczywistości, ale jest rezultatem abstrakcji, selekcji, a nawet idealizacji, może być empiryczny, jak i idealny w sensie weberowskim (przez socjologa konstruowany dla celów teoretycznych).

2. wzór: wyraz regularności ludzkiego zachowania, stanowi powtarzalną strukturę tego zachowania, zakres zachowania uznanego w społeczeństwie za normalną reakcję na określoną sytuację, jest dynamicznym czynnikiem życia społecznego,

1. wzory ustalone,

2. wzory zaczątkowe - wyłaniające się, zyskujące dopiero grunt w praktyce społecznej (np. studia uniwersyteckie dla kobiet przed I wojną światową), rozciągają się tylko na część społeczeństwa.

Sam fakt istnienia określonego zakresu społecznie dopuszczalnego zachowania wskazuje na charakterystyczna funkcję wzoru polegającą na kształtowaniu ludzkiego zachowania w sposób zdeterminowany.

3. model: słowne, obrazowe lub jakiekolwiek inne symboliczne przedstawienie ludzkiego zachowania mogące służyć za przykład i przedmiot odniesienia ocen i skonstruowania dla praktycznych celów społecznych, modele wyrażające aspiracje odgrywają istotną rolę w wychowaniu i propagandzie.

Tradycyjne modele rodziny polskiej:

• okres między powstaniowy (Królestwo Kongresowe) - rozszerzona, trójpokoleniowa rodzina stanowiąca zwartą jednostkę społeczno-ekonomiczną i moralną, ściśle określony status członków (np.. matka jako czynnik moralnej jedności), rodzina patriarchalna o hierarchicznym układzie pozycji,

• okres międzywojenny - model rodziny katolickiej przeciwny „nowomodnym” koncepcjom małżeństwa (małżeństwo jako sakrament) kształtowany przez Przewodnik Katolicki,

• okres powojenny (rozwój kultury masowej w Polsce) - rodzina ze środowiska „mas”, model kobiety pracującej o pozycji równorzędnej z pozycją męża (brak specjalizacji ról w obrębie rodziny), rodzina o pozycji podporządkowanej w hierarchii wartości, mimo to akcentowanie trwałości rodziny i jej prokreacyjnych funkcji, potem model rodziny jako wyspecjalizowanej instytucji społecznej, niezależnej od szerszej struktury pokrewieństwa i względnie wolnej od zewnętrznej kontroli społecznej, zaspokajającej potrzeby emocjonalne i pełniącej funkcje socjalizacji (na podstawie Przyjaciółki).

Margaret Mead

Kultura i tożsamość. Studium dystansu miedzypokoleniowego

Wstęp

• centralny problem: z jaką przeszłością, teraźniejszością i przyszłością może się identyfikować młody człowiek szukający ideałów?, ale i wątpliwość: czy w kulturach, które dziś istnieją, znajduje się coś, czemu warto się poświęcić i z czym można się utożsamiać?

• w miarę rozwoju cywilizacji identyfikacja stała się sprawą wyboru między całymi systemami myślenia, współzawodniczące style życia uzyskały mogą być dla jednostki mniej lub bardziej korzystne,

• (…) najpierw musimy właściwe zrozumieć swą przeszłość i swą teraźniejszość, a dopiero później, młode i starze pokolenie będzie mogło snuć palny wspólnej i pomyślnej przyszłości.

Wprowadzenie

Podstawowa i wyróżniająca cecha współczesnego człowieka w jego aktualnej sytuacji wiąże się z faktem, że w chwili, gdy zbliżamy się do możliwości stworzenia jednej kultury obejmującej cały świat i stania się obywatelami tego samego globu, spotykamy jednocześnie pod koniec XX w. przykłady jednostek, które żyją jak pięćdziesiąt tysięcy lat temu.

Rozdz. I. Przeszłość. Kultury postfiguratywne, czyli nieocenieni przodkowie

1.Kultura postfiguratywna:

• dzieci uczą się głównie od swych rodziców, wymagana jest obecność trzech pokoleń, ciągłość kultury postfiguratywnej opiera się bowiem na realizacji oczekiwań starszej generacji (dlatego średnie pokolenie wychowuje swoje dzieci dokładnie tak, jak oni byli wychowywani),

• zmiany zachodzą wolno i są trudne do zauważenia,

• przeszłość dorosłych jest przyszłością młodych,

• charakterystyczne jest niedopuszczające wątpliwości i nieusuwalne poczucie identyczności i przekonanie o słuszności każdego rozwiązania w znanym stylu życia,

• typowe dla wszystkich ludzkich społeczeństw od początków cywilizacji,

• członkostwo w grupie nadawane jest tylko przez urodzenie, wyjątkowo nadawane jest tym, którzy się o nie ubiegają, wtedy jednak wymaga się bezwarunkowej identyfikacji i zobowiązania do przekazywania kultury w niezachwianej formie postfiguratywnego przekazu,

• ludzie silniej przywiązują się do kulturowej identyczności, którą wpojono im poprzez cierpienie, niż do tej, która wiąże się z przyjemnością (przykład ludów, które wybierają mniej wartościowe, ale znane od dzieciństwa, pożywienie, mimo że mają możliwość wyboru),

• modelem postfiguratywnej kultury jest wyizolowana kultura prymitywna, w której jedynie nietrwała pamięć jej członków przechowuje fakty z przeszłości,

• sposobem dostosowania się ludzi prymitywnych jest zachowanie jedynie takiej wersji wydarzeń, która podkreśla wybrane aspekty sytuacji teraźniejszej (np. przekonanie o pochodzeniu dokładnie z tego miejsca, w którym obecnie żyje), ciągłość natomiast jest zachowana poprzez wyparcie z pamięci wszystkiego, co zakłóca poczucie tożsamości i trwałości,

• w kulturach, które nie wytworzyły języka pisanego (a zatem nie posiadają dokumentów mówiących o przeszłości) starsze pokolenie może przekazywać następcom swoją własną wizję kultury, zaprzeczając zmianom lub mitologizując je,

• tendencja do zacierania zmian i rzutowania innowacji na przeszłość rzutuje na wiarygodność relacji z bezpośrednio spostrzeżonych zdarzeń.

Ciągłość wszystkich kultur opiera się na żywej współobecności co najmniej trzech pokoleń. Istotną cechą kultur postfiguratywnych jest przekonanie wyrażane przez członków starszego pokolenia w każdym ich zachowaniu, że ich sposób życia nie ulega zmianom, że jest odwiecznie ten sam - bez względu na to, czy w rzeczywistości jest to prawda czy nie.

Nawte bardzo złożone kultury mogą mieć charakter postfiguratywny i tym samym mogą zawierać wszystkie charakterystyczne cechy innych postfiguratywnych kultur: brak zmian i skuteczne wdrażanie każdego dziecka do bezwzględnego uznania form kulturowych.

Doświadczenie kontrastu może jedynie wzmacniać poczucie niepodlegającej zmianie tożsamości grupy, której jest się członkiem.

Pod wpływem kontaktu z kulturami, które nie są postfiguratywne (…) jednostki mogą porzucić swą dawną kulturę i przyjąć nową. Przystępując do nowej kultury zachowują jednak dawne poczucie kulturowej tożsamości i nadzieję, że w nowej kulturze uda im się znaleźć podobny rodzaj tożsamości, jaki mieli w poprzedniej kulturze. W wielu przypadkach wyuczają się po prostu nowych, równoległych znaczeń elementów kultury, do której się przyłączyli. (typowe dla np. emigrantów, którzy adaptują się do nowego społeczeństwa, choć wewnętrzna spójność ich życia psychicznego nie ulega zmianie, mimo to możliwe jest kompletne przeniesienie z jednego społeczeństwa do drugiego)

Poczucie tożsamości kulturowej umacniane przez karę i groźbę totalnego odrzucenia wykazuje zadziwiającą wprost trwałość.

Jedyną zasadniczą i charakterystyczną cechą kultury postfiguratywnej lub tych fragmentów innych kultur, które maja charakter postfiguratywny, mimo że już tkwią w kulturze, w której zaszły już poważne zmiany językowe i zmiany więzi społecznej, jest charakterystyczne występowanie społeczności obejmującej co najmniej trzy pokolenia i traktującej swą kulturę jako nie wymagającą żadnego uzasadnienia, tak że dziecko w niej wzrastające przyjmuje jako absolutnie pewne wszystko, co jest traktowane jako absolutnie pewne przez całe jego otoczenie. W takich warunkach formy zachowania, które są kulturowo wpojone i wzajem uzgodnione obejmują olbrzymi zakres i jedynie niewielka ich część jest objęta świadomą refleksją. (nadzwyczajną stabilność kulturom postfiguratywnym daje bezrefleksyjne przyjmowanie przekazywanych zachowań, które pozostają poza zasięgiem świadomości, niepodważalność zachowania i jego nieuświadomiony charakter są bowiem głównymi przyczynami trwałości kultur postfiguratywnych).

2.Kultura kofiguratywna:

• zarówno dzieci, jak i dorośli uczą się od swoich rówieśników

3.Kultura prefiguratywna:

• dorośli uczą się także od swoich dzieci,

- odbicie czasów, w których obecnie żyjemy.

Stanisław Ossowski

O zagadnieniach dziedzictwa społecznego

1. Pojęcie dziedziczenia.

U pisarzy angielskich i amerykańskich rozróżnienie pomiędzy dziedziczeniem biologicznym a kulturowym (społecznym) odpowiada podziałowi antropologii na antropologię fizyczną i kulturową (naszą etnologię).

Można jednak wyodrębnić treść wspólną różnych sposobów rozumienia pojęcia „dziedziczenie”:

1. upodabnianie się co do cech względnie trwałych,

2. stosunek jednokierunkowy.

Gdy weźmiemy przykłady dziedziczenia (majątku, nazwiska, przynależności do pewnych grup społecznych, wyznania, poglądu na świat, obyczajów czy języka) we wszystkich przypadkach osobnik dziedziczący przejmuje pewne cechy przez kontakt społeczny, tyle tylko, że w niektórych przypadkach osobnik ten jest wyznaczony indywidualnie przez jakieś normy społeczne.

Niejednokrotnie stwierdza się fakt dziedziczenia, zanim się jest w możności rozważyć, czy jest to wynik związków biologicznych czy obcowania społecznego.

Należy pamiętać o rozróżnieniu dziedziczenia od podlegania wpływom poprzedniego pokolenia. Będziemy mówić o dziedziczeniu, gdy chodzi o kształtowanie się czyichś właściwości według pewnych wzorów, które były poprzednio realizowane przez konkretne osoby.

2. Kulturowe dziedzictwo grupy społecznej i jego zewnętrzne korelaty.

Pytanie: czy do dziedzictwa kulturowego zaliczać jedynie kulturę osobistą jednostek czy też kulturę materialną?

Wytwory kultury materialnej nie dlatego związane są z dziedzictwem kulturowym, że istnieją w zasięgu, ale dlatego, że są przedmiotem specyficznych przeżyć doznawanych dzięki odziedziczonym dyspozycjom. W owych przedmiotach materialnych trzeba widzieć korelaty dziedzictwa kulturowego. W skład owego dziedzictwa wchodzą: umiejętność czytania, znajomość języka polskiego, historii, konwencji literackich, dyspozycje emocjonalne, a także uznawanie wartości jakiegoś przedmiotu dla ogółu.

Na dziedzictwo kulturowe jednostki składają się dyspozycje o bardzo różnym stopniu konkretności. Z jednej strony - pewne ramowe tylko wzory zachowania w różnych sytuacjach, z drugiej - pewne konkretne przeżycia, poszczególne sądy, pojęcia i wyobrażenia. Przekazywanie wzorów przeżyć o konkretnej treści należy do tych właściwości dziedziczenia kulturowego, które odróżniają je od dziedziczenia biologicznego. Dotyczy to nie tylko tzw. wartości kulturalnych, ale także np. dziedziczenia prawnego.

3. Zagadnienie typów psychicznych w grupie społecznej.

Uwarunkowania kulturowe należy wiązać z dziedzictwem kulturowym a nie, jak chcą natywiści, z biologicznym. Podobnie dynamiki typów grupowych nie należy wyprowadzać z biologicznych procesów selekcyjnych. Kilkadziesiąt lat nie wystarcza, aby stworzyć nową rasę, choć wystarczy, aby wytworzyć środowisko kulturowe o potężnym wpływie wychowawczym (argument przeciw Eugenice). Wzbogacenie dziedzictwa kulturowego może się silniej odbić na kształtowaniu się typów psychicznych niż zmiany w dziedzictwie biologicznym (odpowiedź na tezę Krzywickiego o przyczynie politycznego zaniku „rogatych dusz”).

4. Cechy somatyczne uwarunkowane przez dziedzictwo kulturowe.

Podobnie jak dziedzictwo biologiczne dotyczy genotypu, a fenotyp jest tylko nim warunkowany, tak samo dziedzictwo kulturowe zachodzi jedynie pomiędzy takimi właściwościami, jak pewne dyspozycje umysłowe, uczuciowe lub mięśniowe, albo pewne cechy wyglądu ciała, które mogą się zjawić przez sugestię lub naśladownictwo.

warunkowanie warunkowanie




genotyp fenotyp właściwości przejmowane cechy

w skutek tendencji

dziedziczenie konformistycznych




dziedziczenie

warunkowanie



genotyp fenotyp warunkowanie


właściwości przejmowane cechy

dziedziczenie w skutek tendencji

konformistycznych

5. Chromosomy a kora mózgowa.

Przedmioty świata zewnętrznego stanowią z pewnego punktu widzenia ekstensję kory mózgowej. Z punktu widzenia fizjologicznego, w dyskusjach na temat „rasa czy kultura” idzie w gruncie rzeczy o to, czy pewne wzory w korze mózgowej zostały utorowane raczej przez działalność genów, czy raczej przez naśladowanie lub obserwowanie cudzych wytworów.

6. Wola dziedziczenia.

Świadomość, a jeszcze bardziej wola dziedziczenia nie pozostaje bez wpływu na sposób przenoszenia się dziedzictwa kulturowego i na jego rolę w życiu psychicznym jednostki. W stosunku do tradycji - dziedzictwa własnej grupy wchodzą w grę postawy własności grupowej i poczucia obowiązku.

Dziedzictwo kulturowe w pewnej mierze zależy od woli tych, którzy je otrzymują. Pewne zależności kulturowe są jednak wyznaczane imperatywnie, duża ich część z kolei jest nieuświadomiona.

Edward Shills

Tradycja

1. Uwagi wstępne.

Aby wyczerpująco opisać władzę przeszłości, nie wystarczy mówić o decydującym znaczeniu przyjętego z przeszłości wyposażenia instytucjonalnego, osobowego i kulturowego oraz zastanych warunkach i zasobach środowiska. Dla ludzi przeszłość uzyskuje znaczenie metafizyczne, religijne i estetyczne.

• W niniejszej rozprawie o mechanizmach trwania wynikających z przywiązania do przeszłych osób, rzeczy , praktyk…

• Podejmuję tutaj próbę wyjaśnienia struktury, form i funkcji tradycji.

• Nie zbadane zostały sposoby i mechanizmy opartej na tradycji reprodukcji poglądów.

• Pojęcie „socjalizacji” odnosi się do zjawiska asymilacji istniejącej wcześniej kultury przez komunikację.

• Natura tradycji - czasowość systemów społecznych i systemów myślowych.

1. Obecność przeszłości.

Osoba wchodząca w nową dla siebie sytuację - nowo przybyły musi się dopasować do czegoś będącego w toku kontynuacji.

Tradycje są poglądami o szczególnej strukturze społecznej - to consensus w czasie. W swej treści mogą być ponadczasowe, nawet wtedy mają jednak czasową strukturę - sekwencyjną strukturę społeczną. Są poglądami następujących po sobie osób. Częstość nawrotów jest koniecznym, ale nie wystarczającym warunkiem kryterium tradycyjności poglądów czy działań.

Między akceptacją poglądu czy podjęciem działania kiedyś i teraz musi istnieć przyczynowy lub konieczny związek percepcji dawności owego poglądu czy działania. Tradycję konstytuuje nie międzypokoleniowa tożsamość poglądów lub działań, lecz międzypokoleniowa filiacja przekonań. Filiacja ta obejmuje: transmisję, „przekazywanie”, rekomendowanie, otrzymywanie. Poglądem w pełni tradycyjnym jest taki pogląd, który akceptuje się bez odwoływania się do żadnego innego kryterium poza tym, że wyznawano go w przeszłości (tzw. bezrefleksyjność).

Skomplikowane powiązania między tradycjami racjonalnymi, empirycznymi i „tradycyjnymi” stanowią w studiach nad tradycją poważny problem.

Od tradycji należy odróżnić pogląd czy działanie na podstawie charyzmy. Taka bezpośrednia charyzma jest „rewolucyjna i antytradycyjna” (Max Weber).

2. Teraźniejszość jako wzmocnienie wrażliwości na przeszłość.

W przypadku tradycyjnej transmisji i recepcji poglądu działa coś w rodzaju communis opinio. Masowe i anonimowe występowanie tego w przeszłości może stanowić równie dobry tytuł do uzyskania mocy obowiązującej, jak akceptacja tego w przeszłości przez wybitną osobistość. Potrzeba wykraczania poza granice empirycznego ja, potrzeba dzielenia poglądów z ludźmi o podobnych „stanach ducha” dotyczy nie tylko współczesnych, ale także ludzi z przeszłości.

3. Przeszłość jako przedmiot przywiązania.

Niezbędna jest szczególna więź z ludźmi, którzy dane tradycje podtrzymywali w przeszłości. Wiara w jakieś powinowactwo stanowi warunek niezbędny do przyjęcia tradycji. Jednym z ważnych źródeł prestiżu przeszłości jest to, że starsi mają większe prawo pozwalać i zakazywać.

Recepcja na podstawie consensusu jest w znacznej mierze recepcją tradycyjną.

Stosunek do tradycyjnego poglądu jest raczej stosunkiem czynnego poszukiwania - częste jest czynne i uporczywe poszukiwanie tradycji czy też zapotrzebowanie na nią. … jest charakterystyczną formą tej zrehabilitowanej tradycji. Czasem takie szukanie sięga „poza granice”.

Źródło czy model stworzonej od nowa tradycji nie musiały nigdy istnieć w postaci, jaką przypisuje im poszukiwacz, ważna jest jedynie, że ów poszukiwacz w to istnienie wierzy.

3. Natura tradycji - właściwości tradycyjnych poglądów.

1. Formalne właściwości tradycyjnych poglądów.

Poglądami tradycyjnymi są wszelkie poglądy będące częścią tradycji myślowej, tj. szeregu następujących po sobie poglądów, z którymi są tożsame lub do których są podobne. Nie wszystkie tradycyjne poglądy są równie tradycyjnie przekazywane, choć w większości za pierwszym przynajmniej razem są przyjmowane jako dane. Każdy pogląd, nawet najbardziej naukowy, może być tradycyjny.

Niezależnie od treści poglądów można wskazać pewne ich właściwości powstające na skutek ich tradycyjności. Te determinanty to bycie „danym”, długość łańcucha tradycji oraz sposób transmisji.. Niektóre spośród formalnych właściwości poglądów i wzorów myślenia to: precyzja (pisemne), mglistość (ustne), szczegółowość lub ogólność, rygoryzm (długi łańcuch) bądź tolerancyjność (tradycja ustna), giętkość (właściwa dla tradycji praktycznej) i sztywność (tradycja pisemna), a także spójność lub rozłączność.

2. Treściowe właściwości tradycyjnych poglądów.

Są takie poglądy, które są tradycyjne w treści. W odniesieniu do nich istnieje duże prawdopodobieństwo, że będą miały strukturę tradycji. Ich właściwościami są:

• tradycyjność uprawomocnienia,

• przyjmowane bezrefleksyjnie (po prostu „są”),

• odwołują się do przeszłości, głoszą przywiązania do jakiegoś okresu z przeszłości, domagają się uznania moralnej słuszności czy wyższości danym instytucjom, przyjmują istnienie Złotego Wieku,

• są oparte na wierze w autorytet, w ród, są nacechowane uległością,

• pchają do działań ceremonialno-rytualnych,

• nie ma w nich miejsca dla poglądów naukowych (techniki opanowywania przyrody podlegają stereotypizacji).

Stanisław Ossowski

Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny

(Dzieła tom III)

1. Uwagi wstępne.

Wbrew przewidywaniom wraz z demokratyzacją kultury zdemokratyzowała się także ojczyzna: posiadanie ojczyzny przestało być jednym z przywilejów klasowych (…) Nawet ideologia kosmopolityczna może doprowadzić do wzmocnienia tendencji patriotycznych - i te bynajmniej nie na skutek „prawa akcji i reakcji” (…) w tej chwili ojczyzna należy do rzędu pojęć, które posiadając bardzo starą historię, kształtują także w swoisty sposób nowoczesną kulturę i postawy społeczne jednostek. (…) Obszar polis staje się ojczyzną o tyle, o ile istnieje zespół ludzki, który odnosi się doń w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje jego obraz (…). Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości subiektywnej grupy społecznej, które są wyposażone w pewne elementy kulturowe.

Ojczyznę traktujemy w tej analizie jako korelat pewnych postaw psychicznych wchodzących w skład kulturowego dziedzictwa grupy społecznej.

Chodzi o zbadanie roli, jaką pojęcie ojczyzny odgrywa w obrazie rzeczywistości społecznej i o analizę funkcji tego pojęcia w życiu zbiorowości.

2. Zbitki pojęciowe.



Pojęcie ojczyzny

we właściwym słownikowym użycie metonimiczne: zastępnik

sensie oznacza pewne słowa naród lub państwo

terytorium, kraj rodzinny

Etymologia słowa pozwala i wtedy, gdy traktujemy ojczyznę jako korelat narodu, w dalszym ciągu stosować termin „ojczyzna” bez przenośni nie tylko do narodowego terytorium: skoro ojczyzna jest dziedzictwem po ojcach, to dziedzictwem tym może być nie tylko ziemia, ale i państwo, i wszelkie wartości kulturowe.

Wikłanie w etymologię nie rozwiązuje jednak sprawy. Dwoistość znaczeniowa nie jest dwuznacznością poszczególnego słowa. Sięga ona głębiej: w nasz sposób myślenia. Mamy do czynienia z metonimią, która zachowuje swój walor w przekładach na inne języki. Metonimia ta nie powstała przypadkowo: odpowiada ona pewnym społecznym sposobom odczuwania stosunków między zbiorowością a przyporządkowanym jej terytorium.

W ogóle każda nieuświadomiona wieloznaczność języka jest wyrazem jakiś postaw społecznych, w których w pewien sposób współgrają ze sobą nie wyodrębnione pojęcia, stwarzając specyficzną aurę skojarzeń. Tak samo jest z wieloznacznością takich terminów jak „demokracja”, „religia” czy „kultura”. Terminom tym odpowiadają także pewne zbitki pojęciowe, a gdyby się udało te zbitki usunąć, nadając słowom sens jednoznaczny, nie pozostawałoby to bez wpływu na postawy pewnych środowisk.

Można by w ogóle dyskutować, czy jest to metonimia czy nie jest to raczej użycie partis por toto: czy terytorium narodowe nie jest odczuwane jako element złożonej całości, na którą składają się i ludzie, i ziemia, i jeszcze jakieś składniki - czy wówczas nie byłaby to synekdocha?

3. Dwojaki patriotyzm.

pojęcie ojczyzny jako

terytorium





używane ze względu na osobisty szerszy obszar - ojczyzna ideologiczna,

stosunek, przywiązanie do środowiska: stosunek do niej nie opiera się na

prywatna ojczyzna to obszar, który bezpiecznych przeżyciach, ale na

wchodzi tu w grę przekonaniach jednostki o jej uczestnictwie

w pewnej zbiorowości i na przekonaniu, że

jest to zbiorowość terytorialna związana z

z tym właśnie obszarem

moja ojczyzna = ziemia mojego narodu

jest jednakowa dla wszystkich członków

narodu, jeśli patrioci mają różne jej pojęcia

starają się je sobie nawzajem narzucić

Przy analizie postaw patriotycznych można rozróżnić więź ideologiczną i więź nawykową. Dwoistość ta dotyczyć może zarówno kraju, jak i obyczajów i wszelkich wartości kulturowych. Przy czym więź nawykowa może stać się źródłem nowej więzi ideologicznej (np. w stosunkach przodek - potomek)

[niem] Heimat i Heimatgefűhl [niem] Vaterland i Liebe zum Vaterland

[ang] home felling [ang] national feeling





próba rozgraniczenia, która ma sens

nie tylko w przypadku wielkich

narodów, ale nawet w greckiej polis

Ojczyzna w trzech zagadnieniach:

• kraj rodzinny (terytorium)

• naród 9wspólnota kulturowa i państwo jako wspólnota polityczna)

• ojcowizna

4. Władanie ekonomiczna a własność osobista.

W jakim sensie ojczyzna ideologiczna jest własnością narodu? Jakie funkcje w ogóle mogą wchodzić w grę, gdy mówimy, że cos jest własnością grupy społecznej?

Własność w odniesieniu do ojczyzny i członków narodu odpowiada pojęciu własności ekonomicznej tylko w jednym z dwóch jej znaczeń - w tym, kiedy pojęcia posiadania używamy dla wyrażenia stosunku przyporządkowania osobistego między osoba a przedmiotem, gdy przedmiot, który nazywamy swoim, stanowi jak gdyby przedłużenie naszej osobowości.

5. Wartości stanowiące własność grupy społecznej.

Tam, gdzie mamy do czynienia w własnością grupową (w drugim znaczeniu - związku głębszego) przedmiot przyporządkowany zbiorowości może stanowić oś krystalizacji, która decyduje o istnieniu tej zbiorowości, zmieniając zespół jednostek w grupę społeczną albo przynajmniej wprowadzając do istniejącej zbiorowości nową więź, która zmienia jej charakter (…). Zbiorowość w swoim aspekcie wewnętrznym istnieje jako zbiorowość tylko poprzez obrazy, jakie przybiera w świadomości składających się na nią jednostek. A w tych obrazach istotnym czynnikiem wiążącym mogą być właśnie podporządkowane grupie zewnętrzne wartości, na których tło rzutujemy cały ten zespół ludzi.

