Teresa Patela

nauczyciel - pedagog

Zespół Szkół nr 2

w Gruszowie

Niepełnosprawność intelektualna i ruchowa
w świetle literatury

Spis treści:

Wstęp………………………………………………………………………………………..…2

1. Wyjaśnienie pojęć: niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna. Klasyfikacja niepełnosprawności………………………..…………………………………………………...3

2. Pojęcie, kryteria i klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej…………...………..……5

3. Etiologia niepełnosprawności intelektualnej…………………………………………….….7

4. Charakterystyka jednostki upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym….………...8

5. FAS jako przyczyna upośledzenia umysłowego…………………………………….…….13

6. Niepełnosprawność ruchowa jako element niepełnosprawności sprzężonej…………..…..15

Podsumowanie………………………………………………...……………………………...19

Bibliografia………………………………….……………………………………………….20

Wstęp

Człowiek jest istotą bardzo złożoną. W holistycznym ujęciu człowiek stanowi pewną zintegrowaną całość, na którą składają się sfery: fizyczna, psychiczna i społeczna. Prawidłowe funkcjonowanie wszystkich aspektów tej całości świadczy o zdrowiu i pełnoprawności jednostki. Czasem pod wpływem niekorzystnych czynników może wystąpić zaburzenie działania zintegrowanych i wzajemnie uwarunkowanych elementów omawianej całości. Pojawia się wtedy choroba lub niepełnosprawność, która może ograniczać, a nawet uniemożliwiać człowiekowi funkcjonowanie w społeczeństwie i wypełnianie czynności wynikających z wieku i roli społecznej.

Niepełnosprawność może dotyczyć różnych sfer, narządów i układów. Życie każdej jednostki dotkniętej niepełnosprawnością jest mniej lub bardziej zaburzone, jednak niepełnosprawność u dzieci ma specyficzny charakter. Zaburza ona ich prawidłowy rozwój i w różnym zakresie rzutuje na aktywność charakterystyczną dla okresu rozwojowego (zabawa, nauka). Ponad to niepełnosprawność dziecka w znacznym stopniu zakłóca funkcjonowanie całej rodziny.

Jednym z rodzajów niepełnosprawności jest upośledzenie umysłowe, które objawia się przede wszystkim obniżonymi możliwościami intelektualnymi jednostki. Osoba z upośledzeniem umysłowym, oprócz ograniczeń w sprawności procesów poznawczych, charakteryzuje się różnorodnymi trudnościami adaptacyjnymi.

Inną kategorią niepełnosprawności są dysfunkcje narządu ruchu, których istotą są zaburzenia sprawności motorycznych jednostki (lokomocyjnych, manipulacyjnych). Ograniczenia ruchowe zwykle powodują konsekwencje psychiczne, szczególnie u dzieci, gdyż ruch jest dla nich jedną z podstawowych potrzeb rozwojowych.

Niepełnosprawność w zakresie jednej sfery zawsze powoduje konsekwencje w pozostałych. Niekiedy, w wyniku niekorzystnego działania określonych czynników, jednostka może być obciążona więcej niż jednym rodzajem niepełnosprawności. Sytuację taką nazywamy niepełnosprawnością sprzężoną i jest ona przyczyną zwielokrotnienia problemów jednostki.

W niniejszym opracowaniu ukazano problem niepełnosprawności w ujęciu teoretycznym. Po wyjaśnieniu podstawowych pojęć związanych z tematem pracy, przedstawiono zagadnienie niepełnosprawności intelektualnej wraz z szerszym opisem upośledzenia umysłowego w stopniu umiarkowanym. Kolejnym zaprezentowanym zagadnieniem jest krótka charakterystyka płodowego zespołu alkoholowego, jako jednej z przyczyn niedorozwoju umysłowego. W opracowaniu znajduje się także krótki opis niepełnosprawności sprzężonej oraz dysfunkcji narządu ruchu. Przedstawiony został również jeden z rodzajów niepełnosprawności ruchowej - wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego.

1. Wyjaśnienie pojęć: niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna. Klasyfikacja niepełnosprawności.

Człowiek jest organizmem o określonej budowie, u którego istotne jest właściwe funkcjonowanie wszystkich narządów wewnętrznych i układów. To z kolei ma wpływ na jego czynności psychiczne i zachowanie. W tym ujęciu człowiek często traktowany jest jako jedność socjo-psycho-fizyczna.