Taką wartość, która staje się nieodzownym elementem wyobrażenia grupy pewnego typu, jest przede wszystkim ziemia. Tajemniczy związek wywodzi się jeszcze z pierwotnych grup terytorialnych, ma odzwierciedlenie w religii. Poza ziemią, składnikami krajobrazu, budowlami i osiedlami w większych zbiorowościach wchodzą w grę tzw. wartości niematerialne: dorobek kulturalny grupy (np. literatura narodu).

Największe znaczenie mają tego rodzaju wartości w wielkich zbiorowościach takich, jak naród nowoczesny, gdzie członków nie łączy osobiste współżycie, lecz jedynie przekonanie, że wszyscy są w taki sam sposób związani z pewnymi wartościami podporządkowanymi całej grupie. Bez tego przekonania niemożliwa byłaby więź społeczna w tej skali.

6. Współzależność między ojczyzną prywatną a ojczyzną ideologiczną.

W małych zbiorowościach ojczyzna prywatna i ojczyzna ideologiczna mogły posiadać ten sam odpowiednik terytorialny.

W mieście średniowiecznym, w dawne greckiej polis, ojczyzna prywatna poszczególnych obywateli mogła sięgać granic ich ojczyzny ideologicznej

Wraz z rozrastaniem się zbiorowości terytorialnej następuje rozdwojenie: ojczyzna prywatna staje się tylko częścią ideologicznej, a równocześnie ojczyzny prywatne poszczególnych członków wielkich zbiorowości mnożą się i różnicują.

Porównując emocjonalny stosunek do środowisk na obczyźnie z emocjonalnym stosunkiem do „prywatnej ojczyzny” znajdującej się w granicach ojczystego kraju, możemy stwierdzić, że stosunek do tej osobistej ojczyzny, chociaż także oparty na nawykach, jest wzbogacony pewnymi elementami przekonaniowymi, które nie mają miejsca podobnym przywiązaniu do środowisk obcych. Te elementy przekonaniowe, to wiara, że z tym właśnie środowiskiem ojczystym jestem związany w specjalny sposób, że ta więź jest predestynowana i, że angażuje ona głęboko moją osobowość. Stosunek uczuciowy do tej prywatnej ojczyzny jest poparty nakazem moralnym: jest on także moim obowiązkiem. Okolice stanowiące moją ojczyznę osobistą reprezentują także ojczyznę w znaczeniu ideologicznym, której są częścią. W ten sposób pojęcie ojczyzny ideologicznej rzutuje na nasz stosunek do ojczyzny prywatnej.

Fakt, że ojczyzna prywatna reprezentuje ideologiczną ma i odwrotną stronę: ciepły, osobisty stosunek uczuciowy, przenosi się na ojczyznę ideologiczną.

Trzeba zaznaczyć, że ideologia narodowa nie jest niezbędna, aby lokalnej ojczyźnie w granicach narodowego obszaru nadać świętość.

7. Metody rozszerzania stosunku osobistego względem ojczyzny.

1. wędrówki,

2. wytworzenie osobistej łączności z szeregiem punktów rozrzuconych po obszarze całego kraju,

3. literatura i cała kultura narodowa, tradycja historyczna - obcowanie z tymi elementami.

8. Ziemia rodzinna.

Analizując synonimy „ojczyzna” i „ziemia rodzinna” możemy stwierdzić, że obie te nazwy sugerują, iż związek jednostki z ojczyzną nie jest wynikiem wolnego wyboru, lecz jest jej predeterminowany.

Sam fakt urodzenia się w jakiejś miejscowości jest, oczywiście, bez znaczenia dla kształtowania się więzi psychicznych wiążących jednostkę z ojczyzną prywatną.

W patriotyzmie osobistym dużą rolę odgrywają czynniki przekonaniowe.

Miejsce urodzenia nie wyznacza również jednostce ojczyzny ideologicznej. Niemniej jednak urodzenie się na obszarze ojczyzny ideologicznej należy do wzoru uczestnika zbiorowości narodowej. Związek między osobowością jednostki a jej miejscem urodzenia ma charakter magiczny.

Charakter ojczyzny zależny jest od ideologii grupy społecznej, której ojczyzna jest korelatem. Typologia ojczyzn w zależności od tradycji kulturowej, od stosunku grupy terytorialnej do innych zbiorowości, od roli czynników kulturowych w obrazie ojczyzny, to temat, któremu należałoby poświęcić oddzielne stadium.

Peter L.Berger, Thomas Luckmann

Społeczne tworzenie rzeczywistości

(Społeczeństwo jako rzeczywistość subiektywna)

Internalizacja rzeczywistości

I. Socjalizacja pierwotna.

• społeczeństwo jako rzeczywistość subiektywna i obiektywna, nieustający proces dialektyczny złożony z trzech momentów: eksternalizacji, obiektywizacji i internalizacji (być w społeczeństwie znaczy uczestniczyć w tym procesie),

• internalizacja: podstawa do rozumienia innych ludzi i postrzegania świata jako rzeczywistości społecznej,

• jednostka staje się członkiem społeczeństwa, gdy żyje w tym samym świecie, co inni i uczestniczy w ich życiu,

• socjalizacja: wszechstronne i zwarte wprowadzenie jednostki w obiektywny świat społeczeństwa albo jakiś jego sektor

1. socjalizacja pierwotna (pierwsza, jednostka przechodzi ją w dzieciństwie),

2. socjalizacja wtórna (każdy następny proces, który wprowadza jednostkę w nowy sektor obiektywnego świata jego społeczeństwa),

• socjalizacja pierwotna polega na wejściu do obiektywnej struktury społecznej, w której jednostka napotyka innych decydujących o jej socjalizacji, ci znaczący inni pośredniczą w przekazaniu obiektywnego społecznego świata, a podczas tej mediacji zmieniają go stosownie do własnego umiejscowienia w strukturze społecznej,

• socjalizacja pierwotna wiąże się nie tylko z uczeniem poznawczym, ale także z emocjami, które umożliwiają proces uczenia,

• identyfikacja między dzieckiem a znaczącymi innymi jest koniecznym warunkiem internalizacji, czyli przejmowania ról i postaw znaczących innych, by czynić je swoimi,

• osobowość jest wynikiem odbicia postaw przyjmowanych wobec niej przez znaczących innych - jednostka staje się tym, za kogo ją uważają; proces ten wymaga jednak pogodzenia identyfikacji przez innych i samoidentyfikacji oraz tożsamości obiektywnie przypisanej i subiektywnie przyswojonej; do identyfikacji dochodzi zawsze w obrębie określonego świata społecznego (tj. jednostka przejmuje nie tylko role i postawy innych, ale również ich świat),

• uzyskanie tożsamości wiąże się z przypisaniem do określonego miejsca w świecie społecznym,

• subiektywne przyswojenie tożsamości i subiektywne przyswojenie świata społecznego są różnymi aspektami tego samego procesu internalizacji, w którym pośredniczą ci sami znaczący inni,

• w socjalizacji pierwotnej zachodzi proces stopniowego abstrahowania od ról i postaw znaczących innych i dostrzeżenie ról i postaw w ogóle; to abstrahowanie od ról i postaw konkretnych znaczących innych jest nazywane uogólnionym innym (jednostka zaczyna identyfikować się z całym społeczeństwem, nie tylko z konkretnymi innymi); dzięki temu tożsamość jednostki uzyskuje ciągłość i stabilność (jej samotożsamość nie zmienia się zależnie od tego, z jakimi innymi, znaczącymi czy też nie, przebywa),

• język: najistotniejsza treść i najważniejsze narzędzie internalizacji,

• socjalizacja pierwotna kończy się wraz z chwilą uświadomienia sobie i utrwalenia przez jednostkę pojęcie uogólnionego innego i wszystkiego, co się z nim wiąże,

• socjalizacja nigdy nie jest całkowita ani zakończona.

II. Socjalizacja wtórna.

• socjalizacja wtórna jest internalizacją „subświatów” instytucjonalnych czy też wyrastających z innych instytucji, dlatego jej zakres i charakter są zdeterminowane złożonością podziału pracy i towarzyszącym mu podziałem wiedzy,

• socjalizacja wtórna polega na nabyciu wiedzy związanej z rolami, które wywodzą się z podziału pracy,

• „subświaty” internalizowane w trakcie socjalizacji wtórnej są rzeczywistościami częściowymi złożonymi ze składników normatywnych, afektywnych i poznawczych,

• socjalizacja wtórna zawsze zakłada poprzedzający okres socjalizacji pierwotnej, co stanowi problem, ponieważ raz zinternalizowana rzeczywistość ma skłonność do tego, aby trwać, a wszelkie nowe treści muszą zostać po prostu dodane,

• w socjalizacji wtórnej zostaje ustalona kolejność uczenia się i wymagania służące wzmocnieniu prestiżu przyswajanych ról lub ze względu na interesy ideologiczne,

• socjalizacja wtórna nie wymaga identyfikacji ze znaczącymi innymi,

• anonimowości (tj. mogą zostać oddzielone od ich (…) i jej rzeczywistością z drugiej,

• w złożonych instytucjach istnieją wysoce zróżnicowane systemy socjalizacji wtórnej dostosowane do wymagań instytucji (np. duchowni muszą przejść okres inicjacji, podczas którego poświęcają się całkowicie internalizowanej rzeczywistości).

III. Podtrzymanie i przemiana rzeczywistości subiektywnej.

• każde społeczeństwo zdolne do samodzielnego życia musi wytworzyć procedury podtrzymywania rzeczywistości w celu ochrony niezbędnej odpowiedniości między rzeczywistością obiektywną i subiektywną,

• realność internalizacji rzeczywistości w socjalizacji wtórnej jest niedostatecznie głęboko zakorzeniona w świadomości jednostkowej, w związku z czym jest bardziej podatna na przemieszczanie niż ta przyswajana w trakcie socjalizacji pierwotnej,

• dwa ogólne typy podtrzymywania rzeczywistości:

1. podtrzymywanie rutynowe - utrzymywanie zinternalizowanej rzeczywistości w życiu codziennym poprzez interakcje jednostki z innymi (zarówno ze znaczącymi innymi, jak i mniej znaczącymi)

2. podtrzymywanie w warunkach kryzysu,

• w sytuacjach, w których występuje rywalizacja między różnymi agendami definiującymi rzeczywistość, wszelkie rodzaje związków grup wtórnych z konkurentami można tolerować tak długo, jak długo istnieją zdecydowanie ustalone związki grup pierwotnych, w których przeciwstawia się konkurentom jedną, nieustannie potwierdzaną rzeczywistość (np. kościół katolicki toleruje związki między ludźmi różnych wyznań w ich życiu ekonomicznym lub politycznym, ale niechętnie patrzy na małżeństwa między takimi ludźmi),

• podtrzymywaniu rzeczywistości subiektywnej służą codzienne rozmowy, choć aparat konwersacyjny jest w stanie rzeczywistość tą modyfikować; częstość konwersacji wzmacnia jej zdolność do generowania rzeczywistości, jednak rzadkość konwersacji może być kompensowana przez jej intensywność,

• rzeczywistość subiektywna zawsze zależy od określonej struktury uwiarygodnienia, czyli od określonych postaw społecznych i społecznych procesów potrzebnych do jej utrzymania (tzn., że można utrzymać swoją samoidentyfikację jako kogoś ważnego tylko w środowisku, które potwierdza tę tożsamość),

• bycie w społeczeństwie to stały proces modyfikacji rzeczywistości subiektywnej, modyfikacja ta ma różne stopnie:

1. alternacja - przemiana całkowita wymagająca procesów re-socjalizacji przypominających procesy socjalizacji pierwotnej, występuje zatem silna więź emocjonalna z osobami dokonującymi socjalizacji, struktura uwiarygodnienia musi stać się światem jednostki i zerwania więzów ze swoim dotychczasowym światem (w miarę możliwości fizycznie); alternacja pociąga za sobą zmianę aparatu konwersacyjnego (zmieniają się chociażby partnerzy rozmowy); alternacja wymaga także reinterpretacji rzeczywistości (wszystko, co poprzedzało przemianę postrzega się jako prowadzące do niej, wszystko, co po niej następuje postrzega się jako wypływające z nowej rzeczywistości),

2. typy pośrednie - częściowe przemiany rzeczywistości subiektywnej albo określonych jej stref, związane są z ruchliwością społeczną jednostki albo procesem jej przygotowania do zawodu; opierają się one na socjalizacjach pierwotnych i unikają gwałtownych zmian w ciągłości subiektywnej rzeczywistości,

• schematy interpretacyjne („oczywiście w tej sytuacji musiał maskować swoje żydowskie cechy, gdy uzyskał powodzenie jako lekarz w zamożnej podmiejskiej dzielnicy) gwarantują ciągłość biograficzną,

• w resocjalizacji interpretuje się przeszłość, aby pogodzić ją z bieżącą rzeczywistością, w socjalizacji wtórnej interpretuje się teraźniejszość w taki sposób, aby pozostała ona w stałym związku z przeszłością ze skłonnością do tego, aby minimalizować przemiany już dokonane.

Internalizacja a struktura społeczna

• „pomyślna socjalizacja”: ustanowienie wysokiego stopnia odpowiedniości miedzy rzeczywistością obiektywną i subiektywną,

• maksymalnie pomyślna socjalizacja może występować w społeczeństwie o bardzo prostym podziale pracy i minimalnym podziale wiedzy, w takich warunkach wytwarzana jest tożsamość w znacznym stopniu społecznie zdefiniowana i określona w tym sensie, że oddaje ona całkowicie rzeczywistość obiektywną, w której się znajduje (każdy jest w dużym stopniu tym, kim powinien być),

• jednostka mająca za sobą niepomyślną socjalizację jest z góry definiowana jako typ o określonych cechach, dlatego wszelkim samoidentyfikacjom brak jest jakiejkolwiek struktury uwiarygodnienia; niepomyślnej socjalizacji w obrębie jednego świata społecznego może jednak towarzyszyć pomyślna socjalizacja w zasięgu innego świata (np. trędowaci mogą podlegać niepomyślnej socjalizacji, dopóki nie stworzą kontrspołeczeństwa uwiarygodniającego ich tożsamość),

• niepomyślna socjalizacja może być wynikiem heterogeniczności grupy osób dokonujących socjalizacji, tj. wynikiem tego, że różni znaczący inni przekazują jednostce różne rzeczywistości obiektywne (głównie w społeczeństwach o złożonym podziale wiedzy), ale także, gdy wszyscy znaczący inni przekazują jednostce w socjalizacji pierwotnej tą samą rzeczywistość, choć z istotnie odmiennych perspektyw (np. z perspektywy mężczyzny i kobiety),

• niepomyślna socjalizacja może być również wynikiem przekazywania przez znaczących innych w czasie socjalizacji pierwotnej światów wyraźnie ze sobą niezgodnych, wtedy to jednostka staje przed wyborem określonych tożsamości,

• możliwość indywidualnego wyboru między niezgodnymi ze sobą rzeczywistościami i tozsamościami wiąże się bezpośrednio z możliwością niepomyślnej socjalizacji,

• do niepomyślnej socjalizacji prowadzą także niezgodności pomiędzy socjalizacją pierwotną i wtórną.

Robert Merton

Teoria socjologiczna i struktura społeczna

(rozdział VI)

Struktura społeczna i anomia

1. Wstęp.

Jakakolwiek byłaby rola popędów biologicznych, pozostanie otwarte pytanie, dlaczego w różnych strukturach społecznych zachowania dewiacyjne występują z odmienną częstością. Powstaje zatem problem, w jaki sposób pewne struktury społeczne wywierają wyraźną presję na niektóre jednostki w społeczeństwie skłaniając je do podjęcia zachowań raczej nonkonformistycznych niż zgodnych z przyjętymi wzorcami zachowania?

2. Wzory celów kulturowych i norm instytucjonalnych.

W strukturze społecznej i kulturowej występują dwa ważne elementy, często powiązane ze sobą:

1. kulturowo zdefiniowane zainteresowania wytyczone dla wszystkich bądź zdefiniowanych części,

2. kulturowo określone, regulowane i kontrolowane sposoby dążenia do owych celów (zinstytucjonalizowane normy) - kryterium przyzwolenia stanowi nie praktyczna skuteczność, lecz naładowane wartościami emocje

Może się to realizować na różny sposób, np. poprzez przepisanie, uprzywilejowanie, przyzwolenie, zakaz.

Nie zawsze cele kulturowe i zinstytucjonalizowane normy pozostają w ciągłym wzajemnym związku:

2)


1) 3)

Ad. 1) rozpiętość środków alternatywnych określana jest przez normy proceduralne, a nie instytucjonalne; wszelkie sposoby rokujące osiągnięcie celu byłyby dozwolone - społeczeństwo zdezintegrowane,

Ad. 2) społeczeństwo zintegrowane i stosunkowo stabilne, aczkolwiek zmieniające się; faktyczna równowaga pomiędzy tymi dwoma stanami struktury społecznej utrzymywana jest tak długo, jak długo jednostki poddawane obu ograniczeniom osiągają zadowolenie (liczą się bowiem zarówno produkt i proces, rezultat i działanie),

Ad. 3) działania początkowo uznawane za instrumentalne przekształcają się w zachowania samowystarczalne, pozbawione dalszej celowości przestrzeganie poczynań staje się rytuałem, konformizm jako taki staje się podstawową wartością; społeczeństwa neofobiczne.

Poświęcenia, które czasami rodzą konformizm musza być kompensowane uznawanymi społecznie nagrodami. Podział statusów społecznych na drodze współzawodnictwa musi być tak zorganizowany, by dla każdej pozycji wewnętrznej porządku rozdzielczego istniały pozytywne bodźce do wykonywania zobowiązań nakazanych statutem.

Z socjologicznego punktu widzenia zachowania aberracyjne można uznać za symptom rozziewu pomiędzy przepisanymi kulturowo aspiracjami a społecznie ukulturyzowanymi możliwościami ich realizacji.

Społeczeństwa różnią się między sobą do tego stopnia, w jakim czynniki kontrolujące (czyli zwyczaje grupowe, obyczaje i instytucje) są rzeczywiście zintegrowane z celami umieszczonymi w hierarchii wartości na wysokich pozycjach.




Kultura skłania jednostki zachowania wielu społeczeństwo staje

do zogniskowania ludzi są ograniczone się niestabilne -

przekonań na celach jedynie względami pojawia się anomia

przy bardzo słabym nacisku praktycznej sprawności

na sposoby ich osiągania

Kulturą zorientowaną na cel jest kultura społeczeństwa amerykańskiego; zaleca ona przyjęcia trzech zasad:

1. wszyscy winni są dążyć do tych samych, istotnych celów, gdyż są one dostępne wszystkim,

2. obecne, widoczne niepowodzenie jest tylko przystankiem na drodze do ostatecznego sukcesu,

3. autentyczną porażką jest wyłączne pozbycie się ambicji.

Parafrazując na język socjologii zasady te powodują:

• przesunięcie krytycyzmu wobec struktury społecznej na siebie samego,

• jednostki z niższych warstw identyfikują się z tymi na szczycie,

• skłania się nonkonformistów do konformizmu wobec nakazu ambicji.

3. Typy indywidualnego przystosowania.

Sposoby przystosowania	Cele kulturowe	Zinstytucjonalizowane środki
Konformizm	+	+
Innowacja	+	-
Rytualizm	-	+
Wycofanie	-	-
Bunt	+/ -	+/ -

„+/ -” oznacza odrzucenie wartości panujących i zastąpienie ich wartościami nowymi

Kategorie te odnoszą się nie do osobowości, ale do ról społecznych pełnionych w określonych rodzajach sytuacji. Analizując te kategorie także jako źródła dewiacji, odwołujemy się do przykładu USA i aspektu ekonomicznego.

Konformizm

W społeczeństwie ustabilizowanym jest reakcją najbardziej typową i szeroko rozpowszechnioną.

Innowacja

Sięgnięcie po uznane metody „zdobywania pieniędzy” ograniczone jest przez strukturę klasową, która nie na każdym szczeblu otwarta jest dla ludzi o dużych zdolnościach.

Dostępne sposoby dążenia do celu są przez strukturę klasową w dużej mierze ograniczone do zachowań dewiacyjnych. Cel jest wspólnie zdefiniowany dla ludzi z wszystkich klas, co jest absurdalne przy „sztywnej” strukturze klasowej.

W rezultacie zarówno ci, którym się powiodło, jak i ci, którzy doznali niepowodzenia odwołują się do kategorii trafu, a nie koniecznie własnej wartości.

Rytualizm

W społeczeństwie USA nie można go rozpatrywać w kategoriach dewiacji. Zachowanie takie jest instytucjonalnie dozwolone, ale kulturowo nie cenione - w obliczu frustracji rytualizm cechuje Amerykanów klasy nizszej-średniej.

Wycofanie

Jest reakcją najczęściej spotykaną. Ludzie „wycofani” pozostają w społeczeństwie, ale do niego nie należą. Największe prawdopodobieństwo wystąpienia istnieje wtedy, gdy zarówno cele kulturowe, jak i praktyki instytucjonalne zostały całkowicie przyswojone przez jednostkę (nacechowane emocjonalnie i wysoko wartościowane), lecz dostępne środki instytucjonalne do sukcesu nie prowadzą. Ten typ zachowania dewiacyjnego jest w życiu publicznym i obrzędowym najsilniej potępiany.

Bunt

Ten rodzaj przystosowania wyprowadza ludzi na zewnątrz otaczającej struktury społecznej, aby tworzyli wizję i próbowali zrealizować nową strukturę.

Bunt należy odróżnić od resentymentu (pojęcie wprowadzone przez Nietzchego, a rozwinięte przez Maxa Schelera). Resentyment jako odczucie złożone składa się z trzech powiązanych elementów:

1. rozproszone uczucie nienawiści, wrogości i zawiści,

2. poczucie niemożności aktywnego wyrażania tych emocji wobec osoby lub warstwy społeczeństwa, która je wywołuje,

3. nieustanne doświadczanie na nowo owej bezsilnej wrogości.

Resentyment w odróżnieniu od buntu nie obejmuje autentycznej zmiany wartości. Potępia się to, czego się potajemnie pożąda. Stąd politycznie zorganizowani zbuntowani czerpiący z rezerwuaru dotkniętych resentymentem, formułują własny mit przeciwny mitowi konserwatywnemu.

Obiektem największej wrogości pośród zbuntowanych staje się renegat, który - choć jemu się powiodło - odrzuca panujące wartości. Tacy ludzie najczęściej organizują zbuntowanych w grupę rewolucyjną.

3. Rola rodziny.

Rodzina jest najważniejszym pasem transmisyjnym służącym przekazywaniu wzorców kulturowych następnemu pokoleniu. Można założyć, że dziecko jest żywo zajęte wynajdowaniem i postępowaniem wedle ukrytych paradygmatów ocen kulturowych, klasyfikowania ludzi i rzeczy oraz kształtowania godnych szacunku celów (istotna jest także projekcja rodzicielska ambicji na dziecko).

Robert Merton

Teoria socjologiczna i struktura społeczna

(rozdział XI)

Teoria grup odniesienia i struktura

Społeczna. Kontynuacje.

Pojęcie grup odniesienia powstało na terenie psychologii społecznej i do niej formalnie należy. Dyscyplina ta zajmuje się przede wszystkim reakcjami jednostki na ich bezpieczniejsze i szersze środowisko społeczne.

Problematyka teorii grup odniesienia

Problem 1.: uściślenie pojęcia grupy odniesienia.

1. 
   
   Funkcjonalne typy grup odniesienia (przy rozróżnieniu analitycznym ta sama grupa może pełnić różne funkcje).

normatywny - porównawczy -

dostarczający jednostce stanowiący układ odniesienia,

wzorów zachowań względem którego jednostka

ocenia siebie i innych

Abstrahujemy tu od grup interakcyjnych w rozumieniu Turnera, które są po prostu elementami środowiska społecznego branymi przez jednostkę pod uwagę w dążeniu do celu.

Czy grupy uczestnictwa różnią się od innych co do zakresu, w jakim pełnią funkcje normatywne i porównawcze?

2. Pojęcie grupy i uczestnictwa w grupie.

Jednym z zadań tej teorii jest wyjaśnienie kryteriów uczestnictwa w grupie, przy czym termin „grupa odniesienia” jest w pewnym sensie błędny, jest on bowiem stosowany nie tylko w odniesieniu do grup, ale także do jednostek i do kategorii społecznych.

Socjologiczne pojęcie grupy odnosi się do pewnej liczby ludzi wchodzących ze sobą w interakcje (kontakt, komunikacja, wymiana) wedle ustalonych wzorców. Drugim kryterium jest to, że wchodzące w interakcje jednostki same określają się jako członkowie, tzn. mają określone oczekiwania odnośnie rodzajów interakcji, które są normalnie zobowiązujące dla nich samych i innych, którzy nie pozostają „na zewnątrz” grupy. Trzecim kryterium jest to, że jednostki w grupie są określane jako do niej przynależne zarówno przez nie same, jak i przez innych. Pierwsze kryterium jest obiektywnym kryterium interakcji, drugie i trzecie to subiektywne kryteria przynależności.

Granice grupy nie są ustalone raz na zawsze, lecz zmieniają się dynamicznie w odpowiedzi na określone konteksty sytuacyjne. Wymienione trzy kryteria pozwalają tę zmianę uwzględnić. W rezultacie członkostwo w grupie jest stopniowane, co odzwierciedla socjologiczne rozróżnienie na członków nominalnych, peryferycznych i rzeczywistych.

Zmiany częstości interakcji zamazują granice grupy. Tym zamazaniem tłumaczy się często możliwość istnienia grup nieformalnych. Różnice częstości interakcji między różnymi grupami członków prowadzą do powstania podgrup. Teoria grup odniesienia tłumaczy, że uczestnictwo w grupie i jej struktura mają charakter dynamiczny.