Jeżeli ten harmonijny układ elementów fizycznych, psychicznych lub społecznych ulegnie zakłóceniu lub zaburzeniu, pod wpływem działania różnorodnych czynników wewnętrznych lub zewnętrznych, może nastąpić uszkodzenie, bądź obniżenie sprawności funkcjonowania poszczególnych narządów lub czynności. Stan osób, które w wyniku odchylenia od normy rozwoju fizycznego, psychicznego czy społecznego mają utrudnienia i ograniczenia w rozwoju i funkcjonowaniu, można określić pojęciem „niepełnosprawność”. Termin ten swym zakresem obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich, które wynikają z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny (typowy) dla danego człowieka. Ograniczenia te mogą dotyczyć sfery fizycznej, psychicznej i sensorycznej oraz mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy.

Jednostkę, która dotknęły jakieś ograniczenia lub braki w sprawności, nazywamy osobą niepełnosprawną. Definicja obowiązująca w polskim prawodawstwie mówi, iż „niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi”. Takie ujęcie mówi w sposób ogólny o tym, co decyduje o uznaniu jednostki za niepełnosprawną. Wskazuje na trudności z wypełnianiem ról przypisanych każdemu obywatelowi, pełnoprawnemu członkowi społeczeństwa. Dla osoby niepełnosprawnej istotną rolę odgrywa środowisko społeczne, od którego zależy czy jednostka z różnego rodzaju uszkodzeniami, będzie miała trudności w realizacji swych celów, czując się pod tym względem bardziej lub mniej sprawną. W tym kontekście niepełnosprawność jest w pewnym sensie również subiektywnym odczuciem jednostki.

Powyższe definicje mówią ogólnie o jednostkach niepełnosprawnych. W przypadku dziecka z niepełnosprawnością, w definicjach kładzie się nacisk na formy aktywności charakterystyczne dla wieku dziecięcego. I tak na przykład zgodnie z terminologią Światowej Organizacji Zdrowia dzieckiem niepełnosprawnym określa się takie dziecko, „które bez specjalnych ulg i pomocy z zewnątrz jest długotrwale, całkowicie lub w znacznym stopniu niezdolne do uczestnictwa w grupie prawidłowo rozwiniętych i zdrowych rówieśników”. Z kolei A. Maciarz dzieckiem niepełnosprawnym określa takie, „które ma trudności w rozwoju, nauce i społecznym przystosowaniu z powodu obniżonej sprawności psychofizycznej i któremu jest potrzebna specjalna pomoc […]”. Obie definicje wskazują na konieczność objęcia dziecka specjalną pomocą - taką, która da mu możliwość względnie najpełniejszego rozwoju.

Istnieje wiele różnych klasyfikacji i systematyk osób niepełnosprawnych ze względu na różnorodne kryteria. Jedną z klasyfikacji jest dokonany przez WHO podział osób niepełnosprawnych na następujące grupy: osoby z upośledzeniami lokomocyjnymi, z upośledzeniami widzenia, z upośledzeniami w zakresie porozumiewania się, z upośledzeniami natury organicznej, z upośledzeniami intelektualnymi, z zaburzeniami emocjonalnymi, z wadami widocznymi i budzącymi odrazę, z wadami skrytymi, z problemami związanymi z procesami starzenia się. Bardziej szczegółowy podział niepełnosprawności i chorób zawiera klasyfikacja ICD-10 - Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Classification of Diseases),opracowana pod patronatem WHO.

2. Pojęcie, kryteria i klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej.

Jedną z grup zaburzeń jest niepełnosprawność intelektualna, zwana również m.in. upośledzeniem umysłowym, niedorozwojem umysłowym, oligofrenią. Wymienione terminy w literaturze przedmiotu używane bywają zamiennie, jednak w ostatnich latach określenie „niepełnosprawność intelektualna” postrzegane jest jako najmniej pejoratywne, gdyż stawia ono upośledzenie umysłowe na równi z innymi niepełnosprawnościami. W niniejszym opracowaniu dopuszcza się możliwość zamiennego stosowania powyższych terminów, ze względu na powszechność ich stosowania szczególnie w psychologii i pedagogice.

Upośledzenie umysłowe to zgodnie z definicją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego „znaczne obniżenie poziomu ogólnego funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne ograniczenia w zakresie funkcjonowania adaptacyjnego, właściwego dla danego okresu rozwoju”. Upośledzenie umysłowe, to nie konkretna jednostka chorobowa, ale zespół skutków chorób i uszkodzeń centralnego układu nerwowego.

W najnowszym ujęciu, w diagnozie upośledzenia umysłowego zwraca się uwagę nie tylko na istotne ograniczenia w funkcjonowaniu intelektualnym (I.I. poniżej 70), ale również na zaburzenia umiejętności przystosowawczych (poznawczych, społecznych i praktycznych). Umiejętności poznawcze, które mogą ulec zaburzeniu, to przede wszystkim: porozumiewanie się, umiejętność czytania i pisania, samodzielność, umiejętność kierowania sobą. Do umiejętności społecznych można zaliczyć: funkcjonowanie interpersonalne, odpowiedzialność, nawiązywanie przyjaźni, postępowanie według zasad, przestrzeganie prawa oraz umiejętność zagospodarowania wolnego czasu. Natomiast praktyczne umiejętności przystosowawcze dotyczą głównie: czynności niezbędnych do codziennej egzystencji, przygotowywania posiłków, troski o zdrowie, troski o utrzymanie domu, gospodarowanie pieniędzmi, podejmowania pracy zarobkowej, dbania o własne bezpieczeństwo. Ważnym kryterium diagnostycznym upośledzenia umysłowego jest wystąpienie objawów przed 18 rokiem życia.

W upośledzeniu umysłowym można wyróżnić trzy składniki: organiczny, psychologiczny i społeczny. Pierwszy z nich obejmuje zaburzenia i uszkodzenia w budowie i fizjologii układu nerwowego. Składnik psychologiczny dotyczy obniżenia sprawności intelektualnej i jego różnych konsekwencji dla psychicznego funkcjonowania jednostki. Ostatni składnik - społeczny - koncentruje się na możliwościach społecznego funkcjonowania jednostki upośledzonej.

Jak już wspominano, w diagnozowaniu upośledzenia umysłowego istotne są trzy kryteria: istotnie niższy niż przeciętny poziom funkcjonowania intelektualnego (iloraz inteligencji poniżej 70), znaczne ograniczenia w zachowaniu przystosowawczym oraz wystąpienie objawów przed 18r.ż..

Upośledzenie umysłowe może mieć różny stopień nasilenia, a podstawą klasyfikacji, wprowadzoną przez Światową Organizację Zdrowia, jest skala inteligencji o średniej 100 i odchyleniu standardowym 15 lub 16 punktów ilorazowych. Zgodnie z tą klasyfikacją oraz według najczęściej używanej w Polsce skali Wechslera, wyróżnia się cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1. lekki niedorozwój umysłowy - I.I. 55-69 w skali Wechslera
   (odchylenie standardowe 2-3);

2. umiarkowany niedorozwój umysłowy - I.I 40-54
   (odchylenie standardowe 3-4);

3. znaczny niedorozwój umysłowy - I.I. 25-39
   (odchylenie standardowe 4-5);

4. głęboki niedorozwój umysłowy - I.I. 0-24
   (odchylenie standardowe powyżej 5).

Podobnie przedstawia się podział upośledzenia umysłowego zawarty w klasyfikacji opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne - DSM-IV. Różnice polegają na rozszerzeniu przedziałów I.I. przy poszczególnych stopniach upośledzenia oraz na wyszczególnieniu upośledzenia umysłowego bez określania jego stopnia

3. Etiologia niepełnosprawności intelektualnej.

Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej często są trudne do określenia. Istnieje wiele podziałów czynników, które mogą wywołać upośledzenie umysłowe. Najbardziej ogólny podział uwzględnia przede wszystkim czynniki o charakterze biologicznym lub społecznym.

Działanie biologicznych przyczyn uszkadzających układ nerwowy może nastąpić w różnych okresach rozwoju ontogenetycznego jednostki. Jeśli zadziałają one już przed poczęciem - uszkadzają komórki rozrodcze rodziców. Do tej grupy możemy zaliczyć czynniki genetyczne - monogeniczne (strukturalne, metaboliczne), wieloczynnikowe lub chromosomalne. Uszkodzenie CUN może nastąpić również w okresie życia płodowego (czynniki prenatalne) lub podczas porodu (czynniki perinatalne). Przyczyny działające w czasie życia płodowego, to przede wszystkim zakażenia bakteryjne, wirusowe i inwazje pasożytnicze, awitaminozy i niedożywienie matki w czasie ciąży, czynniki chemiczne, uszkodzenia mechaniczne i radiacyjne, immunologiczne, zaburzenia łożyska. Uszkodzenia perinatalne mają zwykle charakter uszkodzeń mechanicznych lub niedotlenienia w czasie porodu. Istotną grupę przyczyn biologicznych, które mogą doprowadzić do upośledzenia umysłowego, stanowią patogenne czynniki działające na dziecko już po urodzeniu (czynniki postnatalne). Do tej grupy zalicza się głównie urazy mechaniczne czaszki i mózgu, zapalenia opon mózgowych i mózgu, zakażenia, czynniki chemiczne, żywieniowe oraz czynniki izolacji zmysłowej i kulturalnej.