3. Pojęcie nie przynależności.

Jako, że jest definiowane negatywnie, trudno wyróżnić jego odcienie. Są one jednak istotne, o czym świadczy pojecie kompletności grupy sformułowane przez Simmla. Odnosi się ono do pewnej właściwości grupowej mierzonej odsetkiem potencjalnych członków, którzy należą do niej rzeczywiście. Pojęcie to należy odróżnić od aspektu wielkości grupy. Związane jest z siłą społeczną danej grupy. Na przykładzie teorii kompletności widać, że osoby nieprzynależące do grupy ni stanowią z jej punktu widzenia homogenicznej kategorii społecznej - jej członków można podzielić ze względu na:

1. spełnianie i nie spełnianie warunków członkostwa - osoby spełniające warunki członkostwa będą prawdopodobnie bardziej skłonne do przyjmowania norm tej grupy za pozytywny układ odniesienia,

2. postawy wobec przyjęcia członkostwa - znów, z innym nastawieniem będą traktowali grupę jako układ odniesienia ci, którzy aspirują do niej i ci, którzy unikają uczestnictwa.

Na podstawie tych kryteriów można wyróżnić sześć możliwych relacji osób do grupy spoza niej:

	Spełniający warunki członkostwa	Nie spełniający warunków
Pragną uczestniczyć w grupie	kandydat na członka	człowiek marginesu
Obojętni wobec członkostwa	potencjalny uczestnik	jednostka nie związana
Motywowani do nie przynależności	jednostka niezależna	przeciwnik (obca grupa)

Pierwszy wiersz tabeli interesuje najbardziej teoretyków grup odniesienia zwłaszcza, wymienione jednostki podejmą socjalizację antycypującą.

Jeśli chodzi o kategorię osób z drugiego wiersza, grupa nie jest dla nich grupą odniesienia - najwyżej one są nimi dla grupy, co zależy od stopnia aspiracji grupy do zwiększania stopnia swej kompletności. Te kategorie osób należałoby uznać w rozumieniu Turnera za stanowiące warunki działania grupy.

Dla osób z trzeciej kategorii grupa może stać się przedmiotem negatywnego odniesienia, a jednostka niezależna może być odebrana przez grupę jako zagrożenie, gdyż podkreśla względną słabość grupy.

Można wyodrębnić jeszcze co najmniej dwa zespoły cech ludzi spoza grupy czy grup nie przynależności - ze względu na zainteresowanie grupy (lub jego brak) włączeniem tych osób oraz ze względu na to, czy dana jednostka była kiedyś członkiem grupy. Pierwsze kryterium łączy się z podziałem na grupy otwarte i zamknięte. Do drugiej kategorii należą ze względów prestiżowych i strukturalnych elity, na co zwrócił uwagę Simmel. Do pierwszej kategorii należą np. nowoczesne masowe partie polityczne, związki przemysłowe czy kościoły. W tym przypadku dochodzi często do konfliktu między „wysokimi standardami członkostwa” a „wielką liczbą członków”.

Systemy formalne sprzyjają częstemu występowaniu pozytywnego odniesienia w stosunku do grup, do których się nie należy. Jeśli chodzi o drugie kryterium, to wiąże się z nim obserwacja, że dawni członkowie grupy wykazują wobec niej postawę raczej ambiwalentną niż całkowicie obojętną. Są oni raczej motywowani do nie przynależności niż do obojętności wobec uczestnictwa. Utrata albo porzucenie członkostwa nie usuwają natychmiast wcześniejszego przywiązania do grupy. Według Parsonsa rodzi to przymusową alienację, co w języku teorii grup odniesienia oznacza odniesienie negatywne. „Renegat” jest często bardziej przywiązany do nowej grupy i bardziej ma negatywny stosunek do starej (teoria Michelsa). Odpowiednio zachowanie grupy wobec byłego członka jest najczęściej bardziej wrogie niż do zupełnie obcych. W obu jednak przypadkach następuje zdwojenie uczuć.

4. Pojęcie grupy własnej i obcej.

Podział ten nie pokrywa się z podziałem na grupy uczestnictwa i nie uczestnictwa. Za Williamem G. Sumnerem można grupę własną scharakteryzować jako taką grupę uczestnictwa, z przynależnością do której wiąże się więź ze współczłonkami i wrogość wobec osób z zewnątrz. Wbrew Sumnerowi należy jednak stwierdzić, że istnieją grupy uczestnictwa pozbawione cech grupy własnej. Teoria grup odniesienia uwzględnia także mechanizm scalania się grup.

5. Pojęcia grup, zbiorowości i kategorii społecznej.

Należy wprowadzić rozróżnienie kategorii społecznej według kryterium rzeczywistych interakcji zachodzących między jednostkami. Za Znanieckim i Parsonsem zbiorowościami można nazwać struktury ludzi mających dzięki wspólnie wyznaczonym wartościom poczucie solidarności, któremu towarzyszy poczucie moralnego zobowiązania do wypełnienia oczekiwań związanych z ich rolą społeczną. Istnieją zbiorowości nie będące grupami. Odmienny niż w przypadku grup będzie tu system kontroli społecznej. Zbiorowości są potencjalnie grupami - wspólna podstawa wartości może ułatwić powstanie trwałych interakcji wewnątrz zbiorowości.

Kategorie społeczne stanowią natomiast jedynie zbiory statusów społecznych, przy czym mimo posiadania wspólnych cech, dzięki czemu są wyróżnieni, ludzie należący do jednej kategorii nie pozostają w społecznych interakcjach i nie muszą być zorientowani na swoisty i wspólny zespół norm. Nie muszą być zmobilizowani do zbiorowości lub grup, mimo posiadania wspólnych interesów i wartości. Takie struktury nazywa się często grupami rówieśniczymi.

Pojęcie grupa odniesienia w niezróżnicowany sposób zawiera w sobie odmienne rodzaje formacji społecznych, co zmusza nas do pytania: w jaki sposób struktura społeczna skłania jednostki do wyboru grupy odniesienia spośród ludzi tworzących z nią grupę lub do wyboru grup odniesienia spośród zbiorowości i kategorii społecznych?

6. Pozytywne i negatywne grupy odniesienia.

Już w 1943 roku Newcomb wyróżnił dwa typy grup odniesienia: typ pozytywny, który charakteryzuje się motywowanym przyswojeniem norm lub wzorów grupy jako podstawy samooceny i typ negatywny, który cechuje motywowane odrzucenie - nie tylko nie przyjęcie norm, lecz także powołanie norm przeciwstawnych. Wzory grupy negatywnej stają się wtedy dysfunkcjonalne.

Pojęcie negatywnej grupy odniesienia pozwala wyjaśnić takie zjawiska społeczne, jak: „bunt młodzieży” przeciw rodzicom lub „negatywny prestiż” i jego wpływ na odrzucanie przez jednostkę opinii.

Socjologiczną teorię negatywnych grup odniesienia można budować na wzór psychologicznej teorii osobowości negatywnych.

Wybór grup odniesienia. Wyznaczniki.

Zakres i cele teorii grup odniesienia określane są jako usystematyzowanie wyznaczników oraz konsekwencji takich procesów ocen w ogóle i oceny samego siebie, w których jednostka przyjmuje za porównawczy lub normatywny układ odniesienia wartości lub wzorce innych jednostek i grup.

Problem 2.: Wybór grup odniesienia i osób odniesienia.

W teoriach socjologicznych panuje zgoda, że identyfikacja z grupami i jednostkami zajmującymi określone statusy społeczne nie następuje w sposób przypadkowy, lecz jest zazwyczaj wyznaczana przez istniejącą strukturę stosunków społecznych oraz przez panujące definicje kulturowe.

Zakres pojęcia „model roli” jest węższy niż zakres „osoba odniesienia”. Pierwszy termin oznacza ograniczoną identyfikację z daną osobą w jednej lub kilku wybranych rolach (choć, oczywiście, model roli może stać się osobą odniesienia). Otwarte pozostaje pytanie o to, kiedy wybór osoby odniesienia następuje spośród bezpośredniego środowiska społecznego, a kiedy w ramach szerszej społeczności. Otwarty pozostaje także problem, czy identyfikacja z grupą odniesienia nieodzownie przebiega za pośrednictwem identyfikacji z poszczególnymi członkami tej grupy.

Problem 3.: Wybór spośród potencjalnych grup odniesienia. Grupy uczestnictwa a grupy, do

których się nie należy.

Jeśli chodzi o wybór grup uczestnictwa sformułowano następujące hipotezy:

1. gdy jednostka pragnie się związać z daną grupą, będzie się starała przyswoić własności tej właśnie grupy, do której nie należy,

2. wybór grup odniesienia w dużej mierze wyznaczany jest przez poziom prestiżu, jakim grupy te mogą obdarzyć jednostkę w instytucjonalnej strukturze społeczeństwa,

3. jednostki „izolowane” w grupie mogą wykazywać szczególną skłonność do przejmowania wartości grup, do których nie należą,

4. systemy społeczne cechujące się stosunkowo wysokim natężeniem ruchliwości sprzyjają rozpowszechnieniu się orientacji na grupy, w których nie uczestniczymy, jako grupy odniesienia.

Jeśli chodzi o wybór grup nie uczestnictwa, to dopiero tu rozpoczyna się empiryczne badanie porównawcze.

Problem 4.: Wybór grup odniesienia spośród grupy uczestnictwa.

(…) o szczególnym przedmiocie teorii grup odniesienia stanowi fakt, że kształtując swe zachowania i oceny ludzie orientują się na grupy inne niż własne. (…) Nie znaczy to bynajmniej, iż grupy, do których się nie należy, stanowią wyłączny przedmiot teorii odniesienia.

1. Klasyfikacja typów grup uczestnictwa.

(…) wśród socjologów istnieje zasadnicza zgoda co do tego, iż strategiczne klasyfikacje grup muszą spełniać logiczny wymóg wyprowadzalności z kombinacji cech grupy (…) zupełnie nie istnieje jednomyślność, jeśli chodzi o merytoryczne pytanie: jakie to mianowicie właściwości grupy mają stanowić podstawę klasyfikacji.

2. Wstępna lista właściwości grupy:

• ostrość lub mglistość społecznych definicji członkostwa w grupie,

• stopień zaangażowania jednostek w grupę, do której należą,

• faktyczny okres trwania uczestnictwa w grupie,

• oczekiwany okres trwania uczestnictwa w grupie,

• faktyczny okres istnienia grupy,

• oczekiwany okres istnienia grupy,

• absolutna wielkość grupy lub jej części składowych,

• względna wielkość grupy lub jej części składowych,

• otwarty lub zamknięty charakter grupy,

• -„kompletność”, stosunek członków faktycznych do potencjalnych członków grupy,

• stopień społecznego zróżnicowania,

• kształt i wielkość drabiny stratyfikacji,

• rodzaje i nasilenie więzi społecznej,

• skłonność do podziałów wewnętrznych lub jedność grupy,

• zakres interakcji społecznych w obrębie grupy,

• charakter stosunków społecznych w grupie,

• stopień oczekiwanego konformizmu wobec norm grupy,

• system kontroli normatywnej,

• stopień widoczności i obserwowalności w grupie,

• ekologiczna struktura grupy,

• samodzielność lub uzależnienie grupy,

• stopień stabilności grupy,

• stopień stabilności strukturalnego środowiska grupy,

• sposoby utrzymywania stabilności grupy,

• względna pozycja społeczna grupy,

• względna siła grupy.

1. Zróżnicowanie grup odniesienia ze względu na normy i wartości.

2. Wybór grup odniesienia spośród kategorii statusów społecznych lub podgrup, w których istnieją trwałe interakcje.

Zachowania ze względu na grupy odniesienia. Elementy strukturalne.

Problem 5.: Obserwowalność i widoczność. Kanały informacji dotyczącej norm, wartości

oraz wykonywania ról.

[Sposób ujęcia teorii grup odniesienia umiejscawia Mertona w kręgu funkcjonalizmu - ze względu na przedstawienie teorii.]

Stanisław Ossowski

Struktura klasowa w społecznej świadomości

1. Wprowadzenie.

1. Problematyka społeczna w świetle nowych doświadczeń.

2. Systemy stosunków międzyludzkich w społecznej świadomości.

(…) zwrotu „w społecznej” świadomości używam jako wyrażenia skrótowego, idzie tu o treści myślowe charakterystyczne dla pewnych środowisk, idzie o pojęcia, obrazy, przekonania i oceny, które są mniej lub więcej wspólne ludziom pewnego środowiska i które w świadomości poszczególnych jednostek umacnia wzajemna sugestia, (…), wyrażenie „w społecznej świadomości” ma bogatszą konotację niż wyrażenie „w świadomości jednostek wchodzących w skład takiej grupy”.

3. Metafory i treść pojęciowa.

Jednym z zadań, gdy chcemy poddać analizie charakterystyczne dla jakiegoś środowiska koncepcje dotyczące spraw społecznych, jest docieranie do istotnego sensu rozpowszechnionych metafor.

• w badaniach nad strukturą społeczną często występują metafory przestrzenne,

• wiele metafor w marksistowskiej teorii struktur społecznych, których sens nigdy nie został wyjaśniony,

Podobne terminy w skutek stałego obiegu przestają sprawiać wrażenie metafory (…) Ich nowe znaczenia zachowują jako spadek po metaforze obrazowe skojarzenia przemawiające do intuicji.

4. Pojęcie struktury.

Przez „strukturę” w znaczeniu dosłownym rozumiemy przestrzenny układ elementów.

Struktura w sensie metaforycznym to system dystansów interpretowanych przenośnie i zależności takiego lub innego rodzaju.

• strukturę społeczeństwa można pojmować w dosłownym sensie (wielkość, rozmieszczenie i kształt przestrzenny osiedli, gęstość zaludnienia, linie komunikacyjne itd.), zagadnienia te przynależą jednak do innej dyscypliny: morfologii czy ekologii społecznej

W przeciwieństwie do „mikrostruktur (np. struktura rodziny) o „strukturze społecznej” mówimy wtedy tylko, gdy jako składniki systemu traktujemy grupy lub kategorie jednostek, nie zaś jedynie poszczególne osobniki.

• jest to pojęcie szersze w stosunku do pojęcia „struktury klasowej”, która jest jedynie aspektem struktury społecznej

Strukturę społeczną pojmujemy jako system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak organizacyjnej formie.

5. Materiały historyczne i wnioski ogólne.

6. Budowa książki.

2. Dychotomiczne wizje struktury społecznej.

1. Jedni nad drugimi.

Najbardziej popularnym najbardziej doniosłym społecznym ujęciem stratyfikacji społecznej jest ujęcie dychotomiczne: podział społeczeństwa na dwie główne grupy, na tych co są u góry i na tych, co na dole. (…) Ta najprostsza postać stratyfikacji znajduje oparcie w mitach religijnych. (losy biblijnego Chama, Kain i Abel)

2. Trojakie przeciwstawienia.

• trzy zasadnicze aspekty dychotomii:

• rządzący (rozkazujący) i rządzenie (ci, którym się rozkazuje)

• bogaci i biedni

• ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują

• aspekty te łączą się ze sobą, choć często w jakiejś interpretacji jednemu z nich podporządkowuje się pozostałe dwa, wysuwając go na pierwszy plan

3. Pszczoły i trutnie.

• wysuwanie na pierwszy plan ostatniego aspektu (ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują) jest znamienne dla marksizmu, zwłaszcza w teorii wartości dodatkowej, która tłumaczy, w jaki sposób mechanizm eksploatacji klas upośledzonych jest mechanizmem samonapędzającym,

• Saint-Simon posługuje się zaczerpniętą z folkloru metaforą społeczeństwa podzielonego na pszczoły i trutnie.

4. Przymus ekonomiczny i niewolnictwo.

• w starożytności do ok. I wne za podstawowy aspekt podziału społecznego uważano władzę bezpośrednią pana nad niewolnikiem; w konsekwencji chciano dzielić dychotomicznie na wolnych i niewolników (widać to np. w koncepcji Arystotelesa),

• od I wne, gdy liczba niewolników zaczęła się zmniejszać, największą uwagę przykuwa podział obywateli na posiadających i nie posiadających,

• w pismach ojców Kościoła zwraca się przede wszystkim uwagę na ekonomiczny aspekt podziału społecznego, św. Augustyn zwracał jeszcze uwagę na podział: wolni-niewolnicy, którego istnienie starał się usprawiedliwiać

• według pisarzy I-V w potrzeby społeczne są zaspokajane tylko dzięki temu, że istnieją ubodzy; byłby to wyraz zmiany w układzie stosunków międzyludzkich, jeśli zauważyć, że jeszcze Arystoteles tłumaczył podobny fakt istnieniem niewolników.

5. Klasy korelatywne.

• należy rozróżnić dwa sposoby dychotomicznego traktowania stosunków międzyludzkich:

• uwydatnianie antagonistycznych stosunków w społeczeństwie,

• traktowanie całego społeczeństwa jako zbiorowości o strukturze dwuwarstwowej

• w drugiej z tych koncepcji społeczeństwo (…) rozpada się na dwie klasy korelatywne i przeciwstawne w ten sposób, że każdą z nich charakteryzuje stosunek każdego jej członka do osobników klasy przeciwstawnej

• zjawisko korelacji klas występuje w świadomości społecznej nawet wtedy, gdy podstawą podziału jest bogactwo; mamy tu bowiem do czynienia z przeświadczeniem, że istnienie bogatych jest warunkowane istnieniem biednych.

6. Warunki sprzyjające koncepcjom dychotomicznym.

Konflikty modelu dychotomicznego z doświadczeniem:

• w społeczeństwie o strukturze zróżnicowanej „ostry podział dychotomiczny wchodzi w konflikt z codziennym doświadczeniem”; np. dychotomia bogaci-biedni stoi w kolizji z faktem gradacji bogactwa,

• (…) skrzyżowanie dwóch niezgodnych ze sobą podziałów dychotomicznych prowadzi do wydzielenia przynajmniej trzeciej kategorii. W ten sposób powstaje już aspekt trójczłonowy. Np. z teorii Marksa wynika logicznie istnienie odrębnej klasy posiadających środki produkcji i nie zatrudniających rzemieślników.

• Pomimo tych wszystkich kolizji z rzeczywistością dychotomiczna koncepcja struktury społecznej jest bardzo rozpowszechniona (…). Jeśli pominąć tu czynnik psychologiczny: skłonność do koncentrowania uwagi na tym, co krańcowe, (…) dwie kategorie sprzyjających okoliczności:

• Cechy struktury społecznej, które sprawiają, że niektóre społeczeństwa są obiektywnie bliższe schematowi dychotomicznemu

• Okoliczności, które sprawiają, że obraz dwudzielności struktury społecznej przemawia do pewnych klas społecznych albo sprzyja ich interesom, np.:

Gdy występuje wyzysk jednej klasy przez drugą, antagonistyczny stosunek łatwo przesłania klasie upośledzonej istnienie innych grup.

W klasach uprzywilejowanych, gdy dominacja klasy jest mocno ustalona, a bariery sztywne i mało przenikliwe (…), ostre przeciwstawienie własnej klasy reszcie społeczeństwa może być wyrazem dążeń do zwiększenia dystansu w stosunku do wszystkich innych klas.

(np. ideologia szlachty polskiej w XVI w)

W okresach walk społecznych tendencja do ujmowania istniejącego ustroju w schemat dychotomiczny, odwracania uwagi od pozycji pośredniej.

3. Schemat gradacji.

1. Klasy pośrednie w dwojakiej interpretacji.

• [według koncepcji Marksa] zasadniczymi klasami w strukturze społecznej są dwie klasy skrajne. Klasa średnia (…) jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów łączy się bądź z jedną, bądź z drugą z klas przeciwstawnych. Jej istnienie jedynie łagodzi strukturę dychotomiczną,

• zdaniem Arystotelesa klasą zasadniczą jest klasa średnia (postulat dobrego ustroju),

• pomiędzy tymi skrajnymi interpretacjami trójczłonowej struktury społecznej jest miejsce dla interpretacji „neutralnej”.

2. Schemat gradacji klas społecznych.

Koncepcja klas pośrednich proponuje schemat gradacji. Jest to schemat wieloczłonowy. Społeczeństwo przedstawia się tutaj w postaci warstwowego układ trzech lub większej liczby klas, z których każda jest pod takim samym względem wyższa lub niższa od pozostałych (stosunek klas nie jest stosunkiem zależności, ale stosunkiem podporządkowującym).

3. Gradacja prosta.

System klas wyższych i niższych oparty jest na stopniowaniu jakiejś obiektywnie wymierzalnej cechy, przy czym decyduje tylko jedno kryterium (najczęściej kryterium zamożności).

4. Gradacja syntetyczna.

• charakterystyczna dla badaczy nie marksistowskich w społeczeństwach kapitalistycznych (np. niektórzy badacze amerykańscy rozróżniają „klasę społeczną” i „klasę ekonomiczną” lub „warstwę społeczną” i „klasę społeczną”),

• w obu tych rozróżnieniach klasy nie podlegają gradacji prostej - o przynależności do nich decyduje świadomość klasowa, do której mogą przemawiać wielorakie kryteria,

• nadal utrzymuje się tu stopniującą terminologię,

• amerykańscy autorzy wymieniają następujące czynniki przynależności klasowej: zawód, źródła dochodu, typ domu i dzielnica; kiedy indziej są to: ujmowalne ilościowo dochód i wykształcenie oraz zawód i pochodzenie etniczne (sami badani za główne kryterium podają często styl życia).

5. Przywileje mienia w gradacji syntetycznej.

• styl życia jako cecha klasowa to przede wszystkim rozmiary i forma konsumpcji, styl życia znajduje odbicie w budżecie,

• stopień zamożności interpretuje się jako czynnik prestiżu społecznego lub zewnętrzny przejaw pełnionej roli,

• styl życia jako kryterium w nowoczesnej hierarchii klas jest dziedzictwem stanowym.

6. Ocena syntetyczna a stopień zharmonizowania ocen prostszych.

• Kompensowanie jednych czynników prestiżu społecznego prowadzi bez przeszkód do ocen syntetycznych, gdyż rozbieżności pomiędzy pozycjami jednostki na poszczególnych prostszych skalach ni są zbyt wielkie. Oceniana jednostka okaże się odbiegać od wzoru osobowego danej klasy społecznej, znajdzie się w jakiejś sytuacji marginesowej,

• Czynnikiem pozycji społecznej jest więc również stopień zharmonizowania czynników prestiżu

• Dysharmonijna pozycja społeczna sprzyja radykalizmowi poglądów

7. Obiektywne kryteria i nieobiektywne skale.

• francuski socjolog Alain Touraine obok klas społecznych rozumianych w duchu marksistowskim wyróżnia warstwy społeczne - „ogół jednostek porównywalnych z punktu widzenia jednego lub kilku obiektywnych kryteriów klasyfikowania”; dalej formułuje tezę, że gradacja warstw oparta na kryterium bogactwa dominuje nad podziałem klasycznym w świadomości tych, których rola w społecznym procesie produkcji jest bardziej złożona i mniej wyraźna,

• autor ten nie wziął pod uwagę, że w hierarchiach, gdzie pozycje społeczną wyznacza jakaś wypadkowa niewspółmiernych czynników ustala się gradacja na podstawie intuicyjnego porównywania i intuicyjnego sumowania wartości nieporównywalnych wedle żadnej innej skali niż skala predylekcji oceniającego; najczęściej nie są to predylekcje indywidualne, ale predylekcje będące wyrazem „świadomości społecznej”,

• skala syntetyczna informuje nas o środowisku oceniającym , o jego systemie wartości.

Gdy w badaniach nad stratyfikacja społeczną stosuje się schemat gradacji, stosunki obiektywne mogą być ujęte w sposób uzasadniony tylko w gradacji prostej. Gdy pozycje społeczne wyznacza skala syntetyczna, badania nad stratyfikacją społeczną dotyczą społecznej świadomości.

4. Koncepcje funkcjonalne.

1. Odrębne funkcje i wzajemne zależności.

• w koncepcji schematu funkcjonalnego „widzimy społeczeństwo podzielone na pewną liczbę klas różniących się funkcjami, jakie pełnią w życiu społecznym”; ze względu na te funkcje pojawia się między klasami splot zależności, często jest to wspólnota lub przeciwnie - konkurencja interesów,

• Arystoteles mówił tu o wojownikach, politykach, rolnikach i rzemieślnikach, Skarga dzielił społeczeństwo na modlących się, broniących i pracujących, Smith mówił o właścicielach ziemi, kapitału i robotnikach (podobnym językiem operował Madison, który wymienił jeszcze więcej funkcjonalnych klas).

2. Schemat funkcjonalny i hierarchia klas.

System „klas funkcjonalnych” może się układać w hierarchię klas, gdyż pewne kategorie ról społecznych są pod pewnymi względami uprzywilejowane. Nie wystąpi tu jednak jednolita gradacja.

3. Funkcje i przywileje w hierarchiach stanowych.

• w społeczeństwach stanowych czy kastowych funkcja, którą się pełni, nie jest wyznacznikiem pierwotnym: nie funkcja jednostki w życiu zbiorowym wyznacza przynależność kastową lub stanową, lecz osobista przynależność do kasty/stanu wyznacza funkcję.

• obok wspomnianej instytucjonalizacji przynależności do grupy, cała hierarchia warstw oparta jest na sankcjach prawnych lub religijnych.

4. Klasy ekonomiczne w strukturze stanowej.

• (…) czy w społecznej świadomości system stanów krzyżuje się z systemem klas ekonomicznych, czy też mamy tam widzieć powstawanie oddzielnych struktur klasowych w ramach poszczególnych stanów?

• W pierwszym przypadku wchodzi w grę coś w rodzaju gradacji syntetycznej o niewspółmiernych kryteriach.

• (…) w społeczeństwie o strukturze złożonej, tam, gdzie hierarchia stanów nie pokrywa się z gradacją ekonomiczną, na najwyższych piętrach ekonomicznej gradacji istnieje skłonność do ujmowania struktury społecznej w aspekcie gradacji syntetycznej.

Stanisław Ossowski

Synteza marksowska

1. Doktryna Marksa na tle dziejów myśli.

Dzieła Marksa i Engelsa posiadają doniosłość wielkiej syntezy w dziejach myśli. Trzy źródła marksizmu: niemiecka filozofia, angielska ekonomia polityczna i francuski socjalizm. Syntetyczny charakter tej myśli uwydatnia się wyraźnie przy analizie marksowskiej koncepcji struktury społecznej (w tym pojęcia klasy).

2. Pojęcie klasy społecznej w doktrynie Marksa.

• jest jednym z podstawowych i symbolicznych pojęć doktryny,

• cała historia interpretowana jako walka klas,

• wiąże się z tym pojęciem wyjaśnienie stosunku zachodzącego miedzy kapitałem a pracą,

• związana jest także koncepcja kultury jako nadbudowy interesów klasowych,

• termin nigdzie u obu autorów nie definiowany, posiadający różne charakterystyki, termin o zmiennym zakresie.

Definicja Lenina kładzie z jednej strony nacisk na „miejsce w historycznie określanym systemie produkcji społecznej”, z drugiej mówi, że „klasy to takie grupy ludzi, z których jedna ma możność przywłaszczenia sobie pracy innej, dzięki temu, że zajmują różne miejsca”.

• Marks dodaje tu psychologiczny czynnik identyfikacji rozróżniając miedzy klasą dla siebie i klasą w sobie (warstwa),

• niedookreślenie terminu można interpretować jako nieistotne wobec tezy o nieuchronnej polaryzacji klas,

• można to pojęcie traktować jako pewien typ idealny (w epoce Marksa zbliżał się do niego proletariat fabryczny Europy Zachodniej)

3. Interpretacje struktury klasowej w koncepcjach marksowskich.

W koncepcjach marksowskich odnajdujemy wszystkie trzy schematy struktury społecznej, z którymi mieliśmy do czynienia, a ponadto swoisty, nowy sposób ujmowania klas przez skrzyżowanie trzech dychotomicznych podziałów.

4. Podstawowa dychotomia.

• obraz odwiecznego przeciwstawienia klas uciskających i uciskanych,

• struktura społeczeństwa kapitalistycznego zbliża się do radykalnej dychotomii i w rezultacie do swego kresu.

5. Dwie koncepcje klas pośrednich.

• Marks w swych analizach socjologicznych nie jest w stanie nie dostrzec warstw pośrednich,

• w związku ze zróżnicowaniem wewnątrz „stanu średniego” Marksowi często nasuwa się schemat gradacji według kryterium ekonomicznego,

• u Marksa dominuje jednak inne ujęcie :

Drobnomieszczaństwo jest tu kategorią powstałą ze skrzyżowania dwóch kryteriów: obejmuje tych, co posiadają własne środki produkcji i sami się nimi posługują (także w wersji węższej, gdzie drugim kryterium jest niezatrudnienie żadnej siły najemnej).

• interpretacja pozycji klasy średniej: należy do warstwy klasy posiadającej ze względu na stosunki aktualne, do proletariatu potencjalnie ze względu na perspektywy przyszłości,

• jeśli ująć podział na trzy klasy w schemacie funkcjonalnym prowadzi to do konfliktu z kryteriami socjologicznymi: jak mianowicie zakwalifikować inżyniera czy lekarza w sanatorium? Proletariusz to przecież człowiek, którego przed skrajnym wyzyskiem nie chronią żadne specjalne kwalifikacje.

6. Trójczłonowy schemat funkcjonalny bez klasy pośredniej.

• schemat funkcjonalny zapożyczony od Adama Smitha pojawia się, co ważne, wtedy, gdy Marks chce podejść do ostatecznego zdefiniowania terminu KLASA,

• trzy kategorie: robotnicy najemni (właściciele siły roboczej), kapitaliści (właściciele kapitału) i właściciele ziemscy,

• kryterium jest tu ekonomiczne, tj. stosunek ludzi do rzeczy.

7. Struktura wieloczłonowa.

• można z dzieł Marksa wydobyć również wieloczłonowy schemat funkcjonalny, np. gdy przeciwstawia interesy burżuazji interesom klasy wielkoprzemysłowej czy interesom arystokracji finansowej, czy też interesom posiadaczy ziemskich,

• Engels wspomina o zróżnicowaniu klasowym ludności wiejskiej.

8. Interferencja punktów widzenia.

• Marks wprowadza własny, czwarty sposób ujmowania struktury klasowej: przez skrzyżowania dwóch lub trzech dychotomicznych podziałów; tym charakteryzuje się tzw. marksowskie klasyczne rozumienie klasy; wszelkie nieklasyczne ujęcia używane także przez Marksa można pogodzić z jego ogólną dychotomiczną wizją rozwoju struktury społecznej,

• Dychotomia jest schematem zasadniczym dla marksowskiego modelu społeczeństwa kapitalistycznego; schemat dychotomiczny ma je charakteryzować ze względu na dominującą i właściwą mu formę stosunków produkcji (schemat wieloczłonowy ze względu na realną strukturę społeczną).

9. Dwie kategorie walk klasowych.

Łatwo przeoczyć, że pojęcie walki klas obejmuje dwie różne kategorie procesów historycznych:

1. walki wyzwoleńczej,

2. walki klas konkurencyjnych.

10. Ostrość przeciwstawień i klasowa interpretacja zjawisk kulturowych.

• nieprzypadkowo kilka odmiennych sposobów ujmowania struktury społecznej daje się wyróżnić w dziełach Marksa i Engelsa (skrzyżowały się tak różnorodne nurty myśli, jak dychotomiczna wizja społeczeństwa, dziedzictwo folkloru i ruchów rewolucyjnych z jednej, a schemat Adama Smitha z drugiej strony),

• ze względu na program rewolucyjny doktryna ta musi jak najsilniej uwydatniać ostrość przeciwstawień klasowych i asymetrię stosunków w strukturze społecznej,

• z kolei wielość klas społecznych jest założeniem, którego wymaga „klasowa interpretacja” skomplikowanych procesów historycznych i całej różnorodności zjawisk kulturowych.

Kingsley Davis i Wilbert Moore

O niektórych zasadach uwarstwienia

1. Wstęp.

• funkcjonalne wyjaśnienie powszechnej konieczności rozwarstwienia się każdego systemu społecznego,

• wyjaśnienie jednakowego w każdym społeczeństwie rozkładu prestiżu zasadniczych pozycji społecznych,

• odmienności i zmienne czynniki leżące u podstaw nierówności.

2. Funkcjonalna konieczność uwarstwienia.

• polega na potrzebie rozmieszczenia w strukturze społecznej i umotywowania jednostek,

• mechanizm funkcjonalny troszczy się o motywacje w dwóch aspektach:

1. zaszczepia pragnienie objęcia określonych pozycji,

2. gdy już je obejmą pragnienia pełnienia związanych z tym obowiązków,

• system rywalizujących większy nacisk kładzie na motywację osiągania pozycji, system nie rywalizujących silniej motywuje wykonywanie obowiązków,

• ważne jest, kto zajmuje jakie pozycje także dlatego, że niektóre wymagają szczególnych uzdolnień lub przygotowania,

• konieczne, by społeczeństwo dysponowało:

1. pewnymi rodzajami nagród,

2. sposobami rozdzielania nagród stosownie do pozycji,

• rodzaje nagród:

1. to, co przyczynia się do istnienia i wygód,

2. to, co służy dobremu nastrojowi i rozrywce,

3. to, co wpływa na samoocenę, rozwój ego,

• nagrody są „wbudowane” w pozycję, stanowią „prawa” związane z pozycją, prerogatywy, które często funkcjonalnie łączą się z obowiązkami; część z nich nie wiąże się istotnie z funkcją pozycji oraz pośrednimi obowiązkami,

• skoro prawa i prerogatywy różnych pozycji muszą być nierówne zatem społeczeństwo musi być rozwarstwione - nierówność społeczna jest zatem nieświadomie wypracowanym sposobem, dzięki któremu społeczeństwa zapewniają sobie staranną obsadę najważniejszych pozycji przez osoby najlepiej wykwalifikowane.

3. Dwie determinanty rangi pozycji.

• na ogół najwyższą rangę mają pozycje:

1. najważniejsze w danym społeczeństwie (dotyczy funkcji i ma znaczenie względne),

2. wymagające najwyższego przygotowania i zdolności (dotyczy środków i wynika z niedostatku),

• funkcjonalna ważność pozycji jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym na to, by przypisano jej wysoką rangę

1. społeczeństwo musi wynagradzać proporcjonalnie do ważności funkcjonalnej pozycji - musi jedynie dostarczać nagród wystarczających, by zapewnić obsadzenie kompetencyjnymi osobami,

2. musi strzec, by pozycje mniej doniosłe nie konkurowały skutecznie z bardziej doniosłymi,

3. pozycja ważna, lecz trudna do obsadzenia musi być wynagradzana tak wysoko, by ktoś chciał ja objąć,

• gdy brak osób o wymaganych kwalifikacjach na skutek niedostatku uzdolnień lub wysokich kosztów kształcenia, to pozycja, która jest ważna funkcjonalnie, musi być na tyle atrakcyjna, by wytrzymać konkurencję z innymi pozycjami,

• każdy konkretny system uwarstwienia można rozumieć jako wytwór specyficznych czynników wpływających na poniższe zasady zróżnicowania nagród:

1. pozycje ważna w jednym społeczeństwie mogą nie mieć znaczenia w innym w wyniku odmiennych warunków czy stopnia rozwoju wewnętrznego,

2. stadium rozwojowe czy sytuacja wewnętrzna mogą całkowicie usunąć potrzebę pewnych umiejętności czy uzdolnień.

4. Uwarstwienie a podstawowe funkcje społeczne.

Potrzeba religii:

• jedność społeczeństwa ludzkiego osiągana jest w pierwszym rzędzie dzięki wspólnocie celów i wartości,

• muszą one posiadać pewna realność, a zapewnienie jej pozorów stanowi rolę religijnych wierzeń i obrzędów,

• dzięki wierze i obrzędowi wspólne cele i wartości wiążą się ze światem wyobrażeń,

• dlatego w każdym społeczeństwie czynności religijne pozostają w pieczy specjalnych osób, które cieszą się większymi nagrodami,

• zachodzi szczególny związek między obowiązkami oficjała religijnego a specjalnymi przywilejami, którymi się cieszy - musi być jednostką potężną, gdyż jest strażnikiem świętej tradycji, wykonawcą obrzędu, wykładnią mitu i słowa bożego,

• czynniki zapobiegające temu, że funkcjonariusze religii nie obejmują całkowitej kontroli:

1. zasób kompetencji technicznych jest niewielki (nie działa tu czynnik szczupłości kadr),

2. kapłan nigdy nie uniknie konkurencji,

• w społeczeństwach najwyżej rozwiniętych wartości ostateczne i wspólne cele społeczne tracą stopniowo swój antropomorficzny charakter i formułowane są przez osoby zajmujące raczej pozycje polityczne, ewentualnie oświatowe.

Rząd:

• podobnie jak religia odgrywa w społeczeństwie rolę niezbędną i wyjątkową,

• w przeciwieństwie do religii integrującej na gruncie uczuć, wierzeń i obrzędów, rząd organizuje społeczeństwo w oparciu o prawo i władzę zwierzchnią,

• działanie polityczne na mocy definicji zakłada władzę zwierzchnią - z tego powodu rozwarstwienie tkwi głęboko w naturze stosunków politycznych,

• władza i przywileje rządzących są często mniejsze niż wynikałoby to z czystego wyliczenia ich formalnych praw, a to z uwagi na ograniczenia:

1. rządzący są nieliczni,

2. reprezentują raczej interes grupowy przez co w zachowaniach ograniczeni są regułami i nakazami obyczajowymi,

3. posiadają władzę tylko i wyłącznie dzięki swemu stanowisku.

Praca, bogactwo i władza:

• ponieważ wygodne jest, aby wysokość zysku ekonomicznego była wskaźnikiem statusu społecznego, aspekt ekonomiczny posiadają też pozycje polityczne i religijne,

• pozycja nie dlatego daje władzę i prestiż, że płyną z niej wysokie dochody - wysokie dochody płyną z niej raczej dlatego, że jest ona funkcjonalnie ważna,

• ekonomicznym źródłem władzy i prestiżu nie jest dochód, lecz głównie własność dóbr kapitałowych, które należy odróżnić od posiadania dóbr konsumpcyjnych, co jest wskaźnikiem, a nie przyczyną pozycji (dochody nie tyle wyznaczają prestiż pozycji, ile skłaniają ludzi do ubiegania się o nie),

• instytucja prywatnej własności środków produkcji (która jest przecież dziedziczona i nie występuje ze względu na szczupłość kadr) w miarę rozwoju społecznego w kierunku industrializacji jest coraz bardziej narażona na krytykę,

• dla rozwarstwienia największe znaczenie ma rodzaj własności polegający na prawie do dysponowania pracą innych.

Wiedza techniczna:

• domeną techniki jest funkcja realizacji pojedynczych celów bez kłopotania się o wybór tych celów,

• wysokie nagrody dla ludzi techniki są najprostszym przykładem takiego rozkładu nagród, by przyciągnąć i umotywować kształcenie się osób uzdolnionych,

• jasne jest także dlaczego rzadko pozycje te zapewniają nagrody najwyższe,

• sam porządek społeczny ogranicza inflację i deflację prestiżu ekspertów,

• daleko posunięty podział pracy powołuje wielu specjalistów nie cieszących się wysokim prestiżem.

5. Odmiany systemów uwarstwienia.

Rodzaje różnic między systemami:

• stopień specjalizacji (typy skrajne: wyspecjalizowany - niewyspecjalizowany)

1. oddziałuje na precyzję i wielorakość gradacji władzy i prestiżu,

2. wpływa na stopień wybicia się poszczególnych funkcji w systemie rywalizacji,

3. określa podstawę selekcji,

• nacisk funkcjonalny (główne typy: rodzinny, autorytarny; w wersji religijnej-teokratyczny, świeckiej-totalitarny, kapitalistyczny)

1. gdy nacisk na sprawach religijnych: sztywność powodująca ograniczenie specjalizacji i przez to techniki, zahamowaniu ulega ruchliwość społeczna i rozwój biurokracji,

2. gdy słabnie zainteresowanie religią: wyraźny rozwój pozycji ekonomicznych i technicznych, ale już nie politycznych,

3. w społeczeństwach niezróżnicowanych, w których wysoka śmiertelność zmusza do płodności: nacisk na funkcje rodzinne,

• rozpiętość dystansów społecznych (typy skrajne: egalitaryzm- nie egalitaryzm)

1. powinno się dać badać ilościowo,

2. pytanie o stosowaną równość lub nierówność nagród,

• zakres szans (typy skrajne: ruchliwe (otwarte)-stabilne (zamknięte) - pytanie o rozmiary ruchliwości społecznej,

• stopień solidarności warstwowej (typy skrajne: klasy zorganizowane- klasy niezorganizowane) - może kształtować się niezależnie od innych kryteriów.

6. Warunki zewnętrzne.

• stadium rozwoju kulturowego:

1. im bogatsze dziedzictwo, tym konieczniejsza specjalizacja,

2. ona z kolei przyczynia się do natężenia ruchliwości, spadku solidarności warstw, zmiany nacisku funkcjonalnego,

• stosunki z innymi społeczeństwami:

1. stan ciągłej wojny - akcent na funkcje militarne,

2. wolny handel - wzmocnienie pozycji handlowca kosztem wojownika czy kapłana; swobodny ruch idei, egalitaryzm,

• liczebność społeczna - w małych społeczeństwach ograniczone są: stopień specjalizacji funkcjonalnej, segregacja poszczególnych warstw, nierówność.

7. Typy złożone.

Wniosek: istnieje pewna liczba rodzajów różnić między systemami; każdy system określony jest poprzez stan danego społeczeństwa w aspekcie każdego rodzaju tych różnic.

Melvin W. Tumin

O niektórych zasadach uwarstwienia: analiza krytyczna

1. Wstęp.

• powszechność i odwieczność nierówności leży w założeniu, że taki układ społeczny musi być zarazem do pewnego stopnia nieunikniony i pozytywnie funkcjonalny,

• prawdziwość lub fałszywość tego założenia jest problemem strategicznym każdej ogólnej teorii organizacji społecznej,

• rozważenie twierdzeń Davisa i Moore'a po kolei.

1. W każdym społeczeństwie pewne pozycje są funkcjonalnie ważniejsze od innych, a ich sprawowanie wymaga specjalnego przygotowania.

• niewyraźne znaczenie pojęcia „funkcjonalnie ważniejsze”,

• Davis i Moore proponują kryteria:

1. ustalenie, na ile pozycja jest funkcjonalnie niezastąpiona,

2. ustalenie, na ile inne pozycje zależą od niej,

• czy twierdzenie to nie jest tautologią - wszak każde status quo jest funkcjonalne,

• jakiż to istniejący rachunek funkcjonalności pozwala nam otrzymywać funkcjonalną ocenę danej struktury, kryterium mogą być tu tylko pozasocjologiczne preferencje wartościujące,

• ocena względnej niezbędności i zastępowalności danego segmentu kwalifikacji ludności zakłada ocenę siły przetargowej tego segmentu; to natomiast jest raczej kulturowo ukształtowaną konsekwencją istniejącego systemu,

• uogólniona teoria stratyfikacji społecznej musi zdawać sobie sprawę z faktu, że panujący system bodźców i nagród jest tylko jednym z wielu systemów bodźców i nagród.

1. W każdym społeczeństwie talenty, które można kształcić z myślą o umiejętnościach wymaganych dla zajęcia tych pozycji posiada jedynie ograniczona liczba osób.

• teza ta zależy częściowo od tezy 2.,

• w każdym społeczeństwie występują oczywiste luki w informacji dotyczącej liczby osób uzdolnionych ( tym większe, im większa sztywność),

• tam, gdzie dostęp do wiedzy zależy od zamożności rodziców, a bogactwo rozdzielane jest nierówno, szerokie warstwy społeczne będą prawdopodobnie pozbawione szansy odkrycia rodzaju swych uzdolnień - dopuszczalność dziedziczenia tych różnic w następnym pokoleniu powoduje, że system uwarstwienia staje się dysfunkcjonalny wobec selekcji osób uzdolnionych w następnym pokoleniu,

• nierówny rozkład nagród w jednym pokoleniu prowadzi w rezultacie do nierównego rozkładu motywacji w pokoleniu następnym,

• elity starają się utrudnić dostęp do uprzywilejowanych pozycji.

1. Przetworzenie talentów w umiejętności wymaga okresu kształcenia, który od kształcących się wymaga takich lub innych wyrzeczeń.

• pojęcie „wyrzeczenia” jest najmniej przemyślaną pozycją w tym zestawie,

• na czym miałoby polegać „wyrzeczenie” uczących się?,

• nie dość, że brak wyrzeczeń, to jeszcze materialne i duchowe nagrody są dostępne już w chwili uczenia się,

• koszty związane z kwalifikowaniem się mogłyby być w każdym społeczeństwie przejęte przez całość; wtedy odpadałaby możliwość stratyfikacji z tych powodów.

1. Aby osoby utalentowane skłonić do kształcenia i związanych z tym wyrzeczeń, ich przyszłe stanowiska muszą zapewniać uzyskanie atrakcyjnych wartości wyróżniających, tzn. dawać uprzywilejowany dostęp do rzadkich i pożądanych nagród przez społeczeństwo.

• istnieje pewna liczba alternatywnych schematów motywacji:

1. wewnętrzna stratyfikacja z pracy,

2. instytucjonalizacja „służby społecznej”,

• czy naprawdę niemożliwe jest wbudowanie tych motywacji w model socjalizacji, jakiej poddajemy naszą uzdolnioną młodzież,

• czy te sposoby motywacji nie powinny w pierwszym rzędzie dotyczyć najważniejszych funkcjonalnie pozycji,

• brak wiary w te sposoby wywodzi się z założenia, że to, co do tej pory nie zostało w ludzkich stosunkach zinstytucjonalizowane, nie nadaje się do tego w ogóle.

1. Rzadkie i pożądane dobra to prawa i prerogatywy wiążące się z pozycjami lub w nie wbudowane. Można je sklasyfikować jako to, co przyczynia się:

1. do życia i wygody,

2. do dobrego nastroju i rozrywki,

3. do korzystnej samooceny i rozwoju ego.

Konsekwencją zróżnicowanego dostępu do podstawowych nagród społecznych jest zróżnicowanie prestiżu i szacunku przysługującemu różnym warstwom, to ono właśnie wraz z prawami i prerogatywami ustanawia zinstytucjonalizowaną nierówność społeczną, tzn. stratyfikację.

• czy wszystkie typy nagród muszą być w jednakowej ilości, czy tez jeden typ nagrody może być tak mocno zaakcentowany, że pozostałe praktycznie znikają - jakiego typu akcent okaże się najbardziej skuteczny w wyróżniającym zachęcaniu,

• argumenty obecnie dostępne przemawiają za znaczną elastycznością sposobów wykorzystywania różnych typów nagród w funkcjonowaniu społeczeństwa,

• większość socjologów (w tym Davis i Moore) różnice miedzy warstwami, polegające na różnym podziale nagród i prestiżu, uważają za strukturę system uwarstwienia.

Można jednak wskazać dwie klasy sytuacji, w których różnice prestiżu nie przekładają się na efekt uwarstwienia:

1. prestiż i szacunek dla przestrzegających porządku normatywnego, ich brak dla nie przestrzegających,

2. prestiż i szacunek dla osób starszych i doświadczonych, którym powierzono akulturację i socjalizację młodzieży.

1. Dlatego też nierówność społecznego rozdziału rzadkich i pożądanych dóbr oraz prestiżu i szacunku, którymi obdarzane są poszczególne warstw, jest zarazem funkcjonalnie pozytywna i niezbędna w każdym społeczeństwie.

• można stwierdzić, że tym, co społeczeństwo musi rozdzielić nierówno jest władza i posiadanie niezbędne dla wykonywania różnych zadań; jeśli kulturowo definiuje się je jako środki, a nie jako nagrody, wtedy nie jest konieczne zróżnicowanie prestiżu i poważania,

• nigdy nie podejmowano systematycznych wysiłków, by w sprzyjających warunkach upowszechnić przekonanie, że każdy człowiek jest społecznie tyle wart, co inni, jeśli tylko sumiennie wykonuje przydzielone mu zdania; jak dotąd żadne teorie psychologiczne i społeczne nie dowodzą dysfunkcjonalności takiego przekonania.

1. Dysfunkcjonalne cechy uwarstwienia:

1. ograniczają możliwości odkrycia pełnej skali uzdolnień w danym społeczeństwie; ograniczenie możliwości zwiększenie rezerw produkcyjnych,

2. wyposażają elity we władzę konieczną dla zapewnienia akceptacji ideologicznej racjonalizującej status quo jako statusu „logicznego”, „naturalnego”, „słusznego moralnie” bez względu na to, jaki jest on naprawdę (konserwatyzm),

3. przyczyniają się do nierównego rozkładu pochlebnych wizji samego siebie w całym społeczeństwie - organizują rozwój potencjału ludzkiego,

4. wzmagają wrogość, podejrzliwość, nieufność, ograniczając tym samym możliwość szerokiej integracji społecznej,

5. przyczyniają się do nierównego rozkładu wśród ludności poczucia doniosłego uczestnictwa,

6. przyczyniają się do nierównego rozkładu lojalności,

7. przyczyniają się do nierównego rozkładu motywacji uczestnictwa.

A. Malewski

O zastosowaniach teorii zachowania

Rozdz. VI: Stopień rozbieżności czynników statusu i jego następstwa.

Wstęp

• definicje Homansa:

1. status jednostki: ogół bodźców, których jednostka ta dostarcza sobie lub innym, a które inni oceniają jako lepsze lub gorsze, niższe lub wyższe,

2. czynniki statusu: poszczególne rodzaje tych bodźców,

3. zbieżność czynników statusu: wszystkie bodźce, jakich dostarcza jednostka oceniane jako wyższe niż odpowiednie bodźce innej jednostki lub, gdy wszystkie oceniane są jako równe,

• analiza i ocena tej definicji - zrelatywizowana do stosunku, a nie do jednostki; zbieżność jest więc cechą stosunku, a nie jednostki,

• cel rozbieżności: wykorzystanie pojęcia rozbieżności czynników społecznych do analizy różnic w zachowaniach poszczególnych kategorii jednostek.

Aparatura pojęciowa

• definicja statusu:

1. nawiązuje do definicji Homansa,

2. wszystko, co wyróżnia jednostkę od innych może stać się czynnikiem statusu - cechy samej jednostki, cechy związane z jej stosunkiem do innych jednostek, grup, organizacji,

• definicja rozbieżności czynników statusu:

1. im bardziej zestaw czynników statusu reprezentowanych przez daną jednostkę odbiega od wymagań, jakie wytworzyły się u ludzi, z jakimi się styka,

2. nie każde więc połączenie wysokich i niskich czynników statusu będzie wywoływać takie następstwa,

3. rozbieżność zależy od wymagań otoczenia, które nie wszędzie muszą być takie same, np. lekarz - Murzyn w USA,

4. pytanie: w jakich warunkach ludzie tego rodzaju będą się starali aspirować do akceptacji grup cieszących się wyższym uznaniem?,

5. rozbieżne czynniki statusu muszą być jednakowo postrzegane przez tych samych ludzi.