Druga grupa przyczyn upośledzenia umysłowego, to przyczyny społeczne. Sprowadzają się one przede wszystkim do oddziaływania niekorzystnych czynników w środowisku rodzinnym i społeczno-kulturowym. W środowisku rodzinnym negatywnie na rozwój intelektualny dziecka mogą wpływać takie czynniki, jak: ubóstwo, wielodzietność, przeludnienie mieszkań, somatyczna lub psychiczna choroba rodziców, ich upośledzenie umysłowe, uzależnienie od środków psychoaktywnych, niski poziom wykształcenia. Niekorzystny wpływ mogą mieć również niewłaściwe postawy rodzicielskie, atmosfera środowiska rodzinnego, brak zaspokajania potrzeb biologicznych i psychicznych.

Patogenne czynniki działające na jednostkę w okresie prenatalnym częściej wywołują upośledzenia umysłowe w głębszym stopniu, szczególnie, gdy uszkadzają one mózg dziecka. W przypadku lekkiego upośledzenia umysłowego często trudno jest jednoznacznie określić jego przyczynę. Ten stopień niepełnosprawności intelektualnej zwykle bywa uwarunkowany wieloczynnikowo. Może powstać w wyniku nałożenia się patologizującego oddziaływania różnych czynników, np. uszkodzenia mózgu i niekorzystnego wpływu środowiska.

Wymienione czynniki biologiczne i społeczne nie wywołują bezpośrednio upośledzenia umysłowego. Jednak, jak podkreśla M. Kościelska, na różnym etapie życia jednostki na tyle poważnie zaburzają proces jej rozwoju, że dochodzi do zablokowania normalnej aktywności poznawczej. W ujęciu wspomnianej autorki, proces powstawania niepełnosprawności umysłowej jest bardzo złożony. Głębokość i zakres upośledzenia zależy zarówno od przyczyn utrudniających rozwój jednostki, jak też od psychologicznych konsekwencji zaburzonego rozwoju, czyli od jej sytuacji społecznej.

4. Charakterystyka jednostki upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym.

Upośledzenie umysłowe ma charakter globalny. Wpływa na sferę orientacyjno-poznawczą i intelektualną jednostki, a także na jej osobowość i poziom funkcjonowania społecznego.

Jednostki upośledzone umysłowo bardzo różnią się między sobą i nie wynika to tylko ze stopnia upośledzenia. Osoby o tym samym stopniu niepełnosprawności intelektualnej rozwijają się i funkcjonują często na bardzo różnym poziomie. Duże zróżnicowanie może wystąpić w zakresie procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, wykonawczych, ogólnej zaradności, lokomocji, samodzielności, uspołecznienia, odpowiedzialności, itp. Różnice indywidualne dotyczą też częstotliwości występowania wad narządów zmysłów (wzroku, słuchu). Zróżnicowanie może również wystąpić w zakresie: percepcji wzrokowej i słuchowej, pamięci, uwagi, wyobraźni przestrzennej, tworzenia pojęć, zdolności rozwiązywania problemów, planowania, rozwoju mowy i występowania wad wymowy, rozwoju motorycznego, koordynacji ruchowej, dojrzałości społecznej, temperamentu, osobowości, rozwoju fizycznego i występowania wad rozwojowych.

W czterostopniowej klasyfikacji upośledzenia umysłowego niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym jest określane ilorazem inteligencji 40-54 (w skali Wechslera). Ten stopień upośledzenia umysłowego zwykle w opisach jest łączony w jedną kategorię ze stopniem znacznym i określany mianem „głębsze upośledzenie umysłowe”. Dzieci głębiej upośledzone (z I.I. poniżej 50) stanowią ok. 20-30% ogółu upośledzonych umysłowo. Pozostałe jednostki należą do upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.

Upośledzenie umysłowe w głębszym stopniu nie jest oddzielną jednostką chorobową, ale objawem towarzyszącym niektórym wadom i zaburzeniom rozwoju. Często uważa się, że jest ono następstwem jednego, chociaż nie zawsze dokładnie określonego czynnika.

Jednostki z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym przejawiają zróżnicowany i obniżony w stosunku do normy poziom rozwoju fizycznego. Z niepełnosprawnością intelektualną często współwystępują różne zespoły chorobowe (np. mózgowe porażenie dziecięce, zespół Downa), choroby, porażenia, schorzenia i wady rozwojowe różnych narządów i układów. Bardzo często obserwuje się obniżony rozwój zdolności lokomocyjnych i manipulacyjnych, które wraz z prawidłowo funkcjonującymi zmysłami, odgrywają bardzo dużą rolę w rozwoju procesów poznawczych osób z upośledzeniem umysłowym. Im lepsza jest ruchowa i manualna sprawność jednostki, tym większa jest jej aktywność własna, a zarazem szersza możliwość zdobywania wrażeń i spostrzeżeń, które są podstawą rozwoju procesów umysłowych.

Dzieci z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym lepiej i dokładniej spostrzegają otoczenie, niż dzieci z niepełnosprawnością w stopniu znacznym. Częściej jednak niż u zdrowych lub lekko upośledzonych rówieśników, występują u nich zaburzenia w zakresie receptorów (np. wzroku, słuchu) oraz uszkodzenia kory mózgowej. Zaburzenie pracy analizatorów jest przyczyną niedokładnego odzwierciedlania otaczającej rzeczywistości. Proces spostrzegania jest wolniejszy i węższy. Pojawiają się trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. U osób umiarkowanie upośledzonych umysłowo można zauważyć trudności w dłuższym koncentrowaniu uwagi na określonym przedmiocie lub czynności. Dominuje uwaga mimowolna, która łatwo ulega rozproszeniu, a przyciąga ją niezwykły lub silny bodziec. Można u nich wykształcić uwagę dowolną, która jednak charakteryzuje się słabą koncentracją, wąskim zakresem, brakiem podzielności, zaburzoną dynamiką i małą przerzutnością. Wyobrażenia mają charakter odtwórczy, ale są bardziej dokładne i wierne, niż u osób znacznie upośledzonych umysłowo. Dzieci z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną mają problemy z procesami zapamiętywania, przechowywania, rozpoznawania i odtwarzania zapamiętanych informacji. Upośledzona jest pamięć świeża, trwała, mechaniczna, a szczególnie logiczna. Trudności dotyczą także trwałego zapamiętywania treści powiązanych logicznie. Dominująca jest pamięć mechaniczna, która może być dobra jakościowo, ale często ogranicza się do zapamiętywania małoistotnych treści. Może się pojawić zjawisko uzupełniania luk w pamięci zmyśleniami i konfabulacjami.

Zaburzenia myślenia i mowy uważa się za osiowy objaw upośledzenia umysłowego. Są to czynności o najwyższej organizacji, czyli takie, które w procesie ontogenezy wykształcają się najpóźniej. Rozwój mowy jest ściśle powiązany z rozwojem procesów poznawczych. Niedostateczny rozwój tych procesów (myślenia, uwagi, pamięci oraz procesów emocjonalno-motywacyjnych) u dzieci z upośledzeniem umysłowym utrudnia im opanowanie na dobrym poziomie kompetencji językowych i komunikacyjnych. Rozwój mowy jednostek z umiarkowanym niedorozwojem umysłowym jest znacznie opóźniony (pojedyncze wyrazy mogą się pojawiać ok. 5r.ż., a zdania w 7r.ż). Często występują wady wymowy w złożonej postaci, jako zespoły wad o zróżnicowanej etiologii i patogenezie. Zaburzenia i opóźnienia w rozwoju mowy mogą być spowodowane uszkodzeniami struktur mózgowych (afazja, alalia, dyslalia), zaburzeniami narządów artykulacyjnych (dysglosja), a także zaburzeniami o charakterze psychotycznym (jąkanie, nerwice mowy). Dzieci z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną mają znacznie ograniczony zasób słownictwa w zakresie nazw osób, przedmiotów i zjawisk z najbliższego otoczenia dziecka. Umiejętność definiowania znanych pojęć realizowana jest przez opis. Nie dostrzegają związków przyczynowo-skutkowych.

Myślenie osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym ma charakter konkretno-wyobrażeniowy z możliwością oderwania się od danych aktualnego spostrzegania. Potrafią fragmentarycznie zrozumieć relacje części do całości oraz stosunki między pojęciami nadrzędnymi i podrzędnymi. Brak im samodzielności myślenia i krytycyzmu w osądach. Dostrzegają cechy przedmiotów takie jak: długość, wysokość i barwa. Nie są w stanie zrozumieć relacji przestrzennych między przedmiotami, ani wzajemnych stosunków między cechami przedmiotów. U lepiej funkcjonujących jednostek można zaobserwować niektóre operacje logiczne takie jak: szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie, choć są one ściśle związane z działaniem praktycznym na konkretach. Mają jednak ogromne trudności w opanowaniu i posługiwaniu się pojęciami liczbowymi. Przy odpowiedniej stymulacji są w stanie opanować umiejętność czytania i pisania.