Twierdzenia (rozbieżność statusu jednostek a ich sposoby zachowania)

1. im wyższy stopień rozbieżności czynników statusu tym bardziej niepewny status tej jednostki - inni mają tendencje do reagowania wobec tej jednostki tak, jak gdyby posiadała tylko niższy status,

2. rozbieżność jest źródłem kar, a jej usunięcie źródłem nagród,

3. jednostka posiadająca szereg rozbieżnych czynników statusu będzie wykazywać tendencję do podwyższania tych ocenianych niżej,

4. jeżeli taka jednostka nie jest w stanie podwyższyć tych niższych czynników, będzie wykazywać tendencję do unikania tych, którzy reagują na niższe czynniki jej statusu,

5. taka jednostka będzie też wykazywać tendencje do odrzucania systemu ocen, który uzasadnia ich poniżenie i do solidaryzowania się i łączenia z tymi, którzy mu się przeciwstawiają; jeśli ci inni reprezentują tendencje do zmiany istniejącego porządku, jednostka ta będzie szczególnie podatna na przyjmowanie całości ich programu,

6. ludzie, których status jest bardzo wysoki i bardzo pewny przywiązują mniejszą wagę do zachowań, które byłyby widocznymi symbolami ich wyższego statusu,

7. im więcej członków jakiejś grupy reprezentuje zestaw czynników statusu niezgodny z oczekiwaniami innych, tym większy będzie stopień wzajemnej niechęci.

Rozdział VII: Wnioski i perspektywy.

• pytania dotyczyły tu wyjaśniania i przewidywania ludzkich zachowań,

• aby wyjaśnić „dlaczego” rozważyliśmy jaka jest funkcja danego zachowania dla osób tak właśnie się zachowujących - problem nagrody i kary, bodźca i antybodźca (obecny też w ekonomii i psychiatrii),

• dostrzegaliśmy tu takie nagrody i kary, jakich nie dostrzega mądrość potoczna, np. nagroda redukcji niezgodności przekonań,

• wśród perspektyw teorii zachowania analiza zachowania osób ankietowanych,

• teoria ta abstrahuje od wyjaśnień, jakich dostarczają sami badani,

• teoria ta uczy nas patrzeć na pozór nie mające nic ze sobą wspólnego sposoby zachowania jako na zachowania funkcjonalnie równoważne.

Stanisław Ossowski

Ku nowym formom życia społecznego

I. W sferze pojęć i postulatów ogólnych.

1. Hasło demokracji.

2. Ludowładztwo i koncepcja praw człowieka.

Dwie zasadnicze koncepcje znaczeniowe słowa „demokracja”:

Klasowa - sens etymologiczny, związany z walką ludu z arystokracją (Grecja VI / V wpne)

Ogólnohumanitarna

• od rewolucji amerykańskich i francuskich nowe zabarwienie, kojarzy się nie tylko z równością, ale także z wolnością i prawami obywatelskimi,

• staje się w obronie grup upośledzonych, bo składają się one z upośledzonych jednostek,

• klasowość znika, gdy tylko broni się mniejszości,

Celem pracy jest skonstruowanie i wyostrzenie znaczenia „demokracja ogólnohumanitarna”, czyli demokracja nie tylko w sensie politycznym, ale także ekonomicznym i kulturowym.

3. Jednostka i zbiorowość.

• założenie o harmonii pomiędzy dążeniami tych, których celem jest pojmowane w pewien sposób dobro jednostki ludzkiej i działaniami prowadzącymi do stworzenia takich warunków współżycia, które by zapewniały organizacji społecznej siłę i zdrowie,

• jednocześnie brak utopijności, świadomość odrębności obu tych celów.

4. Cele dotyczące jednostki ludzkiej.

• stworzenie warunków jak najlepszego rozwoju indywidualnego, jak najlepszego wyzyskiwania możliwości,

• stworzenie atmosfery swobody i sprawiedliwości, poczucia godności (chodzi tu razem o pewien typ szczęścia).

5. Cele z punktu widzenia zbiorowości.

• stworzenie takich warunków, aby jak największa liczba obywateli była zainteresowana i przejęta losami społeczeństwa jako całości, usunięcie rozdarcia społeczeństwa na uciskających i uciskanych,

• wytworzenie systemu dynamiki w doborze elit,

• usunięcie przeszkód natury społecznej, ekonomicznej i politycznej ku wszechstronności i bogactwu życia społecznego.

6. Hasło równości.

• nie wystarcza równość praw,

• nie zawsze łatwo rozróżnić równość i jednakowość,

• chodzi tylko o zniesienie jawnych i ukrytych przywilejów wynikających z ustroju społecznego.

7. Wolność i przymus społeczny.

• pojęcie o najsilniejszym zabarwieniu uczuciowym,

• powinien ją ustrój (wolność) gwarantować przede wszystkim w tych dziedzinach, gdzie w grę wchodzi poczucie godności i możność pełnego rozwoju,

• formy przymusu:

1. przymus fizyczny, przemoc fizyczna,

2. terror fizyczny, przymus policyjny (groźba użycia przemocy),

3. przymus ekonomiczny (często przy obecności terroru policyjnego; w postaci sił bezosobowych),

4. presja opinii publicznej.

8. Zagadnienie przymusu wewnętrznego.

• środowisko społeczne narzuca nam własne chęci sprawiając, że nasze pragnienia pozostają w zgodzie z normami,

• doskonała forma przymusu, bo nie zagraża naszemu poczuciu wolności,

• rola wychowania,

• jeśli przymus wewnętrzny jest silny może zastępować inne społeczne środki przymusu.

II. Zagadnienia realizacji.

1. Od teorii do życia.

• czy demokratyzacja życia pod pewnymi względami nie powoduje antydemokratycznych skutków pod innymi?

• od dawna wskazywany konflikt między równością a wolnością,

• parlamentarzyści staja się elitą; urzędnicy demokratyczni przekształcają się w biurokratów (nie znaczy to, że mamy rezygnować z postulatów, jedynie zastanowić się nad kwestią ich realizacji),

• współczesne demokracje są złe z powodu swych niekonsekwencji.

2. Przywilej wykształcenia.

• nie zauważony tak wcześnie, jak inne przywileje w myśli liberalnej,

• błędny z punktu widzenia interesów społecznych.

3. Udział w rządach krajem.

• potrzeba takiego systemu parlamentarnego, przy którym obywatel mógłby istotnie odczuwać możność aktywnego wpływu na dziej kraju.

4. Demokracja i reformy gospodarcze.

• zastępowanie spółek akcyjnych przez spółdzielnie.

5. Planowe kierownictwo a sprawa wolności.

6. System międzygrupowych porozumień.

• postulat wielostopniowej struktury życia społecznego, politycznego, gospodarczego i kulturowego,

• podstawą ustroju niewielkie grupy, oparte na łączności osobistej i ich autonomii oraz wzrastająca hierarchia przedstawicielstwa,

• synteza demokracji bezpośredniej i demokracji podporządkowanej kierownictwu przedstawicieli.

7. Wolność słowa i zagadnienie prasy.

• główny filar ustroju demokratycznego,

• swobodna krytyka:

1. rozbija dogmat nieomylności władzy,

2. paraliżuje działanie fikcji społecznej.

III. Styl demokratycznej kultury.

1. Plastyczność systemu i decentralizacja kulturalna.

• nie wolno różnorodności, którą wnosi nieskrępowane życie, poświęcać dla rutyny,

• zagadnienie „luzów” w racjonalizacji życia społecznego; ostry konflikt między racjonalnym ładem a wolnością.

2. Integralność systemu demokratycznego.

3. Ideologia i taktyka.

4.Łączność międzynarodowa (związek między bezpieczeństwem a demokracją).

5. Procesy uniwersalizacji i procesy różnicowania.

Alexis de Tocqueville

O demokracji w Ameryce

Rozdz. I: Dlaczego społeczeństwa demokratyczne są bardziej rozmiłowane w równości niż w wolności?

Sposoby, na które równość może zapanować w życiu społecznym:

• gdy spotyka się z wolnością: ludzie będą doskonale równi i doskonale wolni - ku takiemu ideałowi dążą społeczeństwa demokratyczne,

• równość w życiu społecznym przy braku równości politycznej,

• równość społeczna przy braku wolności (politycznej).

Upodobanie równości i wolności są niewspółmierne w społeczeństwach demokratycznych:

• wolność, która objawiała się ludziom w wolnych czasach w różnych kształtach, nie stanowi wyróżnika demokracji,

• tym, co ją wyróżnia jest równość możliwości, ludzie przywiązują się do równości także dlatego, że wierzą w jej trwałość; wolność polityczną łatwo jest utracić (wystarczy jej ni zatrzymywać),

• w przeciwieństwie do złych skutków wolności, zło jakie przynosi równość jest dostrzegane przez niewielu, pojawia się stopniowo,

• podobnie: dobrodziejstwa równości, inaczej niż wolności są odczuwane natychmiastowo i są dostępne dla wszystkich, narzucają się same,

• namiętność równości pojawia się w demokracji zwłaszcza wtedy, gdy równość zdobyto w społecznym przewrocie, wówczas ludzie nie zauważają , że tracą wolność,

• w większości nowoczesnych narodów równość (nadana przez absolutnych władców) poprzedzała wolność,

• społeczeństwa demokratyczne mają upodobanie do wolności, lecz równość jest tym, ku czemu czują namiętność; równości pragną choćby i w zniewoleniu.

Rozdz. II: O indywidualizmie w krajach demokratycznych.

Pojęcie indywidualizmu:

• to nowy termin, powstały z całkiem nowej idei,

• wcześniej znano tylko egoizm,

• to uczucie spokojne, umiarkowane, które sprawia, że każdy obywatel izoluje się od zbiorowości i tworzy na własny użytek swoje własne małe społeczeństwo pozostawiając wielkie społeczeństwo własnym losom,

• indywidualizm powstaje raczej z niewłaściwego sposobu myślenia; zabija najpierw tylko zalążek cnót publicznych; z czasem przeistacza się w egoizm,

• ma swoje źródło w demokracji i rośnie wraz z rozwojem równych szans.

W społeczeństwach arystokratycznych:

• ponieważ rody zajmują stałą pozycję, wszystkie pokolenia są sobie jakby współczesne; człowiek czuje się odpowiedzialny za swych przodków i potomków,

• ponieważ warstwy społeczne trwają w oddzieleniu i bezruchu, stają się dla własnych członków małymi ojczyznami,

• w związku z hierarchią każdy ma kogoś, kogo wsparcia potrzebuje oraz kogoś, od kogo pomocy może wymagać,

• nie ma mowy o poświęceniu dla ludzkości, ale dla poszczególnych ludzi.

W czasach demokracji:

• związki emocjonalne miedzy ludźmi rozszerzają się, ale są luźniejsze - widzi się obowiązki wobec ludzkości, poświęcanie się dla jednostki jest rzadkością,

• ludzie łatwo zapominają o innych pokoleniach, gdyż rody nie są stałe i często się zmieniają,

• warstwy się przybliżają i mieszają, stąd mniejsza z nimi identyfikacja,

• wraz ze zrównywaniem możliwości przybywa ludzi na tyle bogatych, by wystarczali sami sobie, nie mogąc mieć wpływu na innych,

• demokracja odsuwa człowieka zarówno od potomków jak i od współczesnych; sprowadza stale człowieka do niego samego i może go skazać na samotność.

Rozdz. III. Dlaczego indywidualizm jest najsilniejszy w końcowym okresie rewolucji demokratycznej?

• w tym okresie ludzie są niezależni, a ową niezależność dopiero co uzyskali - mają nadmierną wiarę we własne siły,

• nienawiść z czasu walki pozostaje,

• pierwszymi indywidualistami stają się byli arystokraci,

• przewaga Amerykanów tkwi w tym, że urodzili się równi zamiast równymi dopiero się stawać.

Rozdz. IV: W jaki sposób Amerykanie zwalczają indywidualizm za pomocą wolnych instytucji?

Wady, które rodzi despotyzm to te same wady, które rodzi równość:

• despotyzm dąży do izolowania ludzi od siebie, obawia się ludzi szukających wspólnego dobra,

• szczególne obawy winien on wzbudzać w epoce demokracji, kiedy to najbardziej potrzebna jest wolność.

Wolność w demokracji:

• kiedy rządzi całe społeczeństwo, każdy poznaje cenę społecznej życzliwości,

• złe namiętności związane z wyborami, kiedy to ujawniają się egoistyczne pobudki, przemijają,

• Amerykanie indywidualizm zwalczyli wolnością; dając życie polityczne każdemu regionowi kraju zwiększyli okazje do współdziałania,

• Wiążąc ludzi ze sprawami lokalnymi, łatwiej ich zainteresować, wytłumaczyć im ich zależność od spraw wspólnych, łatwiej sprawić, by sobie sprzyjali i łatwiej od nich wymagać.

Rozdz. V: O użytku, jaki w życiu społecznym Amerykanie czynią ze stowarzyszeń.

• Amerykanie nieustannie się stowarzyszają,; mają nie tylko stowarzyszenia handlowe i przemysłowe, ale także religijne i moralne, o poważnym i błahym charakterze, zajmujące się ogólnymi i bardzo szczegółowymi sprawami, stowarzyszenia wielkie i małe,

• najbardziej demokratycznym krajem na świecie okazuje się ten, w którym ludzie najbardziej udoskonalili sztukę zbiorowego dążenia do celu wspólnych pragnień i tę nowo powstałą wiedzę stosują najczęściej,

• w społeczeństwach arystokratycznych ludzie nie muszą jednoczyć się dla działania, ponieważ są ze sobą mocno związani; każdy potężny i bogaty obywatel stoi tam na czele czegoś w rodzaju stałego i przymusowego stowarzyszenia, składającego się ze wszystkich zależnych od niego ludzi, których zmusza on do współdziałania w wykonywaniu swoich zamiarów,

• w społeczeństwach demokratycznych wszyscy obywatele są niezależni i słabi; sami nie mogą dokonywać praktycznie niczego, a żaden z nich nie jest w stanie zmusić innych do współdziałania; wszyscy są więc bezradni, o ile nie nauczą się pomagać sobie dobrowolnie,

• niestety sam układ społeczny, który sprawia, że społeczeństwom demokratycznym tak potrzebne są stowarzyszenia, utrudnia jednocześnie ich powstawanie; stowarzyszenie, aby miało tutaj jakiekolwiek znaczenie, musi gromadzić bardzo wiele osób,

• im skuteczniej władza będzie zastępowała stowarzyszenia, tym bardziej poszczególni ludzie, tracąc nawyk stowarzyszania się, będą potrzebowali jej pomocy i tak zamknie się łańcuch przyczyn i skutków,

• w krajach demokratycznych umiejętność stowarzyszania się jest umiejętnością podstawową - po to, by ludzie pozostali cywilizowani lub by się tacy stali, sztuka stowarzyszania się musi rozwijać się i doskonalić wśród nich jednocześnie ze wzrastaniem równości możliwości.

Rozdz. VI: O związkach między stowarzyszeniami a prasą.

• tylko gazeta może w tym samym momencie zaszczepić jedną myśl w tysiącach umysłów,

• gazeta zwięźle informuje o sprawach publicznych, nie odciągając od spraw prywatnych,

• prasa staje się tym potrzebniejsza, im bardziej równi są ludzie i im większe jest niebezpieczeństwo indywidualizmu; prasa stanowi oparcie dla cywilizacji,

• gdyby nie było gazet nie byłoby prawie zbiorowego działania,

• istnieje konieczny związek między stowarzyszeniami a prasą: prasa powołuje do życia stowarzyszenia, a stowarzyszenia - gazety; demokratyczne stowarzyszenie nie może się obejść bez własnej gazety; gazeta potrzebna jest, by spotkali się ludzie, którzy jednocześnie powzięli tę samą ideę, i potrzebna jest im w dalszym ciągu, by mogli trzymać się razem,

• gazeta może istnieć tylko pod warunkiem, że wyraża doktrynę lub uczucia wspólne znacznej liczbie ludzi; zawsze reprezentuje więc jakąś zbiorowość, której stałymi członkami są jej czytelnicy,

• im bardziej zrównują się możliwości, tym słabsi stają się pojedynczy ludzie, tym łatwiej ulegają tłumowi i z trudem przychodzi im samotnie trwać przy poglądzie, od którego ów tłum odstąpił,

• gazeta reprezentuje zbiorowość, można powiedzieć, że przemawia do każdego ze swych czytelników w imieniu wszystkich pozostałych i pociąga ich za sobą tym łatwiej, im każdy z osobna jest słabszy.

Rozdz. VII: O związkach między stowarzyszeniami społecznymi a stowarzyszeniami politycznymi.

- we wszystkich społeczeństwach, gdzie zabronione jest zakładanie stowarzyszeń politycznych, stowarzyszenia społeczne należą do rzadkości,

- stowarzyszenia społeczne ułatwiają powstawanie stowarzyszeń politycznych; z drugiej strony stowarzyszenia polityczne rozwijają i udoskonalają stowarzyszenia społeczne,

- stowarzyszenie polityczne uczy podporządkowywać własną wolę woli wszystkich, a własne wysiłki dostosowywać do potrzeb wspólnego działania.

Dennis H.Wrong

Problemy definiowania pojęcia władzy społecznej

I. Asymetria i równowaga w stosunkach władzy

1. „Social power” definiowany jako stosunek społeczny:

• definicja interakcji społecznej: ludzie wywierają na siebie wzajemny wpływ i sprawują kontrolę nad swoim zachowaniem,

• w stosunku władzy zachodzi asymetria (przewaga rządzącego),

• wzajemność nie jest nigdy całkowicie zniesiona,

• niektórzy chcą ją znosić silnie podkreślając asymetrię jako warunek władzy (np. „współzależność i wzajemnie zrównoważone wpływy są wskaźnikiem braku władzy” - Peter Blau),

• kontrargument: choć „asymetria występuje w każdej pojedynczej sekwencji akcja-reakcja, (…) role przedmiotu i podmiotu władzy stale się zmieniają, (…). W ustabilizowanym stosunku społecznym, tj. takim, gdzie interakcja stron ma charakter permanentny, a nie sporadyczny, może wytworzyć się układ, w którym jeden partner stale kontroluje drugiego w pewnych sytuacjach (sferach), w innych zaś jest przez niego kontrolowany”.

2. Pojęcie władzy obustronnej (intercursive power):

• na oznaczenie takiego układu stosunków, w którym istnieje równowaga władzy, podział zakresów między stronami,

• przeciwieństwem jest władza całkowita (integral power),

• istnieje tam, gdzie władzę jednej strony równoważy władza drugiej,

• modelami są rozmaite koncepcje pluralizmu,

• w sensie negatywnym, gdy każda ze stron ma prawo veta.

3. Władza całkowita:

• próby jej ograniczenia nie polegają na zamianie we władzę obustronną,

• można to osiągnąć poprzez:

1. okresowe sprawdzanie działalności strony panującej (kontrole legislacyjne i sądowe)

2. zasadę kadencji i następstwa,

3. ograniczenie swobody decyzji strony rządzącej (prawa obywatelskie)

4. prawa apelacji i składania zażaleń

• oprócz tego muszą istnieć źródła władzy niezależnej (ośrodki kontrwładzy) od posiadającego władzę całkowitą, które mogą być użyte do wymuszenia przestrzegania zasad gry; pozwala na to:

1. zasada trójpodziału władz

2. stworzenie odmiennych i niezależnych poziomów

• cztery metody walki lub oporu z posiadaczem władzy całkowitej:

1. dążenie do przekształcenia jej w system władzy obustronnej

2. ograniczenie jej zasięgu (liczby osób jej podlegających), wszechstronności (liczby dziedzin) i nasilenia

3. jej zniesienie

4. zdobycie i stanowienie władzy samemu

• przekształcenie władzy całkowitej w obustronną w nowoczesnych państwach nigdy jednak nie jest możliwe w pełni, gdyż władza tych państw zawiera element integralności nie dający się wyeliminować (np. w polityce zagranicznej),

• wydaje się więc mylne twierdzenie, że „cała polityka jest walką o władzę”; może polegać na próbie uwolnienia się spod kontroli przez zniesienie władzy całkowitej i rozszerzenie własnych możliwości wolnego wyboru.

II. Władza a kontrola społeczna

Zredukowanie pojęcia władzy do pojęcia kontroli społecznej:

• „Każda jednostka przechodzi proces socjalizacji, w trakcie którego internalizuje wiele norm grupowych. Gdy kontrola społeczna zostaje zinternalizowana, pojęcie władzy staje się nieprzydatne...”

• nie jest wystarczające; konieczne jest rozróżnienie okolicznościowej kontroli sprawowanej przez grupę nad ukształtowaną społecznie jednostką od bezpośredniego zamierzonego wpływu pewnych osób lub grup mającego na celu kontrolowanie innych,

• drugi człon tego rozróżnienia można nazwać władzą (definicja Russela: „wywieranie przez pewnych ludzi zamierzonych wpływów na innych ludzi”),

• pierwszy człon rozróżnienia można nazwać „władzą spontaniczną”.

III. Władza sprawowana i władza potencjalna

1. Władza jako pojęcie dyspozycyjne:

• gdy definiuje się ją jako zdolność, umiejętność, aspirację,

• przeciwne rozumienie to rozumienie epizodyczne,

• tę różnicę odzwierciedlają pojęcia: „posiadanie władzy” i „sprawowanie władzy”,

• znamienne, że w jęz. Angielskim „władza” nie ma odpowiednika czasownikowego,

• by władza A nad B była realna w sytuacji, gdy aktualnie nie jest sprawowana, B musi być przekonany o zdolności A do kontrolowania go i odpowiednio do tego modyfikować swe zachowania,

• tak należy interpretować definicję Webera władzy jako „prawdopodobieństwa, że jeden z uczestników stosunków społecznych (…) przeprowadzi swą wolę”; chodzi tu o psychologiczne prawdopodobieństwo wyczuwane przez poddanego,

2. Władza definiowana epizodycznie:

• rozumiana jako rodzaj zachowania społecznego,

• przez zwolenników podejścia decyzyjnego w badaniach nad władzą sprzeciwiających się metodzie reputacyjnej, która zakłada, że przekonanie o posiadaniu władzy przez kogoś może mu ją w istocie nadać.

3. Uściślenia terminologiczne:

• Raymond Aron proponuje pojecie władzy potencjalnej uznać za szersze w stosunku do pojęcia władzy rzeczywistej,

• by uniknąć takich nieporozumień lepiej może mówić o władzy ukrytej,

• władza potencjalna to władza ukryta, możliwość sprawowania władzy to władza możliwa,

• ta różnica znaczeń zaciera się w przypadku władzy jednostki; jest istotna w przypadku władzy grupy lub kategorii społecznej.

4. Wymogi władzy grupy społecznej:

• odpowiednie stopień zorganizowania społecznego,

• gdy „klasa w sobie” staje się „klasą dla siebie” (Marks),

• gdy „działanie płynące z poczucia wspólnoty lub mające charakter zrzeszania się w wyniku wspólnej sytuacji klasowej” (Weber).

5. Ignorowanie różnicy między władzą możliwą a rzeczywistą:

• jest klasycznym błędem konspiracyjnych teorii historii,

• istotą zjawiska jest przypisywanie grupom władzy tylko na tej podstawie, że grupy te mogłyby sprawować silną władzę, gdyby były zwarte, a ich członkowie mieli wspólny cel polityczny,

• jest znamienne dla badających władzę w społeczności lokalnej.

6. Zakończenie:

• sceptycyzm wobec metody reputacyjnej jest uzasadniony ty, że socjologowie bezkrytycznie przyjmują opinie badanych,

• „nie zyskamy niczego reagując na ten błąd rezygnacją z pojęcia władzy ukrytej i upieraniem się, że władza to tylko obserwowalne zachowania”,

• podejście takie ignoruje stwierdzenie Webera, że społeczeństwo jest systemem znaczeń w tym samym stopniu, co systemem oddziałujących na siebie osób.

Max Weber

Polityka jako zawód i powołanie

Co rozumiemy przez politykę?

• pojecie bardzo szerokie: każdy rodzaj samodzielnej działalności kierowniczej,

• tu: kierowanie lub wywieranie wpływu na kierowanie związkiem politycznym, a więc państwem,

• państwo: wspólnota ludzka, która w obrębie danego terytorium (owo terytorium stanowi jej wyróżnik) rości sobie prawo monopolu na wywieranie prawomocnej przemocy fizycznej,

• wówczas polityka to dążenie do udziału we władzy lub do wywieranie wpływu na podział władzy, czy to pomiędzy państwami, czy tez w obrębie państwa pomiędzy grupami ludzi, jakie ono obejmuje,

• Kto uprawia politykę, ten dąży do władzy - do władzy rozumianej jako środek w służbie innych celów, idealnych bądź egoistycznych, lub do władzy „dla niej samej”; po to, by rozkoszować się poczuciem prestiżu, jakie ona daje.

Trzy wewnętrzne podstawy prawomocności panowania:

1. tradycja - autorytet obyczaju uświęconego szacunkiem, jakim cieszył się od niepamiętnych czasów i wynikającym z przyzwyczajenia nastawieniem, by go przestrzegać,

2. charyzma - autorytet osobistego daru łaski, całkowite oddanie i zaufanie do objawień, bohaterstwa lub innych właściwości przywódczych jednostki,

3. legalność - panowanie na mocy wiary w ważność legalnego ustanowienia i uzasadnionej poprzez racjonalnie utworzone reguły „kompetencji” rzeczowej.

• Webera najbardziej będzie interesować panowanie charyzmatyczne, ono bowiem jest najbardziej zbliżone do uprawiania polityki „z powołania”.

W jaki sposób panujące polityczne siły zaczynają utwierdzać się w swoim panowaniu? Jakie są rodzaje środków pomocniczych ułatwiających utwierdzenie tego panowania?

1. Sztab administracyjny:

• zewnętrzna forma, w jakiej wyraża się panowanie,

• solidarność sztabu z władcą (wynagrodzenie materialne i godność społeczna).

2. Materialne zewnętrzne dobra rzeczowe:

• związek podzielony stanowo - związek polityczny, w którym rzeczowe środki administracyjne całkowicie lub częściowo pozostają w osobistym władaniu zależnego sztabu administracyjnego,

• państwo współczesne - całkowite oddzielenie sztabu administracyjnego od rzeczowych środków zarządzania.

Nowoczesne państwo jest instytucjonalnym związkiem opartym na panowaniu, który w obrębie swego terytorium z powodzeniem dążył do monopolizacji prawomocnej przemocy fizycznej jako środka panowania i w tym celu skupił w rękach swoich kierowników rzeczowe środki zarządzania; przedtem zaś wywłaszczył wszystkich stanowych funkcjonariuszy o autonomicznych uprawnieniach, którzy korzystali z własnego prawa do rozporządzania tymi środkami i sam zajął ich miejsce poprze swoich najwyższych przedstawicieli.