Emocje osób z opisywanej grupy upośledzeń cechuje sztywność oraz małe zróżnicowanie. Występuje u nich niedorozwój uczuć wyższych, może też wystąpić brak przeżyć emocjonalnych związanych z zainteresowaniami i działalnością poznawczą. Emocje dotyczą zwykle aktualnych doznań ze strony osób i sytuacji, ale często są nieadekwatne. Zaburzenia emocjonalne zależą przede wszystkim od stopnia upośledzenia umysłowego - im mniejszy deficyt intelektualny, tym bogatsza uczuciowość. Zachowanie jednostek z upośledzeniem umysłowym cechuje impulsywność, brak przewidywania, brak konsekwencji i bezmyślność w działaniu. Sposób działania i reagowania zależy przede wszystkim od ich temperamentu, a także od stopnia upośledzenia. Do najczęściej występujących zaburzeń emocjonalnych można zliczyć: stany podwyższonego lub obniżonego rozwoju, pobudzenie psychoruchowe oraz reakcje nieadekwatne do siły bodźca. Pojawić się mogą również zachowania gwałtowne, destruktywne i antyspołeczne, stereotypie ruchowe i dziwaczne ruchy, nieumiejętność zachowania się w grupie, zachowania buntownicze, i inne. Przyczyny zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń zachowania mogą mieć charakter zarówno organiczny, jak i środowiskowy.

Dzieci z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną ujawniają szereg potrzeb psychicznych, a przede wszystkim potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, miłości i szacunku. Oprócz wymienionych H. Olechnowicz wymienia również: potrzeby związane z dojrzewaniem osobowości emocjonalno-społecznej, potrzeby popędowe, czynnościowe, poznawcze, uzewnętrzniania przeżyć oraz snu i wypoczynku. Upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym odczuwają i okazują przywiązanie, sympatię, często mają dużą potrzebę kontaktów społecznych. Potrafią też ujawniać uczucia moralne.

Osoby z niedorozwojem umysłowym w stopniu umiarkowanym nierzadko przejawiają szczególne uzdolnienia i zamiłowania artystyczne. Mogą to być zdolności plastyczne, muzyczne, a nawet aktorskie.

Jednostki z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym mogą osiągnąć w miarę wysoki poziom niezależności samoobsługowej dzięki zdolności lokomocji i manipulacji oraz w wyniku uczenia się w specjalnych warunkach. Sprawne funkcjonowanie tych osób może dotyczyć czynności higienicznych i porządkowych, samodzielnego poruszania się w najbliższej okolicy, wykonywania prac domowych. Mogą nabyć zdolność poruszania się na większe odległości (również przy pomocy środków komunikacji) oraz dokonywania zakupów, orientowania się w czasie zegarowym i kalendarzowym. Są w stanie nauczyć się korzystać z telefonu oraz obsługiwać wiele innych urządzeń technicznych. Potrafią w pewnym zakresie z zadbać o swoje bezpieczeństwo i zdrowie. Największą trudność sprawia im posługiwanie się pieniędzmi. Mogą opanować czynności zarobkowe, np. wykonywanie czynności związanych z prostą produkcją, prostymi usługami i pracą opiekuńczą. Praca odgrywa w życiu jednostki z upośledzeniem umysłowym ważną rolę uspołeczniającą, gdyż pozwala na osiąganie wyższego poziomu zaradności, samodzielności i samooceny.

Życie dorosłe i praca osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną mają najczęściej charakter chroniony (zakłady pracy chronionej, mieszkania chronione, domy pomocy społecznej). Funkcjonowanie może być w miarę samodzielne, ale przy obecności i wsparciu osób pełnosprawnych.

5. FAS jako przyczyna upośledzenia umysłowego.

Jedną z przyczyn upośledzenia umysłowego może być Płodowy Zespół Alkoholowy lub inne zaburzenia poalkoholowe. Niepełnosprawność intelektualna nie jest w tym przypadku objawem charakterystycznym, ale może się pojawić w wyniku braku właściwej opieki nad dzieckiem lub innych niekorzystnych warunków środowiskowych.

Działanie alkoholu na dziecko w okresie prenatalnym powoduje negatywne efekty w całym jego życiu. Jednym z najpoważniejszych skutków, na jakie narażone są dzieci matek pijących alkohol w czasie ciąży, jest Płodowy Zespół Alkoholowy, określany również jako FAS (fetal alcohol syndrome). Wśród zaburzeń poalkoholowych, obok syndromu FAS, często pojawia się termin FAE (fetal alcohol efekt) stosowany w przypadku, gdy u dziecka zobserwowano tylko niektóre z wymienionych powyżej objawów, a w wywiadzie potwierdzono spożywanie alkoholu przez matkę podczas ciąży.