• polityk okazjonalny: jesteśmy nimi wszyscy , którzy w jakikolwiek sposób dają wyraz swojej woli (np. w wyborach),

• polityk ubocznie wykonujący ten zawód: prowadzi działalność tylko w razie potrzeby, nie stanowi to głównej treści ich życia, ani w sensie materialnym, ani ideowym,

• polityka jako zawód główny:

1. życie „z polityki”: usiłowanie uczynienia z niej głównego i stałego źródła dochodu, karierowicze,

2. życie „dla polityki”: ekonomiczna niezależność od dochodów, jakie może przynieść polityka, do tego wymagana jest „gospodarcza zbędność” (dochody nie mogą zależeć od tego, ile siły roboczej i własnego myślenia zaangażuje się w politykę), honoracjorzy,

• idealizm polityczny występuje u tych, którzy ze względu na brak majątku nie należą do warstw opowiadających się za zachowaniem porządku ekonomicznego w danym społeczeństwie,

• klasa urzędnicza: ludzie, którzy przez długoletnie wykształcenie stali się specjalistyczną i fachowo wyszkoloną, wysoko wykwalifikowaną, uczciwą i intelektualną grupą pracowniczą.

Typy polityków zawodowych, którzy pojawili się w przeszłości przy okazji walk książąt ze stanami, w służbie tych pierwszych:

• duchowni (zwłaszcza ci dochowujący celibatu) pozostawali poza mechanizmem normalnych ekonomicznych i politycznych interesów i nie podlegali pokusie, by wbrew swojemu panu dążyć do władzy politycznej z myślą o swoich potomnych,

• literaci o humanistycznym wykształceniu (doradcy księcia i twórcy jego politycznych memoriałów),

• szlachta dworska (służba polityczna i dyplomatyczna na dworze księcia),

• patrycjat obejmujący drobną szlachtę i miejskich rentierów (specyfika angielska),

• wykształceni na uniwersytetach prawnicy.

• Przywódcy i stronnicy partii jako niezbędne elementy istnienia każdej partii (jedni i drudzy dobrowolnie uczestniczą w wyborach),

• Siła napędowa jednoczenie się partii:

• zainteresowanie parlamentarzystów możliwością kompromisów ponadlokalnych,

• skuteczne oddziaływanie jednolitych programów,

• agitacja w całym kraju,

Demokratyzacja:

• masowe prawo wyborcze,

• konieczność werbowania mas,

• masowa organizacja i jedność kierowania,

• surowa dyscyplina,

• kandydaci wybierani przez zorganizowanych członków partii,

• władza w rękach tych, którzy nieprzerwanie politykę uprawiają lub tych, od których polityka jest uzależniona pod względem finansowym lub personalnym,

• dla stronników partii lub jej urzędników zwycięstwo w wyborach oznacza zyski osobiste (np. wysokie urzędy), ale i satysfakcję ideową.

Figura bossa:

• wysunięty przez system plebiscytowej machiny partyjnej,

• polityczny, kapitalistyczny przedsiębiorca, który na własne ryzyko stara się o głosy wyborcze,

• pogardzany towarzysko jako polityk zawodowy,

• nie ma stałych zasad ani przekonań politycznych.

Cechy istotne dla polityka:

• namiętność w sensie rzeczowości (tj. namiętne oddanie się sprawie),

• poczucie odpowiedzialności (głównie przed przyszłością),

• wyczucie w ocenie (dystans wobec rzeczy i ludzi),

• pokonanie próżności i dwóch śmiertelnych grzechów polityka: nierzeczowości i braku odpowiedzialności,

• wiara (w cokolwiek),

• godność, a nie etyka, która tak naprawdę oznacza brak godności obu stron (zamiast martwić się o przyszłość politycy tracą czas nad nierozstrzygalnymi zagadnieniami winy w przeszłości),

• obowiązek głoszenia prawdy.

Erving Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

I. Wstęp

• przedmiotem zainteresowania są organizacje społeczne, które dążą do ograniczenia swych członków stwarzając im jakby odrębny świat; Goffman nazywa je instytucjami totalnymi,

• celem pracy jest ogólna ich charakterystyka; rozważania czysto spekulatywne,

• podział instytucji totalnych:

1. powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi

2. powołane do opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego troszczenia się o siebie a zarazem - choć nie z ich winy - niebezpiecznymi dla społeczeństwa

3. powołane do ochrony społeczeństwa przed szkodzeniem w sposób świadomy

4. powołane do realizacji określonych zadań technicznych, mające charakter czysto instrumentalny (np. koszary,, okręty, internaty, obozy pracy…)

5. przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z czynnego życia społecznego; miejsca kontemplacji religijnej

• żadna z cech, które zostaną tu wyselekcjonowane, nie jest wyłączną właściwością instytucji totalnych ani nie jest wspólna im wszystkim; to, co dla nich wspólne polega na tym, że każda z nich w znacznym stopniu posiada szereg cech stanowiących atrybuty organizacji totalnych.

II. Cechy organizacji totalnych

1. Przełamywanie barier oddzielających trzy dziedziny życia: spanie, zabawę i pracę:

• normalnie w każdej z tych dziedzin życia przebywamy w innych miejscach, podlegając odmiennym autorytetom i planom działania,

• w instytucjach totalnych całe życie toczy się w jednym miejscu,

• członkowie pozostają we wszystkich fazach we wzajemnym towarzystwie,

• cały dzień jest ściśle zaplanowany przez formalne rozporządzenia sankcjonowane przez nadzór,

• poszczególne czynności są przymusowe i stanowią część jednego planu ogólnego, którego celem jest realizacja oficjalnych zadań.

2. Zaspokajanie wielu różnych potrzeb ludzkich poprzez biurokratyczną organizację zespołu ludzi:

• zasadniczy podział na „podwładnych” i nieliczną grupę nadzorców - personel społecznie zintegrowanych ze światem zewnętrznym,

• obie grupy oceniają się na podstawie „ciasnych i wrogich stereotypów”, dystans społeczny między grupami jest duży, a ruchliwość bardzo ograniczona,

• sama instytucja i jej nazwa utożsamiana jest przez członków z personelem.

3. Instytucje totalne przejmują „odpowiedzialność” za podwładnych i musza im zapewnić wszystko, co istotnie „niezbędne”:

• zachęty do pracy nie maja takiego charakteru strukturalnego, jak na zewnątrz,

• w niektórych nie trzeba w ogóle pracować, podwładni się nudzą,

• przymusowe oszczędzanie, wypłata po sezonie,

• w niektórych przymusowa praca ponad 3 godziny dziennie,

• brak tradycyjnego związku między pracą a płacą.

4. Brak życia rodzinnego:

• przeciwstawia mu się życie w zuniformizowanej gromadzie,

• rodziny mieszkające na zewnątrz są szansą kontaktu ze światem zewnętrznym i obroną przez instytucją totalną.

5. Instytucje totalne są zakładami przymusowego przekształcania osobowości.

III. Świat podwładnych

1. Podwładni wchodzą do instytucji ukształtowani już przez środowisko macierzyste:

• mieli pewien sposób życia,

• kultura czy manifestacje kulturalne nowicjusza obejmuje krąg doświadczeń dopuszczający określone wyobrażenia o sobie i techniki obronne,

• instytucje totalne nie zastępują tak ukształtowanej kultury podwładnych własną kulturą; nie dążą do akulturacji czy asymilacji,

• instytucje te wytwarzają i podtrzymują swoiste napięcie między środowiskiem macierzystym podwładnego a światem instytucji,

• sens „znajdowania się w instytucji” ściśle powiązany ze znaczeniem „znajdowania się poza nią”.

2. Nowicjusz poddawany jest procesowi deprawacji osobowości:

• więzy, z jakimi przychodzi, zostają już w początkowych fazach zerwane,

• osobowość zostaje z czasem poddana nie zamierzonemu procesowi degradacji (poniżania, znieważania),

• ich wynikiem są radykalne zmiany w przekonaniach i postawie moralnej; postawa liczenia się z najważniejszymi (interes własny),

• techniczna strona: usuwa się elementy warunkujące identyczność podwładnego, przedmioty , z którymi mógłby się utożsamiać; ich namiastką są przedmioty, które otrzymuje z instytucji (standaryzacja i depersonalizacja),

• ograniczona prywatność i niezbędna separacja od współtowarzyszy,

• zawieszone zostają plany podwładnych, pozbawieni są możliwości swobodnej decyzji,

• ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym,

• napiętnowanie, ubliżanie wymuszone przez okazywanie szacunku personelowi,

• widok analogicznego upokorzenia współtowarzyszy,

• oficjalne uzasadnienie tych ataków na osobowość są racjonalistyczne, wynikają z organizacyjnej pragmatyki.

3. U podłoża tego procesu leży szczególny system władzy:

• władza ma charakter grupowy, tzn. każdy z personelu ma prawo karać każdego podwładnego,

• stosuje się sankcje za wykroczenia przeciw bardzo licznej grupie zachowań stałych,

• za wykroczenia w jednej dziedzinie stosuje się również sankcje w innej,

• ten system podważa zasadę, że każdy dorosły ma prawo decydowania o swoich stosunkach z innymi ludźmi - wywołuje to poczucie radykalnej degradacji w hierarchii wieku, może prowadzić do powstrzymania się od integracji społecznej.

4. Degradacja występuje często w przejaskrawionej formie już podczas pierwszych dni pobytu:

• tzw. powitanie ze strony personelu i podwładnych,

• tzw. wstępny rytuał.

System przywilejów

1. Po zachwianiu osobowości przez akcje restrykcyjne, główny nacisk na przekształcenie jaźni w oparciu o system przywilejów:

• regulaminy wewnętrzne wyznaczają ścisłe ramy działania,

• w zamian za posłuszeństwo nieliczne, ściśle określone nagrody i przywileje, które w normalnym świecie były czymś zwykłym,

• w początkowym stadium podwładny poświęca im uwagę aż do obsesji,

• przywileje polegają jedynie na braku deprawacji (nie należy ich mierzyć miarą cywilną).

2. Kary będące represjami za przekroczenie przepisów:

• z reguły surowsze niż gdzie indziej,

• często na zasadzie pozbawiania przywilejów.

3. Proces wydobywania się spod władzy instytucji jest włączony w system przywilejów.

4. Przywileje i kary są włączone w stacjonarny system pracy:

• istota tego systemu polega na łączeniu małej liczby przywilejów z określonym, racjonalnie uzasadnionymi celem i na wyraźnym uświadomieniu zależności między nimi wszystkim członkom instytucji.

5. Z systemem przywilejów wiążą się pewne typowe procesy społeczne:

• żargon, którym w kontaktach z więźniami posługuje się niższy personel,

• zjawisko „rozróbki” występujące w szpitalach psychiatrycznych, więzieniach i w wojsku; fakt przyłapania na takim zaangażowaniu się w działalność zakazaną implikuje należną karę,

• przykłady „rozróbki”: bójki, pijaństwo, usiłowanie samobójstwa,

• personel tego typu wykroczenia tłumaczy złośliwością, nikczemnością lub „anormalnością” winowajcy,

• w istocie należą jednak one do zestawu przyjętych form działania w instytucji; często rozumiane są jako sposób manifestacji niezadowolenia z warunków,

• system wtórnego przystosowania; ważną jego funkcją jest wytwarzanie przekonania pozostawania sobą, są to techniki uzyskiwania zakazanych oficjalnie gratyfikacji,

• wtórna adaptacja może doprowadzić do powstania specyficznego kodeksu, może opierać się na wykorzystywaniu nowicjuszy, może prowadzić do powstania „hierarchii kuchennej”.

6. System przywilejów może integrować z powrotem osobowość, może jednak jeszcze bardziej ją dezorganizować:

• większą rolę integracyjną dla osobowości może pełnić bratanie się i wspólne kontrobyczaje.

Techniki adaptacyjne

1. Jedną z form przystosowania się do procesu degradacji i systemu przywilejów jest taktyka wycofania się z sytuacji:

• podwładny przestaje się interesować czymkolwiek, nie zwraca uwagi na obecność innych,

• w praktyce psychiatrycznej zjawisko to ma nazwę „regresji”,

• w więzieniu są to zjawiska „nerwicy więziennej” oraz „infantylizmu więziennego”,

• w obozach koncentracyjnych to „ostra depersonalizacja”.

2. Kolejną technika jest taktyka buntu:

• świadome prowokowanie i odmawianie współpracy z personelem,

• w wielu przypadkach zmusza do głębokiego zaangażowania się w sprawy organizacji,

• różne sposoby łamania buntowników,

• częste u jeńców wojennych-nowicjuszy.

3. Taktyka zadomowienia:

• próby zbudowania sobie w ramach możliwości stabilnej, dającej względne zadomowienie egzystencji,

• wycinek świata zewnętrznego, jaki stwarza instytucja zostaje utożsamiony z jego całością,

• znika napięcie między tymi dwoma światami,

• ktoś, kto czyni to zbyt otwarcie może być krytykowany przez współtowarzyszy, a nawet przez personel.

4. Technika konwersji:

• polega na przejmowaniu poglądów kierownictwa i graniu roli doskonałego podwładnego,

• przyjmuje się postawę bardzo zdyscyplinowaną i moralistyczną,

• niektórzy Amerykanie w chińskich obozach jenieckich, w więzieniach tzw. „grzeczny Jasio”, w obozach koncentracyjnych kapo,

• niektóre instytucje totalne nie formułują żadnego określonego modelu.

6. Technika zimnej kalkulacji:

• stosowana przez większość,

• oportunistyczna kombinacja różnych elementów adaptacji wtórnej: konwersji, zadomowienia, lojalności wobec współtowarzyszy (zależnie od okoliczności).

7. Wszystkie te sposoby służą zmniejszeniu rozbieżności między środowiskiem naturalnym a światem instytucji:

• niekiedy jednak środowisko, z którego podwładny przyszedł uodporniło go, tzn. albo musiał już stosować technikę zimnej kalkulacji, albo ma silne przekonania religijne i polityczne,

• czasem nieznajomość języka zwalniała z niektórych rygorów.

Wnioski

1. Instytucje totalne utrzymują często, że ich celem działania jest resocjalizacja służąca ponownej integracji ze światem zewnętrznym.

2. W rzeczywistości postulat ten rzadko jest realizowany:

• mogą się realizacją poszczycić jedynie realizacje religijne,

• nie zapewniają realizacji metody reformatorskie ani restrykcyjne,

• jest to skutek wtórnej adaptacji i kontrobyczajów.

3. Wejście do instytucji totalnej ma wpływ na człowieka nawet po opuszczeniu jej.

IV. Świat personelu

Normy międzyludzkie:

1. Głównym przedmiotem troski personelu jest zacieranie sprzeczności między tym , co musi mówić, a tym, co robi faktycznie.

2. Istotą personelu jest specyficzna praca nad ludźmi:

• ludzie są przedmiotami i wytworami,

• są tu materiałem, z którego się coś wytwarza,

• podwładni są zapatrzeni w dokumentacje, w których personel skrupulatnie odnotowuje swe działania, niektóre procesy „obróbki” ludzi uważane są przez personel za szczególnie niebezpieczne.

3. Szczególne cechy rzeczy, którymi są ludzie:

• konieczne ze względów moralnych jest respektowanie pewnych norm technicznie zbędnych,

• podwładni zwykle mają pewne pozycje społeczne w świecie zewnętrznym; często zaczyna to dotyczyć instytucji (np. w szpitalu psychiatrycznym odnośnie osób ubezwłasnowolnionych),

• kontrolę sprawują w zakresie respektowania ogólnoludzkich norm nie tylko organizacje wewnętrzne i zewnętrzne, ale także rodziny podwładnych.

4. Personel staje wobec klasycznego dylematu ludzi rządzących innymi:

• prakseologiczny konflikt norm i potrzeba wyboru celów,

• różne stopnie rygoru wobec różnych podwładnych każą traktować niektórych surowiej tylko po to, by nie zmieszali się z łagodniej traktowanymi,

• konflikt między nakazami szacunku a skutecznością działania instytucji.

5. Inne właściwości materiału ludzkiego:

• są w stanie świadomie i celowo przeszkadzać,

• podwładny może stać się, wbrew staraniom personelu, przedmiotem sympatii, a nawet głębszego uczucia (chodzi tu o niebezpieczeństwo odkrycia w nim cech ludzkich - przykre staje się wtedy narażanie go na trud i niewygody),

• to warunkuje cykl zaangażowania - cykl kontaktów i wycofań, kiedy członek personelu uświadamia sobie emocjonalne zaangażowanie zdając sobie jednocześnie sprawę z jego niebezpieczeństwa.

Klimat moralny

1. Obowiązki personelu:

• przezwyciężanie wrogości podwładnych , reagowanie na ich żądania,

• obrona instytucji totalnej i jej oficjalnych celów.

2. Przyznawanie przywilejów lub wymierzanie kar przez personel formułowane jest na ogół w oficjalnej terminologii uznanych celów instytucji.

3. Personel, na gruncie doświadczeń i dla swych potrzeb, buduje teorię natury ludzkiej:

• przedstawia ona stereotypowy obraz podwładnych,

• uzasadnia traktowanie ich zgodnie z tym stereotypem,

• wskazuje na subtelne sposoby zachowania dystansu,

• definiuje dobre i złe zachowanie podwładnych, określa formy „rozróbek”.

4. Przedstawiciele wolnych zawodów wynajęci jako personel mogą czuć się „niewolnikami” dla nadawania rządowej sankcji systemowi obowiązujących w organizacji przywilejów i że nie mogą wykonywać w niej swych właściwych obowiązków.

V. Różnice między instytucjami totalnymi

1. Nastawienie duchowe, z jakim wstępują do nich nowicjusze:

• wejście wymuszone - rzadka akceptacja,

• całkowita dobrowolność - często konwersja,

• półdobrowolne - przymusowe, choć uważane za uzasadnione (wojsko).

2. Stopień ich przenikalności, tzn. oddziaływania wzajemnego z normami świata zewnętrznego:

• nieprzenikalność uderza nas głównie w procesie rekrutacji i nowicjatu,

• niwelując różnice wyniesione z zewnątrz instytucja totalna tworzy własny system wyróżnień,

• istnieją zawsze jakieś granice tych „przetasowań” (chociażby kryterium płci).

3. Losy podwładnych po powrocie do społeczeństwa (stopień podtrzymywania więzi strukturalnych z organizacją i między sobą).

Aleksander Hertz

Drużyna wodza

• powstanie i rozwój złożonego aparatu kierowniczego, administracyjnego i propagandowego towarzyszy przetwarzaniu się stronnictwa politycznego w grupę masową,

• istotne znaczenie dla rozwoju aparatu i jego struktury mają zadania propagandowe i administracyjne grupy (tworzenie oddzielnych aparatów organizacyjnych; tendencje do usamodzielniania się).

1.akcja propagandowa na zewnątrz i wewnątrz stronnictwa (to drugie głównie w stronnictwach, których warunkiem istnienia jest wytworzenie w uczestnikach jednakowych postaw).

2. sfera funkcji administracyjno-kierowniczych (szczególne znaczenie działu administracji finansowej; dochody ze składek i subwencji mecenasów).

Aparat kierowniczy:

Honoracjorzy

• źródła utrzymania poza działalnością partyjno-polityczną,

• legitymacja ich pozycji - zaufanie członków grupy, normalnie wyrażane w postaci wyborów,

• szczególnie znamienni dla stronnictw „reprezentacyjnych” - ustroje bez powszechnego prawa wyborczego.

Właściwa biurokracja

• specjaliści, którzy zawodowa traktują swą działalność partyjną i z tego tytułu są przez stronnictwo wynagradzani,

• ścisłe określenie urzędowych kompetencji, postulat fachowych kwalifikacji, stałe wynagrodzenie, traktowanie pełnionej funkcji jako głównego zawodu,

• hierarchia urzędnicza i dyscyplina,

• najczęściej dość ograniczona rola w stronnictwie masowym,

• wraz z rozwojem stronnictwa wzrasta znaczenie i wpływ zespołu urzędników partyjnych (np. sekretarz organizacji jako czynnik faktycznie decydujący),

• biurokracja partyjna - w efekcie samodzielna siła o własnych dążeniach i celach, zarazem proces skostnienia (co pociąga za sobą kostnienie całego stronnictwa).

Wzajemny stosunek honoracjorów i biurokracji:

Honoracjorzy

• czynnik honorowy, elementy patronalne i mecenasowskie,

• autorytet (często wynik ich pozycji socjalnej zajmowanej niezależnie od działalności w stronnictwie; wiek, doświadczenie),

• teren działalności władczej - ciała kolegialne, gdzie uchwały omawia się zbiorowo, a decyzje podejmowane są w drodze głosowania,

• zarzut średniej biurokracji - powołanie się na zasadę demokratycznej kontroli,

• chętnie wysuwane argumenty moralne (jako przykład bezinteresowności pracy).

Biurokraci

• wyraziciele zasad ściśle zracjonalizowanych,

• reprezentanci działalności zawodowej zamkniętej w ramach określonej funkcji,

• obwinianie honoracjorów o brak kompetencji i kwalifikacji, o tendencje do wyzyskiwania pracowników i o niedemokratyczność.

• Starcie racjonalnej zasady biurokracji z zasadą charyzmatyczną honoracjorów,

• Częste konflikty tam, gdzie instytucje te występują łącznie,

• Tworzenie się elity stronnictwa (kategorii ludzi, którzy wraz z grupą honoracjorów stali ponad regulaminem organizacji),

• Specjalna kategoria działaczy - autorytet czerpany z zaufania masy partyjnej (oligarchia stronnictwa, zawodowi politycy).

Stronnictwa zmilitaryzowane:

• źródło władzy - wódz, obdarzony przymiotami charyzmatycznymi,

• aparat administracyjny - tworzony przez wodza i przed nim odpowiedzialny,

• jednostkowa charyzma - przywództwo - nadaje całej strukturze specjalne zabarwienie,

• zachodzi przelew charyzmy z wodza na jego podwładnych; uczestniczą oni w jego charyzmie, w praktyce towarzyszą temu zabiegi o charakterze rytualno-magicznym,

• elita - twór wodza: charakterystyczny stosunek intymności pomiędzy nią a wodzem,

• zwykła elita partyjna - struktura określona przepisami i normami wyraźnie racjonalizowanymi,

• drużyna - charakter jej stosunku do wodza i vice versa jest bardziej typu prywatnego i magicznego, tworzą ją ludzie, którzy dzięki wodzowi osiągnęli swój sukces i status życiowy (ich kariera wiązała się ściśle z karierą wodza),

• specyficzna hierarchia oparta na stopniu bliskości między wodzem a poszczególnymi elementami grupy,

Rodowody personalne uczestników drużyn

• przeszłość polityczna członków - znaczenie charakteru samej charyzmy wodzowskiej, jej rozwój i warunki, w jakich się kształtowała

1. Stronnictwo bolszewickie w Sowietach:

• ogromny autorytet Lenina w przedwojennym bolszewickim odłamie SdPRR - nie miał skrystalizowanych, wyraźnie charyzmatycznych cech,

• właściwa legenda Leninowska powstała dopiero pod koniec jego życia, a nawet już po śmierci jako dzieło elity partyjnej - jego kult miał się stać czynnikiem cementującym grupę, jego słowa miały wagę autorytetu kanonicznego, a elita partyjna jako uznany wykładnik tych słów zajmowała miejsce szczególne stając się uczestniczką charyzmy zmarłego,

• tamtej elity nie da się jeszcze określić jako elity wodzowskiej, Lenin był autorytetem, ale tylko jednym z uczestników grona kierowniczego,

• zwycięstwo Stalina (nowe warunki, procesy militaryzacji w stronnictwie i poczucie niepewności po wojnie domowej),

• intensywne kształtowanie się treści charyzmatycznych i brak dystansu Stalina do własnej legendy,

• własna drużyna bezwzględnie mu oddana, stanowiąca odrębne jądro w elicie partyjnej,

• wódz charyzmatyczny opierający się na własnej drużynie, usuwa te elementy, które krzyżują się z jego charyzmą,

• swoistość obrazu sowieckiego: w ramach stronnictwa pierwotnie o strukturze racjonalno -demokratycznej wytworzyła się instytucja charyzmatycznego wodza.

2. Włoski faszyzm:

• ludzie tworzący NFP pochodzili przeważnie z innych stronnictw politycznych i byli w stosunku do nowej ideologii dość konserwatywni (znamienne dla elity włoskiego faszyzmu) - konsekwencja dla rozwoju władzy Mussoliniego (ich stosunek do wodza był raczej sojuszniczy niż oparty na pełnym podporządkowaniu się,

• charyzma Mussoliniego jest w równej mierze jego dziełem, jak i dziełem legendy tworzonej przez jego grupę,

• od 1926 roku kult Mussoliniego rozwija się szybko,

• oficjalna propaganda (rozwija legendę wodza i jej rytualizację.

3. Niemcy - stronnictwo narodowosocjalistyczne:

• Hitler - początkowo rola łącznika i agitatora,

• drużyna wodzowska już od 1923 (nie miał żadnych poważnych rywali),, grupa od pierwszej chwili o charakterze związku bojowego typu paramilitarnego,

• niemożność powołania się drużyny wodzowskiej na przeszłość policyjną (bardzo korzystne dla rozwoju charyzmy wodza),

• na drużynę składali się ludzie różnego pokroju, zawodów itd., wszyscy jednak czuli wdzięczność za osiągnięty sukces życiowy.

• Najbardziej skomplikowanie przebiegał proces w stronnictwie o bogatych tradycjach organizacyjno-politycznych, w których autorytet nowego wodza miał przeciwwagę w silnie działających tradycjach z przeszłości i w kolegialnej strukturze kierownictwa.

• Najmniej trudności miał w stronnictwie, które od razu powstało jako związek wojskowy, pojmowany jako uzupełnienie prawnie istniejącej organizacji wojskowej i które od razu rozwinęło aktywność spiskowobojową.

• drużyna wybitnie przyczynia się do rozwoju legendy wodzowskiej,

• tworzenie drużyny nie odbywa się raczej bez wstępnych tarć,

• drużyna pod względem składu jest czymś stałym,

• zależność losów członków drużyny od łaski i niełaski wodza jest olbrzymia, dodatkowo wódz nie jest ograniczony żadnym regulaminem.

Ludzie zdeklasowani:

• liczny udział ludzi o nieustabilizowanej kondycji społecznej i materialnej (nie dających się zdefiniować jako uczestnicy wyraźnych grup społecznych) - ludzie, którzy dopiero w ramach stronnictwa osiągnęli stałe miejsce w strukturze społecznej i uznanie,

• ogromna rola zdemobilizowanej i zarazem zdeklasowanej kadry oficerskiej, spauperyzowanej inteligencji, różni wykolejeni „drobni” ludzie, elementy lumpenproletariackie i przestępcze,

• człowiek zdeklasowany to taki, który odpadł od swej klasy społecznej albo spadł do niższej, istotne jest przeświadczenie, że deklasacja nastąpiła,

• z deklasacją związany jest obraz jakiegoś procesu ogólnego i zbiorowego przebiegającego na podłożu gospodarczym, który wynika z przemian w strukturze społeczno-gospodarczej; wykolejenie natomiast ma charakter bardziej jednostkowy i sporadyczny (choć oba procesy ściśle wiążą się ze sobą),

• jedna kategoria zjawisk obejmująca ludzi, którzy w takich czy innych okolicznościach znaleźli się poza zasięgiem ustabilizowanych norm i reguł dotychczasowego środowiska i którzy ten stan rzeczy odczuwają jako degradację, degrengoladę, zatracenie się społeczne, etc.,

• odrębna grupa - osobniki, których wykolejenie i deklasacja są wynikiem niemożności współżycia ze społeczeństwem,

• u podłoża deklasacji leżą także szersze procesy społeczne - następstwa różnorodnych procesów selekcji zachodzących w życiu społecznym,

• procesy deklasacji, które towarzyszą wszelkim przemianom struktury społecznej - w naszej cywilizacji przemiany takie zachodzą nieustannie i w różnych kierunkach (deklasacja jest zjawiskiem powszechnym):

• wielkie wstrząsy polityczne czy społeczne - wojny, rewolucje, wielkie kryzysy,

• następstwa udziału w pewnych stronnictwach politycznych,

• konsekwencja udziału w nielegalnych stronnictwach rewolucyjnych.

Bohemy:

• pewne grupy społeczne obejmujące ludzi zdeklasowanych (próba przezwyciężenia deklasacji),

• styl życia właściwy pewnemu środowisku artystycznemu lub literackiemu; brak ustalonych źródeł zarobkowania, programowe odrzucanie cnót rentierskich, niepodporządkowanie się regułom życia obowiązującym w środowiskach o ustalonych podstawach materialnych (adepci/konwertyci z innych środowisk społecznych, którzy podejmują styl życia bohemy.

1. Bohema artystyczna.

2. Bohema polityczna - politycy należący do opozycji i działający w ustroju państwowym, który nie daje opozycji szans (przynajmniej w najbliższym czasie) na zdobycie silniejszego wpływu na funkcje rządzenia (zjawisko towarzyszące nielegalnym ruchom politycznym).

3. Bohema uczących się.

Rola kawiarni w życiu bohemy

• spełnia określoną funkcję społeczną,

• teren, na którym występują styczności wewnątrz bohemy,

• wytwarzanie się swoistego patriotyzmu kawiarnianego,

• czynnik selekcjonowania się bohem.

• W pewnych okresach stosunek do bohemy grup o ustabilizowanej kondycji życiowej ma charakter ambiwalentny - w praktyce stosunki miedzy bohemą (głównie artystyczną) a światem mieszczańskim są częste.

• Deklasacja przez udział w bohemie nie była czymś bezwzględnym - w dużej liczbie przypadków bohemizm był tylko okresem przejściowym.

• W bohemach ludzie byli bardzo zróżnicowani - natury niezrównoważone, buntownicze, psychicznie niezdolne do podporządkowania się przyjętym regułom życia ustabilizowanego, to tworzyło kompleksy niższości, często też pokrywało się z dążeniami kompensacyjnymi.

Sprawa typów biograficznych i ich reprezentacji w bohemach

• Florian Znaniecki: trzy biograficzne odmiany ludzi zabawy - ludzie zabawy towarzyskiej, gry politycznej (brak zainteresowania ideologią i programami politycznymi; samo wykonywanie władzy jest rzeczą ważniejszą), bojownicy,

• znaczna rola czynnika zabawowego w bohemach, gdy uczestnikom tych bohem przypadł udział w tworzeniu się drużyn wodzowskich.

• uczestnicy stronnictw: ci, których deklasacja nastąpiła na podłożu wojny i jej następstw; ci, których deklasacja nastąpiła na podłożu niezależnych od wojny przemian w strukturze społecznej, ale którzy w następstwach wojny szukali przyczyn swego niepowodzenia,

• wyraźne nastroje radykalne - załamanie się tradycyjnie uznawanych systemów wartości, rosnące odosobnienie społeczne sprawiają, że atrakcyjny urok zaczynają wywierać grupy polityczne o zwartej strukturze organizacyjne, silnej dyscyplinie i autorytarnych jednostkach kierowniczych,

• okres powojenny - żywe wspomnienie wzorów wojskowych, urok organizacji wojennej, która jednostkom dawała podstawę życiową i ideologiczną,

• ludzie zdeklasowani i wykolejeni, często wywodzący się z różnych bohem, zaznaczyli wybitnie swój udział w organach kierowniczych stronnictw, ich elitach i drużynach wodzowskich - jednak oblicze społeczne tych ludzi ma inny charakter,

• głównie natury awanturnicze, żądne przygód, nie przystosowujące się do reguł normalnego życia, zazwyczaj „ludzie zabawy”, niekiedy „zboczeńcy” (warunki pomyślne dla tworzenia się tego typu: stan wojny domowej, naruszenie równowagi życia społecznego, tworzenie się grup zmilitaryzowanych.

Włochy:

• względnie nieduża rola bohem politycznych w tworzeniu się elit partyjnych we Włoszech,

• liczni przedstawiciele bohemy artystycznej i związanej z nią bohemy dziennikarskiej, liczny udział studiującej młodzieży (radykalizm),

• zdeklasowana w czasie wojny studenteria, odznaczająca się dużą aktywnością, pamiętna swej pozycji społecznej zdobytej w czasie wojny stała się główną kadrą włoskiego ruchu faszystowskiego,

• zdemobilizowani oficerowie,

• żywioły lumpenproletariackie i przestępcze.

Niemcy:

• mniejszy niż we Włoszech udział spauperyzowanej studenterii i bohem,

• procesy selekcji (sprzyjał im długi okres przygotowawczy),

• wyraźny udział ludzi bohemy literacko-dziennikarskiej; literaci o dorywczych zarobkach, przeważnie ci, którzy nie odnieśli sukcesu (dążenia kompensacyjne - Goebels),

• ludzie z wyższym wykształceniem, którzy jednak zajmowaną pozycję porzucili dla polityki,

• udział spauperyzowanej i zdeklasowanej studenterii; w Niemczech tradycje bohemy studiujących były znacznie słabsze, młodzież niemiecka tym silniej odczuła następstwa doby powojennej i tym boleśniej przeżyła fakt swojej deklasacji,

• bogata reprezentacja byłych wojskowych - armia, a zwłaszcza korpus oficerski w Niemczech znaczyły dużo więcej niż we Włoszech.

• W związku z wojną obok deklasacji występowały zjawiska odwrotne - awans społeczny stabilizacja życiowa.

• W każdych czasach wojsko było ucieczką dla ludzi wykolejonych i zdeklasowanych - dopiero stan długotrwałej deklasacji, utrata nadziei na powrót do normalnych warunków życia, przy jednoczesnym zachowaniu znacznej dozy inicjatywy i aktywności życiowej, tworzą podstawę do rozwinięcia się tendencji promilitarnych (kombinacja z pewnymi typami osobowości).

• Ludzie bohemy nie biorą życia i jego spraw zbyt poważnie, patrzą na nie jako na sposobność wyładowania swych skłonności rozrywkowych - stosunek bohem do wojny był w ogromnej liczbie przypadków pozytywny, a nawet entuzjastyczny; z bohem wyłoniło się zarówno wielu ideowych piewców wojny, jak i doskonałych żołnierzy (wojna umieściła walki w centrum życia zbiorowego).

• W armii - wytworzenie się nowego typu stosunków społecznych - ludzie zabawy odegrali tu ogromną rolę.

Znaniecki: charakterystyka kręgów zabawy - uczestnik zabawy oceniany ze względu na to, jak się do niej ustosunkuje, jak wywiąże się z roli, jaka mu przypadła z tytułu uczestnictwa w zabawie; istotne jest to, co wniósł do zabawy i jak się w niej popisał (sprzyja powstawaniu ideologii kombatanctwa).

• swoista koncepcja układu stosunków społecznych i gospodarczych - treść czerpie ze specyficznej struktury stosunków właściwych armii i wojnie,

• szczególne uznanie dla dyscypliny i hierarchii organizacyjnej jako warunków osiągnięcia sukcesu,

• nie przygotowanie teoretyczne ani wiedza nabyta, ale sprawność wykazana w pełnieniu danej funkcji uprawnia do zajęcia miejsca w hierarchii społecznej - stąd pogardliwy stosunek do „ideologów” i „teoretyków”, a szacunek dla ludzi czynu,

• wiara w znaczenie czynnika organizacyjnego - wojsko należy do tych struktur społecznych, w których w wyjątkowym stopniu rozwijają się elementy organizacyjne, traktowane jako cel; następstwem takiego pojmowania czynnika organizacyjnego jest tendencja do oderwania się od całości życia społecznego i pojmowania swej struktury organizacyjnej jako całości nadrzędnej i autonomicznej (model dla innych dziedzin życia),

• życie gospodarcze: procesy gospodarcze są uznawane o tyle, o ile zabezpieczają istnienie grupy bojowej i byt jej członków (aparat gospodarczy oceniany wyłącznie pod kątem potrzeb grupy bojowej),

• o zaopatrzenie dba aparat administracyjny armii - to uwalnia jednostkę od kłopotów o byt materialny - utrwalenie przeświadczenia o ścisłej zależności pomiędzy spożyciem a sprawnym funkcjonowaniem aparatu organizacyjnego,

• elementy bohemy, wchodząc do armii, wnoszą ze sobą pierwiastki, które w warunkach zorganizowanej grupy bojowej doskonale dają się przystosować do właściwej tej grupie ideologii wodzowskiej- stosunek otoczenia do przywódcy jest pełen podziwu i uwielbienia,

• środowisko bohemy - podatny teren do powstawania charyzmy (ludzie zdeklasowani w ogóle są podatnie na charyzmę),

• w ten sposób dążenia właściwe pewnym środowiskom społecznym zostały przez wojnę potężnie rozwinięte i stały się uznanym dorobkiem oficjalnej ideologii (wojna jako czynnik stabilizujący),

• demobilizacja po wielkiej wojnie pociągnęła za sobą olbrzymie następstwa społeczne i socjopsychiczne - duża liczba ludzi, dla których nastanie pokoju było klęską życiową,

• ci ludzie wnosili do warunków pokojowych atmosferę i ideologię wojenną, choć świat powojenny i tak daleki był od pacyfikacji - znakomite warunki do powstania grup wojskowych skupiających bojowców (szczególnie odpowiadały im formy walki nieregularnej i partyzanckiej),

• tu kształtują się wzory organizacyjne przeniesione potem na szerszy teren stosunków politycznych,

• dążenie bojowców: jak najdłuższe utrzymanie sytuacji, która dawała im stabilizację,

• nowe stronnictwa spełniały funkcję armii, jaką było poczucie stabilizacji głównie dla osób zdeklasowanych,

• oddanie drużyny wodzowi ma związek z przeszłością społeczną znacznej części członków drużyny wodzowskiej - ludzie, którzy dzięki wodzowi osiągnęli nieprawdopodobny awans społeczny,

• przed osiągnięciem zwycięstwa legenda wodzowska jest ważnym czynnikiem podnoszącym szanse sukcesu; po zwycięstwie jest jednym z czynników jego trwałości.

Stefan Czarnowski

Ludzie zbędni w służbie przemocy

1. Teza: Drobnomieszczaństwo, zagrożone postępami proletariatu dostarcza tzw. podstawy masowej faszyzmowi, będącemu formą ustrojową, w której wyrażają się najpełniej dążenia monopolistyczne kapitalizmu daty dzisiejszej.

( nie uwzględnia przyczyn powstania faszyzmu w Niemczech)

2. Celem pracy jest uwzględnienie jednego tylko dodatkowego czynnika - istnienie dostatecznie licznego „marginesu społecznego”, tj. dostatecznej liczby jednostek zdeklasowanych, nie mających określonego społecznego statusu, z punktu widzenia produkcji materialnej i intelektualnej uważanych i uważających się za zbędnych:

• nie tylko lumpenproletariat,

• bezrobotni synowie robotników,

• bezrobotni drobnomieszczanie z dyplomami,

• wywłaszczeni ex-ziemianie z Ukrainy,

• ci, których oskarża się o pasożytowanie na organizmie społecznym,

• pojawiają się we wszystkich społeczeństwach, w których środki produkcji są „związane” (tj. zmonopolizowane),

• w okresach stabilizacji są tolerowani ze względu na pełnienie pewnych potrzebnych, a niezorganizowanych i pogardzanych usług (np. Cyganie w Polsce),

• w okresach wielkich przemian społecznych i politycznych ich znaczenie wzmaga się - często organizowani są przez czynniki zamierzające dokonać przewrotu,

• z ludzi pochodzących z „marginesu społecznego” składały się wojska zaciężne na usługach możnych w całej Europie, kondotierzy,

• chodzi o proces mniej lub bardziej gwałtownej reintegracji do grupy elementów marginesowych, stworzenia dla nich miejsca w społeczności.

3. Obecnie można zaobserwować świadomą politykę wyłączania rzesz poza nawias grup produkcyjnie zorganizowanych zmierzającą do tego, by dostarczyć zwolenników faszyzmowi, a nie robotników do produkcji:

• składa się na to obniżanie wieku obowiązku szkolnego, a nawet skracanie czasu szkoły,

• brak ubezpieczeń od bezrobocia,

• ograniczenia w przyjmowaniu na uczelnie wyższe w imię ograniczania konkurencji,

• współcześnie najsilniej kręgi „wyzwoleńców” zasilają ludzie młodzi, pochodzący zarówno ze środowisk chłopskich i robotniczych, jak i inteligenckich.

C.J.Friedrich i Z.Brzeziński

Dyktatura totalitarna

• pejoratywne zabarwienie terminów takich, jak tyrania, despotyzm, absolutyzm, autokracja,

• podobieństwo miedzy dyktaturą totalitarną współczesnych państw przemysłowych a wcześniejszymi formami autokracji (władca jest odpowiedzialny tylko przed samym sobą), choć reżimy komunistyczne i faszystowskie są czymś zupełnie nowym, nigdy wcześniej nie istniały podobne dyktatury,

• podobieństwo między faszystowskimi i komunistycznymi dyktaturami

• Dyktatura totalitarna, taka jaką znamy, nie była zamierzeniem tych, którzy ją stworzyli, (…) ale wynika z sytuacji politycznej, w jakiej znalazły się antykonstytucyjne i antydemokratyczne ruchy rewolucyjne i ich przywódcy.

Teoria totalitaryzmu:

• teoria ta skoncentrowana jest na wysiłkach reżimu mających na celu przetworzenie pod jego kontrolą i zgodnie z jego ideologią istot ludzkich,

• esencja totalitaryzmu - totalna kontrola nad człowiekiem (jego myślami, postawą i zachowaniem); szczególnym wyróżnikiem władzy totalitarnej jest pełzający gwałt na człowieku, przez deprawację jego myśli i życia społecznego (…). Władza totalitarna jest przekształconym w działanie polityczne twierdzeniem, że świat i jego życie społeczne mogą być poddawane zmianom bez ograniczeń.

• nie można jednak nigdy w pełni kontrolować człowieka (nawet w szeregach partii nie udało się osiągnąć jednomyślności),

• jako totalitarne można określać już wcześniejsza rządy (Sparta reżimy purytańskie czy muzułmańskie, klasztory średniowieczne), różnica między nimi a reżimem komunistycznym czy faszystowskim polega na organizacji i metodach wypracowanych z pomocą nowoczesnych urządzeń technicznych w celu wskrzeszenia totalnej kontroli w służbie ruchu ideologicznego, który stawia sobie za cel destrukcję i rekonstrukcję społeczeństwa masowego.

• możliwe jest stworzenie „nowego człowieka”, jeżeli reżim trwa dostatecznie długo (np. w Rosji),

• powstanie rządów komunistycznych i faszystowskich reakcją na głębokie kryzysy,

• ciągłe zmiany, jakim podlegają reżimy totalitarne (elementy zarówno wzrostu, jak i destrukcji),

Różnice między dyktaturą faszystowską a komunistyczną:

• cele i intencje,

• historyczne antecedencje (ruchy faszystowskie powstały jako obrona przed komunizmem,

• sami zwolennicy tych dyktatur nie uznają żadnych podobieństw między sobą.

Cechy wspólne dla dyktatur totalitarnych:

1. Szczegółowo opracowana ideologia , składająca się z oficjalnej doktryny obejmującej wszystkie istotne aspekty ludzkiej egzystencji, którą ma wyznawać każdy członek społeczeństwa (przynajmniej pasywnie).

1. skupienie się na planowaniu przyszłego idealnego stanu ludzkości,

2. odrzucenie istniejącego modelu społeczeństwa,

3. podbój świata dla nowego ładu.

2. Jedna masowa partia kierowana w zasadzie przez jednostkę - dyktatora i składająca się ze stosunkowo niskiego odsetka ogółu ludności (ok. 10%).

a) trzon partii posłuszny i oddany ideologii,

b) hierarchiczne i oligarchiczne zorganizowanie partii

c) partia nad biurokracją rządową lub kompletnie z nią spleciona.

3. System terroru (fizycznego lub psychicznego) stosowanego za pomocą partii lub kontroli partyjnej, który zarówno wspiera jak i kontroluje przywódców partii.

a) terror skierowany przeciwko „jawnym wrogom” i całym klasom ludności,

b) tajna policja i nacisk społeczny,

c) stosowanie nowoczesnej wiedzy i naukowej psychologii.

4. Wzmacniany technologicznie, prawie kompletny monopol kontroli wszystkich środków masowego przekazu.

5. Prawie kompletny, wzmacniany technologicznie monopol użycia wszelkich rodzajów broni.

6. Centralna kontrola i zarządzanie całością gospodarki przez biurokratyczną koordynację poprzednio niezależnych jednostek; kontrola obejmuje także większość zrzeszeń i przejawy aktywności grupowej.

• niektóre z tych cech występują też w państwach konstytucyjnych (np. monopol państwa na broń),

• cechy te są ze sobą ściśle powiązane, nie można ich rozpatrywać w oderwaniu,

• cechą wyróżniającą może być także administracyjna kontrola sprawiedliwości, choć ewolucja totalitaryzmu w ostatnich latach wskazuje, że kierowanie wymiarem sprawiedliwości zostało wyraźnie ograniczone,

• żadne poprzednie reżimy autokratyczne nie charakteryzowały się tą kombinacją cech, choć niektóre z nich mogły występować; wynika to z braku technologii, jaki dostępny jest obecnie dyktaturom totalitarnym (postęp techniczny oznacza rozrost organizacji i warunkuje zaistnienie czterech ww. cech: broń, komunikacja, terror, centralnie kierowana gospodarka),

• pseudoreligijne cechy ideologii,

• wysoki stopień konsensusu w Związku Sowieckim,

• „internalizacja ideologii”: członkowie partii, jak i ci, którzy stoją poza nią, przywykają w takim stopniu do myślenia, mówienia i działania w kategoriach panującej ideologii, że nie są tego świadomi.

Hanna Świda-Ziemba

Człowiek wewnętrznie zniewolony

1. Pojecie totalitaryzmu

• założenie, że ZSRR i wszystkie jego państwa satelickie są państwami totalitarnymi; niewiele osób się z tą tezą zgadza - wynika to z odmiennych definicji totalitaryzmu:

1. Kurczewski - władza rzeczywiście steruje i kontroluje całokształt życia jej podporządkowanych, przy czym kontrola ta musi być skuteczna,

2. Havel - dyktatura stosunkowo nielicznej grupy osób nad większością społeczeństwa, która swą władzę jawnie opiera na instrumentach przemocy,

3. Walicki - ideologiczna ofensywność, konformizm wewnętrzny i zaangażowany, oparty nie tylko na sile, ale i indoktrynacji.

• uznanie państw totalitarnych za podklasę systemów totalnych, mają szereg cech wspólnych (dlatego też zgodnie z definicją autorki PRL można uznać za państwo totalitarne, a nie jak proponują inni - autorytarne),

Totalizm to system, w którym rządzący - stanowiąc wyłączny, niekontrolowany ośrodek dyspozycyjny - stoją na straży jednolitych reguł obejmujących całokształt życia społecznego, reguł podtrzymywanych siłą przez aparat przemocy. W systemie totalnym nie ma miejsca na spontaniczny rozwój, który jest rezultatem określonych procesów kulturowo-społecznych, nie ma też miejsca na jakiekolwiek oficjalne instytucje, w których obowiązywałyby odmienne reguły, a więc które tym samym wymykałyby się kontroli rządzących. Reguły systemu społecznego ustalane są i wycofywane bądź zastępowane innymi, wyłącznie decyzją rządzących. Przy tym ów zestaw reguł jest konstrukcją - w pewnym znaczeniu - abstrakcyjną i sztuczną. Ani ich kształt, ani kierunek zmian czy modyfikacji, nie stanowi konsekwencji określonych, niezmierzonych mechanizmów rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rządzący na te mechanizmy są niewrażliwi, tworząc świat scenariuszowych „twardych” reguł - arbitralnie. To „życie” staje konsekwencją wprowadzanych reguł, a nie wprowadzane reguły konsekwencją procesów „życia”. W totalizmie nie ma azylu, który można stworzyć przez miniinstytucje, nie można liczyć na procesy społeczne czy ekonomiczne,, z racji których nastąpią jakieś korekty lub zelżenie przymusu owych reguł. Takie fakty następują wyłącznie wówczas, gdy zapada decyzja „na górze”. Z tego punktu widzenia całokształt życia ludzi zostaje ściśle zaprogramowany według jednego scenariusza. Jeśli scenariusz w jakimś zakresie się zmienia - zmiana ta ma charakter dyrektywny i obejmuje bądź całość systemu społecznego, bądź co najmniej całość określonej dziedziny, której zmiany dotyczą. W tej sytuacji aparat rządzący posiada szeroko rozbudowany aparat kontroli i infiltracji każdej dziedziny życia i wszystkich ludzi. Jest on bowiem nastawiony na szybkie reagowanie, gdyby ktokolwiek od obowiązującego scenariusza próbował się odchylić.

Pojęcie totalizmu w znaczeniu proponowanym przez autorkę konstytuują:

1. niekontrolowana, zhierarchizowana władza stanowiąca wyłączny ośrodek dyspozycyjny,

2. obowiązkowo egzekwowane i ustalane przez władzę przepisy scenariusza, oparte na kilku zasadach i rozprzestrzeniane na całokształt życia społecznego,

3. oparcie władzy o rozbudowany aparat przemocy i inwigilacji.

• według tej definicji totalitaryzm nie jest po prostu władzą ludzi na d ludźmi, jego istotę stanowi fakt, że rządzący są strażnikami pewnego scenariusza, który jest wielokrotnie powielany we wszystkich obszarach życia społecznego,

• reguły tego scenariusza są podstawowe, tzn. dokładnie wyznaczają koleiny, w których biegnie życie człowieka,

• kontrola w zakresie realizacji scenariusza,

• ideologia (zawierająca racje natury „moralistycznej”) jest uzasadnieniem „celebracji reguł rytualnego scenariusza we wszystkich dziedzinach”,

• Goffman pisząc o instytucjach totalnych także wskazywał na przewagę jednego ośrodka władzy uzasadnioną ideologiczną wizją porządku społecznego, choć partycypacja „poddanych” w systemie ma polegać jedynie na zewnętrznej realizacji scenariusza bez interioryzacji jego założeń,

• w państwach totalitarnych przynajmniej na początku jest wymóg interioryzacji ideologii,

• genezą powstania państw totalitarnych jest istnienie grup dążących do zdobycia władzy w celu narzucenia siłą porządku opartego na uznawanych przez nich ideologiach całemu społeczeństwu,

• „misyjne” zaangażowanie ideologów, przekonanie o potrzebie stworzenia nowego świata,

• potem ideologia martwieje stając się jedynie uzasadnieniem scenariusza,

• podobieństwo między państwami totalitarnymi a więzieniami - w obu systemach „podwładnych” zmusza się do przestrzegania reguł ściśle określonych w regulaminie-scenariuszu,

• potencjalne użycie narzędzi represji w momencie nie przestrzegania scenariusza należy do istoty reżimu totalitarnego,

• różnice między systemami totalitarnymi wynikają z ich genezy, która decyduje o naturze scenariusza i z arbitralnej woli rządzących,

• brak przestrzeni - w ramach obowiązującego scenariusza - dla spontanicznych odruchów czy samoczynnego kreowania się instytucji jest istotą zniewolenia państw totalitarnych.