Syndrom FAS rozpoznaje się na podstawie 4 podstawowych kryteriów diagnostycznych: 1) opóźniony wzrost (zarówno w okresie prenatalnym, jak i po urodzeniu), 2) uszkodzenie mózgu (powodujące zaburzenia neurologiczne, opóźniony rozwój lub niedorozwój umysłowy, zaburzenia zachowania oraz trudności w uczeniu się), 3) mały obwód głowy, charakterystyczne rysy twarzy (małe oczodoły, opadające powieki, fałdka w kącikach oczu, krótki nos, płaska twarzoczaszka, wąska górna warga, mała szczęka, brak rynienki podnosowej, niesymetryczne uszy), 4) potwierdzone wywiadem spożywanie alkoholu przez matkę w czasie ciąży.

FAS/FAE powstaje wyniku teratogennego działania alkoholu, który niszczy najsłabsze komórki rozwijającego się płodu, czyli te, które w danym okresie intensywnie się rozwijają. Uszkadzane są również komórki z nimi sąsiadujące.

To, czy dziecko urodzi się z FAS/FAE oraz jakie szkody wywoła alkohol w organizmie dziecka zależy od wielu czynników. Duże znaczenie ma faza ciąży, ilość alkoholu spożytego przez matkę, jej waga i genetycznie uwarunkowana odporność na działanie alkoholu, a także jej sposób odżywiania oraz przyjmowanie innych, szkodliwych substancji. W czasie ciąży nie ma bezpiecznego momentu, ani bezpiecznej dawki alkoholu spożytego przez kobietę ciężarną. Każda, nawet niewielka ilość, może spowodować poważne konsekwencje rozwojowe u dziecka. Zmienia się tylko obraz zaburzeń dziecka - od łagodnej postaci, aż po najbardziej symptomatyczne przypadki.

Ekspozycja płodu na alkohol w pierwszym trymestrze ciąży powoduje najczęściej wczesne poronienia oraz zaburzenia migracji komórek i wady w budowie narządów dziecka. W drugim trymestrze kształtuje się najwięcej cech dysmorficznych FAS, tzn. brak lub zmniejszenie czerwieni wargi górnej, szeroka nasada nosa, brak rynienki podnosowej, opadające powieki i nisko umiejscowione uszy. Natomiast w trzecim trymestrze na szkodliwe działanie alkoholu najbardziej narażony jest mózg, a szczególnie hipokamp, który jest bardzo wrażliwy na działanie wszelkich toksyn. Konsekwencją uszkodzeń strukturalnych mózgu są jego zmiany funkcjonalne, które prowadzą do takich objawów jak: trudności z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych (zwłaszcza dotyczących czasu i pieniędzy), trudności z myśleniem przyczynowo-skutkowym i uczeniem się na błędach, impulsywność, nadaktywność, deficyty pamięciowe oraz niedojrzałe zachowanie.

Dziecko z FAS/FAE ma również problemy z procesem uogólniania, gromadzeniem informacji, wykorzystywaniem zdobytych wcześniej doświadczeń i wiedzy. Zaburzona jest również wyobraźnia i pamięć (szczególnie pamięć krótka, która pozwala na właściwe funkcjonowanie w życiu codziennym). Dzieci z FAS/FAE przejawiają trudności z koncentracją uwagi, są niespokojne, brak im wytrwałości w działaniu, mają niską motywację do podejmowania zadań, a także małe zdolności matematyczne. Zwykle osiągają słabe wyniki w nauce.

Poziom intelektualny dzieci z FAS/FAE bywa bardzo zróżnicowany. Rozpiętość ilorazu inteligencji waha się między 29 a 120, jednak najczęściej poziom umysłowy mieści się w przedziale 80 - 100. Z tego wynika, że największym problemem nie jest obniżona inteligencja, ale zaburzony rozwój różnych funkcji mózgu.

Dziecka z FAS/FAE nie można wyleczyć - można tylko usprawnić jego funkcjonowanie. Niektóre dzieci, mniej zaburzone lub otoczone właściwą opieką, funkcjonują na takim poziomie, że nie zakłóca to w znaczący sposób ich życia. Częściej jednak wychowanie dziecka z FAS/FAE przysparza najbliższym bardzo wielu trudności. Oprócz symptomów typowych dla syndromu FAS/FAE, niejednokrotnie pojawiają się inne problemy zdrowotne. Mogą wystąpić zaburzenia ze strony układu pokarmowego, kostno-stawowego, krążenia, a nawet objawy chorób psychicznych.