2. Społeczne i osobowe konsekwencje totalizmu

• empiryczne korelaty systemu totalnego: cechy wspólne, które są konsekwencją funkcjonowania zasad, na których system został skonstruowany,

• indywidualne nadużycia dysponentów władzy (zachowania, które nie wynikają ze scenariusza, lec z zmierzają do dowolnego zapewnienia sobie korzyści); konsekwencja bezkarności władców,

• szczególne uwrażliwienie i bardzo szybkie reagowanie na procesy mające charakter społeczny - destrukcja wszystkiego, co ma charakter spontaniczny,

• autodestrukcyjność systemu - destrukcja kreatywności i spontaniczności, które to mogłyby sprzyjać sile i podtrzymaniu systemu,

• najgłębsze zinterioryzowanie abstrakcyjnych reguł scenariusza przez rządzących,

• ukształtowanie podskórnej warstwy „drugiego życia” , którego funkcją jest wypełnianie luk w scenariuszu (powszechna korupcja, fałszywe planowanie i sprawozdawczość, omijanie przepisów przy fasadowym ich przestrzeganiu, walki frakcyjne w partii); „drugie życie” wzmacnia związki ludzi z systemem totalnym,

• hermetyczne zamknięcie jednostki,

• pełne przystosowanie w celu przetrwania w systemach, gdzie scenariusze są bardzo szczegółowe, inwigilacje i represje są zasadą funkcjonowania, pokolenia od urodzenia funkcjonują w ramach systemu; w innym wypadku ludzie będą w stanie zachować własną osobowość (tak, jak w Polsce),

• paradoks: realizowanie wartości pozascenariuszowych wymagało wchodzenia w permanentny czynny kontakt z regułami panującego scenariusza.

3. Swoistość komunistycznych systemów totalnych

• reguły scenariusza szczególnie bezwzględnie obowiązują w sferze życia ekonomicznego,

• reguły schizofrenicznej rzeczywistości, obowiązek uczestnictwa wszystkich w świecie ceremonialnych pozorów, z jednoczesnym obowiązkiem traktowania ich tak, jak gdyby pozorami one nie były,

• obojętność systemu wobec potrzeb konkretnych ludzi, mimo że wpisał pewne lewicowe zasady w scenariusz,

• obowiązek równoczesnego respektowania fałszywej fasady oraz zachowań zgodnych z zasadą redukcji podmiotowości na rzecz posłuszeństwa,

• brak racjonalności systemu, wyrażającej się w zasadach organizacji instytucji na zasadzie środków i celów,

• zasady, na których następują zmiany scenariusza - konieczność wymazania z pamięci systemu znaczeń poprzednich i uznania aktualnego systemu znaczeń tak, jakby był on wieczny, co pogłębia irracjonalność i schizofrenię systemu.

4. Komunistyczny totalitaryzm w Polsce

• nietypowość przebiegu historii ustroju totalitarnego w Polsce - z jednej strony ujawniły się pewne mechanizmy swoiste dla totalitaryzmu (realizowanie scenariusza wbrew spontanicznym procesom społecznym), z drugiej przewrót w świadomości Polaków polegający na odrzuceniu „naturalności” reguł państwa totalitarnego,

• zdecydowana wrogość Polaków wobec narzuconego systemu,

• niepokorny i niezdyscyplinowany charakter narodowy Polaków niechętnie podporządkowujących się narzuconej przemocy i dyscyplinie,

• swoista polityka polskich decydentów, którzy wprowadzili scenariusze zawierające więcej szczelin i enklaw swobody.

5. Zakończenie

• ideologia genezą i uprawomocnieniem państwa totalitarnego,

• środki przemocy sposobem narzucania owej ideologii,

• stosowanie przemocy wobec inaczej myślących,

• zabezpieczenie przed totalitaryzmem zawarte jest wyłącznie w zasadach liberalizmu etyczno-politycznego.

Lewis Coser

Społeczne funkcje konfliktu

Czy konflikt będzie sprzyjał wewnętrznemu przystosowaniu się grupy?

• to zależy od typu problemu,

• oraz od typu struktury wewnętrznej.

Wewnętrzne konflikty społeczne dotyczące celów, wartości lub interesów a niesprzeczne z podstawowymi założeniami, na których opierają się stosunki społeczne są zazwyczaj funkcjonalne względem struktury społecznej. Dysfunkcjonalne są konflikty, w których strony przestają uznawać podstawowe wartości warunkujące prawomocność systemu.

Instytucjonalizacja i tolerancja konfliktu:

• jest mechanizmem zabezpieczającym strukturę społeczną przed konfliktem zagrażającym,

• jest różna w przypadku różnych typów struktur społecznych.

Grupy o ścisłej więzi wewnętrznej:

• znaczna częstotliwość interakcji,

• znaczne zaangażowanie osobowości jej członków,

• tendencja do tłumienia konfliktów,

• tendencje do tłumienia wszelkich wrogich uczuć,

• jeśli konflikt wybucha, jest szczególnie gwałtowny, gdyż po obu stronach występuje kumulacja żalów i uraz oraz intensyfikacja - mobilizacja uczuć i energii.

Grupy, których członkowie angażują w działanie grupy jedynie część swojej osobowości:

• wiele konfliktów,

• energia członków rozproszona miedzy wiele konfliktów,

• konflikt ogranicza się tylko do faktów istotnych dla sprawy.

Grupy zaangażowane w konflikty zewnętrzne:

• wymagają od swoich członków całkowitego zaangażowania,

• tendencja do tłumienia konfliktów,

• w przypadku konfliktu następuje rozpad grupy lub wydalenie dysydentów.

Udział jednostek w wielu grupach:

• powoduje uczestnictwo w dużej liczbie konfliktów,

• stanowi mechanizm stabilizujący.

Konflikt w grupie luźno ustrukturyzowanej (w społeczeństwie otwartym):

• będzie prowadził do rozładowania napięcia między stronami,

• może prowadzić do przekształcenia struktury i likwidacji źródła niezadowolenia,

• prowadzi do ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych, odpowiednich do nowych warunków,

• sprzyja systemom elastycznym, a nie sztywnym,

• wewnętrzne konflikty służą jako podstawa oceny równowagi sił - struktura społeczna posiada znaczną zdolność unikania braku równowagi,

• powstające w trakcie konfliktu stowarzyszenia i koalicje przyczyniają się do zmniejszenia społecznej izolacji,

• wobec wielości konfliktów zróżnicowane cele krzyżują się, co zapobiega powstawaniu sojuszów przebiegających wzdłuż jednej, głównej linii podziału,

• konflikt strukturalizuje szersze środowisko społeczne.

Instytucje wentyli bezpieczeństwa:

• każdy system społeczny dysponuje mechanizmami do kanalizowania niezadowolenia i wrogości przy jednoczesnym utrzymaniu niezmienionego układu stosunków,

• są to instytucje dostarczające substytutywnych obiektów wrogich uczuć, jak i środków rozładowania agresywnych dążeń,

• mogą służyć zarówno utrzymaniu struktury społecznej, jak i poczucia bezpieczeństwa jednostek; w żadnym z tych przypadków nie są w pełni funkcjonalne,

• ich potrzeba rośnie wraz ze wzrostem „sztywności” struktury społecznej,

• prowadzą do przemieszczenia celu aktora: nie zmierza już on do rozwiązania niezadowalającej sytuacji, ale do rozładowania napięcia,

• w wyniku ich działania powstaje taki układ stosunków, gdzie dążeniem aktora nie jest już osiągnięcie określonego wyniku, a jedynie rozładowanie napięcia.

Konflikt realistyczny:

• zrodzony przez niespełnienie określonych potrzeb w danym układzie stosunków,

• oparty na ocenie korzyści, jakie mogą przynieść zmiany,

• zwrócony przeciw rzeczywistym obiektom frustracji,

• istnieją funkcjonalne alternatywne środki do jego prowadzenia.

Konflikt nierealistyczny:

• spowodowany nie sprzecznymi celami antagonistów, ale potrzebą rozładowania napięcia,

• nie jest obliczony na realizację celów, jest celem samym w sobie,

• alternatywą funkcjonalną jest tylko wybór przeciwników,

• można się spodziewać, że tak będą rozwiązywane konflikty w sztywnej strukturze społecznej.

Podsumowanie: Konflikt jest dysfunkcjonalny dla struktury społecznej nie tolerującej i nie instytucjonalizującej konfliktu w stopniu wystarczającym. Gwałtowność konfliktu, która grozi wewnętrznym rozbiciem, wiąże się ze sztywnością struktury społecznej. Sztywność ta stwarza warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału.

Ija Lazari-Pawłowska

O rodzajach relatywizmu etycznego

I. Relatywizm socjologiczny

Ludzie różnych kultur (grup, środowisk - w tym zawarte jest również zróżnicowanie co do czasu i miejsca) uważają za obowiązujący nie zespół tych samych, lecz różnych norm moralnych.

• potwierdzenie tej tezy przez Tatarkiewicza: przykłady zachowań jednych szczepów (np. kazirodztwo, zabijanie starców, skalpy), które w innych uważane są za karygodne,

• empiryczna sprawdzalność i opisowy charakter tezy relatywizmu socjologicznego

Zróżnicowanie norm:

1. występowanie jakiejś normy w jednej kulturze, a nie występowanie w innej (np. eskimoskie nakazy ochrony przed zimnem, których nie ma w kulturach tropikalnych)

2. występowanie w kulturze normy należy a, w drugiej zaś normy należy nie-a (np. nakaz noszenie w przypadku żałoby odzieży białej w jednej kulturze, w drugiej zaś właśnie nie białej, lecz czarnej; nakaz leczenia dziecka przez lekarza lub szamana)

[ w tych przykładach niezgodności chodzi raczej o rzeczy mało istotne - biorą się one z odmiennych warunków egzystencji, odmiennych sposobów wyrażania tych samych potrzeb lub różnych przekonań dotyczących przyczyn tych samych zjawisk]

3. wynik odmiennych postaw aksjologicznych lub odmiennych założeń naczelnych (np. Europejczyk przedłużający życie swego ojca i Eskimos, który tego nie czyni - różnica bierze się z przekonań o tym, co ojcu służy najlepiej): zawężone rozumienie relatywizmu socjologicznego.

II. Relatywizm kulturowy

1. W pierwszej wersji relatywizm kulturowy polega na stwierdzeniu rozbieżności opinii moralnych w różnych kulturach. (równoznaczne z wyżej omawianym relatywizmem socjologicznym)

2. W pierwszej wersji relatywizm kulturowy polega na stwierdzeniu rozbieżności opinii moralnych w różnych kulturach. (równoznaczne z wyżej omawianym relatywizmem socjologicznym)

• aksjologiczna neutralność i naukowy obiektywizm badacza (postulat Maxa Webera - socjolog jako taki nie jest moralistą, choć, oczywiście, może nim być jako człowiek, obywatel pedagog etc.),

• spór o koncepcję społecznej roli uczonego - czy ogranicza się on tylko do przekazywania wiedzy (D. Riesman), czy powinien raczej (skoro ma taką możliwość) kształtować odpowiednie postawy ludzkie (R. Dahrendorf),

• wg Ossowskiego pracownik naukowy ma prawo (…)wygłaszać swoje osobiste przypuszczenia i sądy wartościujące, ale wówczas obowiązany jest przedstawiać je jako swoje osobiste przypuszczenia i oceny.

3. Kolejny postulat metodologiczny: badaczowi wolno oceniać moralność innych społeczeństw, ale tylko „immanentnie” nie według (…) kryteriów przeniesionych z własnej kultury, lecz według kryteriów obowiązujących w danym społeczeństwie.

• czy etnolog ma się całkowicie identyfikować z kultura badaną, by uznać jej wartości,

• czy raczej ma oceniać zachowanie członków jej społeczności zgodnie z normami w niej obowiązującymi?

• postulat (m.in.: Malinowskiego), by etnolog oceniał tylko „utylitarnie”, tj. biorąc pod uwagę funkcje, jakie dane zjawisko pełnie w danej kulturze.

4. Postulat odnoszący się do wartościowania: wszystkie moralności są „jednakowo dobre”, nie ma kultury lepszej i gorszej pod względem moralnym.

• Ossowska: Gdy socjolog mówi, że każda moralność jest równie dobra (…) pragnie on zajmować w stosunku do zjawisk moralnych postawę czysto opisową.

• Redfield: etnolog może oceniać moralność badanego społeczeństwa nie tylko immanentnie, ale odnosząc się do zasad humanizmu (tj. potępiać ludożerstwo, niewolnictwo, tortury etc.),

• Radbruch: brak ponadsystemowego punktu widzenia pozwalającego oceniać prawo, choć (po zbrodniach hitlerowskich) napiętnowanie systemu, który legalizuje takie zbrodnie jak np. ludobójstwo,

• Mc Dougal: w jakimkolwiek prawie powinny zostać wyrażone wartości humanizmu - uszanowanie osobowości każdego człowieka bez względu na płeć, rasę, czy religię, zapewnienie swobód obywatelskich etc.,

Postulat relatywizmu kulturowego polega zatem, w pewnej odmianie tego stanowiska, na uznaniu wszystkich kultur za jednakowo równe zgodnie z zasadami powszechnej tolerancji, istnieje jednak powszechna zgoda, by tolerancja ta nie oznaczała indyferentyzmu moralnego.

III. Relatywizm metodologiczny

Wybór między systemami normatywnymi ma charakter pozanaukowy:

1. Ocenom i normom nie przysługuje wartość logiczna.

2. Każdy system etyczny oparty jest na jakichś założeniach aksjologicznych, które pełnią funkcję aksjomatów.

3. Gdy mamy do czynienia z dwoma systemami o niezgodnych założeniach naczelnych, nie można posłużyć się kryterium prawdziwości dla obrony jednego z nich, kryterium to nie ma tu bowiem zastosowania.

IV. Relatywizm aksjologiczny

1. Dwie sprzeczne oceny moralne są równocześnie prawdziwe, tzn. są one w takiej samej sytuacji logicznej i nie można (jeżeli są to założenia naczelne) dokonać między nimi wyboru stosując zasady logiki.

2. Dwie sprzeczne oceny są jednakowo słuszne moralnie:

1. stanowisko umiarkowane - niektóre niezgodne opinie moralne w równym stopniu zasługują na akceptację,

2. stanowisko skrajne - wszelkie niezgodne opinie moralne są równie dobre (skrajny indyferentyzm aksjologiczny; Heraklit, Protagoras).

3. Wypowiedzi x jest dobre lub należy x są eliptyczne (ominięto niezbędną relatywizację systemową - do opinii danej osoby, do grupy, do kultury).

V. Relatywizm jako postulat warunkowego (sytuacyjnego) obowiązywania norm

1. Postulat w sformułowaniu skrajnym: wszystkie normy treściowe (nie należy zabijać, kraść, kłamać) powinno się traktować jako nakazy dopuszczające wyjątki, obowiązują one względnie w tym sensie, że obowiązują w jednym układzie okoliczności, a nie obowiązują w innym.

2. Postulat w sformułowaniu umiarkowanym: wiele norm treściowych, ale nie wszystkie, należy traktować jako nakazy dopuszczające wyjątki.

• problem: czy wszystkie nakazy treściowe uznać za obowiązujące tylko warunkowo, czy pewne mają obowiązywać zawsze, niezależnie od okoliczności?

• są normy, od których odstąpić nie można, choć odnoszą się raczej do całej zbiorowości niż do jednostek (np. zakaz używania broni nuklearnej)

Max Weber

Asceza i duch kapitalizmu

1. Kierunek rozważań - uwypuklenie wpływu purytańskiego pojmowania życiowej misji człowieka i nakazu prowadzenia ascetycznego trybu życia (styl życia typowy dla kapitalizmu).

2.

1. asceza zwraca się przeciwko pozbawionemu uprzedzeń korzystaniu z życia i tych wszystkich radości, które ono niesie,

2. przeciwko jej wersji purytańskiej występowali w obronie autorytaryzmu Karol I, a wcześniej Jakub I wydając m.in. Book of sports.

3. Ruch purytański.

• nieufność wobec niereligijnych elementów kultury,

• staranne, renesansowe wykształcenie, które nie zaznacza się w polemikach teologicznych,

• nienawiść kierowali przeciwko wszystkiemu, co w ich mniemaniu stanowiło przesądy lub magię, brak akceptacji dla sztuk plastycznych i teatru,

• jednocześnie ruch poszukujący ponadczasowych wartości sztuki,

• generalnie purytanizm nie akceptuje jakichkolwiek finansowych kosztów, które mogłyby pociągnąć za sobą korzystanie z dóbr kulturalnych, rozrywek sportowych czy estetycznych.

Zgodnie z purytańskim punktem widzenia człowiek dysponuje jedynie dobrami otrzymywanymi z łaski bożej i obowiązany jest się rozliczyć z każdego otrzymanego dobra (kapitalistyczne przekonanie o zobowiązaniach płynących z otrzymanej własności).

Asceza protestancka:

• kierowała się przeciw konsumpcji dóbr luksusowych,

• z drugiej strony zlikwidowała psychologiczne bariery na drodze osiągania zysku,

• w myśl Kwakrów przejawia się w pojęciu komfortu jako wzoru solidnego „home”, a nie przepychu i wystawności.

4.

1. również zasady, które każą przeciwstawić się zdecydowanie bezprawiu i nieokiełznanej chciwości,

2. także wersje chwalące życie wiejskie - model Junkra, a od XVIII w. racjonalnego gospodarza.

5. Kompleksy przeciwstawnych cech - frywolna radość życia.

Squirearchie oraz konwencjonalizm i powściągliwość purytanów splatają się także we współczesnym charakterze narodowym Anglików.

Maria Ossowska

Moralność mieszczańska

Sekty purytańskie i moralność mieszczańska w rozwoju nowoczesnego kapitalizmu

1. W. Sombart Bourgeois

• „mieszczanin” jako typ, a nie jako stan,

• od XVI w w miastach włoskich,

• człowiek, który metodycznie, przez ciężką pracę chce dojść do pieniędzy,

• nowy zestaw cnót osobistych (L.B.Alberti): pracowitość, planowość, solidność, oszzcędność.

2. Nowy typ od XX wieku

• businessman, zaabsorbowany własnym przedsiębiorstwem,

• aktywność gospodarcza coraz rzadziej przebiega między człowiekiem a człowiekiem,

• klasyczne cnoty ulegają uprzedmiotowieniu - przenoszą się z człowieka na przedsiębiorstwo,

• dwie odmiany (decyduje przewaga którejś z dwóch stron duszy mieszczańskiej):

1. typ przedsiębiorców,

2. typ mieszczański sensu stricte,

• przedsiębiorca musi:

1. posiadać umiejętność realizowania dalekosiężnych planów,

2. być organizatorem,

3. umieć negocjować,

4. mieć szybką orientację,

5. mieć energię, śmiałość i zdolność szybkiego podejmowania decyzji,

• mieszczanin sensu stricte to:

1. człowiek zatroskany,

2. człowiek obowiązku (nie - człowiek użycia),

3. człowiek rachunku (nie - marzyciel).

3. M.Scheler:

• mieszczanin jako typ biopsychiczny,

• typ lękowca wciąż szukający zabezpieczenia i gwarancji.

4. E.Spranger:

• sześć typów ludzkich (teoretyk, człowiek ekonomiczny, człowiek o podstawie estetycznej, społecznik, człowiek kierowany wolą i człowiek religijny),

• wyróżnieniem człowieka ekonomicznego jest kierowanie się motywem ekonomicznym i nieustanny wzgląd na użyteczność,

• myślenie racjonalne, ale i „przepychanie się łokciami”.

5. Psychoanalitycy:

• zainteresowanie pieniędzmi i posiadaniem tworzy się jako zastępcze zainteresowanie własnymi ekskrementami,

• typ „anal-erotyczny” (gł. w klasie średniej) - tendencja do kolekcjonerstwa, kontrolowania innych, do propagowania idei,

• pecunia non olet (powiedzenie dla psychoanalityków symptomatyczne).

Czynnik religijny w kształtowaniu się ethosu nowoczesnego mieszczanina

1. Poglądy M.Webera:

• Etyka protestancka a duch kapitalizmu,

• duch kapitalizmu: wyzyskiwanie każdej chwili, by się bogacić, traktując to bogacenie się jako powołanie i zabraniając sobie używania życia przy pomocy nagromadzonych zasobów,

• protestanckie zalecenie pracy i tradycjonalizm w zakresie spraw gospodarczych (ile trzeba pracować, by zdobyć minimum potrzebne do egzystencji),

• purytanizm: ascetyczny protestantyzm w Anglii i Holandii, kalwinizm europy zachodniej, pietyzm w Niemczech, metodyzm i baptyzm,

• teoria predestynacji: bogacenie się staje się misją etyczno-religijną, powołaniem (zjawisko masowe),

• purytanizm nakazuje pracę zakazując jednocześnie konsumpcji, czego wynikiem jest nieprawdopodobne bogacenie się protestantów,

• charakterystyka sekty dżainistów.

2. Analiza i krytyka tez Weberowskich:

1. rozwój etyki purytańskiej koincyduje z rozwojem ducha kapitalizmu,

2. etyka purytańska przyczynia się do rozwoju ducha kapitalizmu:

teza niejasno sformułowana,

nie wiadomo, jakie dwa zjawiska uznaje się za zbieżne lub pozostające w zależności,

brak wyraźnie nakreślonej zależności między wiarą w predestynację a duchem kapitalizmu,

c) czynienie z bogacenia się misji etyczno-religijnej jest w purytanizmie jako zjawisko masowe czymś nowym.

3. Wnioski:

1. brak zgody, co do pierwszej tezy (rozwój etyki purytańskiej koincyduje z rozwojem ducha kapitalizmu) jako tezy niejasno sformułowanej,

2. zgoda, co do trzeciej tezy (czynienie z bogacenia się misji etyczno-religijnej jest w purytanizmie jako zjawisko masowe czymś nowym) przy zastrzeżeniu, że chodzi o określone kraje i epokę,

3. Ossowska zgadza się także z tezą głoszącą, że w związku z purytanizmem tworzy się nowy styl etyczny i z podkreśleniem roli sekt w rozprzęganiu się solidarności cechowej i torowaniu drogi indywidualizmowi gospodarczemu z jego bezwzględną konkurencją.

Maria Ossowska

Koncepcja pokolenia

Wstęp. Cel pracy:

• prezentacja najważniejszych znaczeń terminu pokolenie w socjologii,

• odróżnienie stosowanych przy wyróżnianiu pokoleń kryteriów biologicznych i kulturowych,

• wskazanie na rolę w wyróżnianiu pokoleń wartości uznanych w danej grupie.

1.

• znaczenie słownikowe związane z etymologią słowa „generacja”: pokolenie to poszczególne ogniwo ciągu genealogicznego,

• chodzi tu o stosunek bycia przodkiem/potomkiem oraz o miejsce w schemacie pokrewieństwa wywodzącego się od wspólnych przodków,

• tą koncepcję pokolenia posługują się ludzie do podporządkowania biegu wydarzeń,

• przy różnicowaniu pokoleń wiek nie odgrywa decydującej roli; nie ma dokładnej zbieżności między genealogią a chronologią.

2.

• mówi się o pokoleniach tam, gdzie zachodzi jakiś analogiczny podział ról; np. nauczyciel-uczeń, majster-czeladnik,

• takie pokolenie również stanowi jakieś ogniwo w genealogii; jest to nie biologiczna, ale kulturowa genealogia.

3.

• inne słownikowe rozumienie tego terminu stwierdza, że na stulecie składają się mniej więcej trzy pokolenia,

• pojęcie używane do mierzenia czasu; zakłada się, że ma się dzieci w wieku 33 lat,

• mało operatywne: nie pozwala na określenie, do jakiego pokolenia dany osobnik należy.

4

• kolejne znaczenie pojawia się, gdy mowa o konflikcie młodych i starych jako konflikcie dwóch pokoleń,

• chodzi o konflikt ludzi znajdujących się w dwóch różnych fazach życiowych, z których każda posiada pewne charakterystyczne własności,

• młodzi uchodzą tu za ludzi kontrolujących w słabszym stopniu swe uczucia, ludzi godzących się trudniej na kompromisy,

• starzy mają być bardziej rozważni i mają stanowić czynnik hamujący w stosunku do rozpędu młodych,

• takie rozumienie terminu występuje w książce S.N. Eisenstadta From generation to Generation, gdzie autor interesuje się age groups i wiekiem jako kryterium przyporządkowania ludziom pewnych ról społecznych,

• jest to koncepcja ahistoryczna, pozwala ona na porównywanie analogicznych grup w różnych społeczeństwach z różnych epok,

• choć wiek stanowi tu kryterium włączania do pokolenia, pokolenia nie są w tym wypadku związane z żadną datą,

• przez przepływ pokoleń rozumie się tu przechodzenie tych samych osób przez różne fazy swej biografii.

5.

• inne pojęcie pokolenia w książce H.Schlesky'ego Die skeptische Generation,

• autor przeciwstawia pokolenie sceptyczne Niemców (młodzież lat 1945-1955) pokoleniu politycznemu (1920-1945),

• według tej koncepcji być młodym oznacza mieć 14-25 lat,

• jest to historyczne pojecie pokolenia; pokolenie jest tu związane z określonymi datami procesu dziejowego; do danego pokolenia należy się przez całe życie,

• pokolenie to grupa ludzi o pewnych wspólnych postawach i wspólnej hierarchii wartości,

• te postawy i hierarchię wartości przypisuje się wspólnym doniosłym doświadczeniom kształtującym pewien rodzaj osobowości,

• przybliżone ramy historyczne zdają się być zakreślone później, tak by objąć owe wydarzenia historyczne, które miały warunkować te wspólności kulturowe; bywa, że granice czasowe są płynne,

• w szybko zmieniającej się rzeczywistości tak rozumiane pokolenia mogą się zmieniać bardzo prędko,

• to pojecie pokolenia jest pospolite i przydatne w badaniu wartości cenionych w jakiejś grupie,

• włączenie się bowiem kogoś do takiego, a nie innego pokolenia pozwala stwierdzi, co miało w jego życiu szczególną wagę.

Zakończenie:

• znaczenia 1., 2. i 5. mogą być równolegle używane i mają znaczenie dla nauki,

• te trzy interpretacje nie wykluczają się wzajemnie, często mogą się ze sobą pokrywać.

1

---