6. Niepełnosprawność ruchowa jako element niepełnosprawności sprzężonej.

W wyniku działania patogennych czynników na organizm człowieka może się u niego pojawić więcej niż jedną niepełnosprawność. Taką sytuację nazywamy niepełnosprawnością lub upośledzeniem: sprzężonym, złożonym, połączonym, wielorakim. Niepełnosprawność sprzężona w ogólnym ujęciu oznacza sytuację, gdy u danej jednostki „występują dwie lub więcej niesprawności spowodowane przez jeden lub więcej czynników endo- lub/i egzogennych, działających jednocześnie lub kolejno w różnych okresach życia (w tym również w okresie prenatalnym”.

Wiele niepełnosprawności sprzężonych powstaje w okresie płodowym w wyniku działania tej samej przyczyny, np. zaburzeń genetycznych lub szkodliwych czynników wirusowych, bakteryjnych, chemicznych, po napromieniowaniu, itd. Przykładem upośledzenia sprzężonego, wywołanego przez patogenny czynnik działający w okresie postnatalnym, jest upośledzenie umysłowe i głuchota spowodowane zapaleniem opon mózgowych lub utrata wzroku i kończyn na skutek wybuchu. Zaburzenie sprzężone może również powstać pod wpływem różnych przyczyn działających niezależnie od siebie, np. osoba niewidoma ulega wypadkowi, w wyniku którego pojawia się paraliż i padaczka. Dziecko ze sprzężonymi zaburzeniami rozwoju ma niesprawne różne organy, procesy i sfery rozwoju oraz wymaga wielospecjalistycznej rehabilitacji, a w procesie nauczania pomocy pedagogów znających specyfikę niepełnosprawności, którymi jest obciążone.

Jedną z kategorii niepełnosprawności sprzężonej jest upośledzenie umysłowe współwystępujące z dysfunkcja narządu ruchu. Wyszczególnienie tej kategorii zaburzeń jest konieczne z uwagi na rodzaje niepełnosprawności, którymi obciążone jest dziecko opisane w dalszej części tego opracowania.

W podrozdziale nr 1.4. została przedstawiona charakterystyka jednostki upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym. W celu uzupełnienia teoretycznego ujęcia problemów opisywanego dziecka, w niniejszym podrozdziale zostanie przedstawione ogólne spojrzenie na niepełnosprawność ruchową (dysfunkcję narządu ruchu), w tym na schorzenie zwane dysplazją lub zwichnięciem stawu biodrowego.

Narząd ruchu, który odpowiedzialny jest za czynności ruchowe organizmu, składa się z kości, stawów, wiązadeł i mięśni kończyn górnych, dolnych oraz kręgosłupa. Jest ściśle powiązany z innymi układami, zwłaszcza z układem nerwowym. Narząd ruchu odpowiedzialny jest za przebieg czynności lokomocyjnych, umożliwiających przemieszczanie się w przestrzeni oraz manipulacyjnych, polegających na wykonywaniu różnorodnych działań na przedmiotach.

Niepełnosprawność, bez względu na jej rodzaj, ma wpływ na funkcjonowanie jednostki, natomiast niepełnosprawność ruchowa, określana również jako dysfunkcja narządu ruchu, jest przyczyną znacznych psychospołecznych konsekwencji. Szczególnie negatywny jest wpływ ograniczeń ruchowych na rozwój dziecka, gdyż jak to podkreśla Z. Sękowska, ruch jest jedną z podstawowych jego potrzeb. Zablokowanie potrzeby ruchu jest bardzo niekorzystne, ponieważ naraża dziecko z dysfunkcją narządu ruchu na przykre przeżycia frustracyjne i narusza jego poczucie własnej wartości.

Dzieci z dysfunkcją narządu ruchu muszą borykać się ze specyficznymi problemami, jakie niesie za sobą niepełnosprawność ruchowa. Oprócz typowych dla wszystkich zadań życiowych, muszą podejmować zadania specjalne wynikające ze specyfiki swej dysfunkcji, takie jak: znoszenie bólu, długotrwałe unieruchomienie pewnych części ciała, bezwzględne przestrzeganie zaleceń lekarskich. Muszą znosić rozłąkę z najbliższymi, spowodowane hospitalizacją lub koniecznością przebywania w ośrodkach rehabilitacyjnych.

Dysfunkcja narządu ruchu to w ujęciu A. Maciarz „niepełnosprawność ruchowa spowodowana patologiczną zmianą w narządzie ruchu (układ kostno-stawowy i mięśniowo- nerwowy kończyn i kręgosłupa) lub/i w ośrodkach ruchu w mózgu lub/i rdzeniu kręgowym". Ze względu na umiejscowienie patologicznych zmian dysfunkcje narządu ruchu możemy podzielić na:

• dysfunkcje pochodzenia mózgowego powstałe w wyniku chorobowych zmian w ośrodkach ruchu w mózgu (np. mózgowe porażenie dziecięce, pląsawica, wylewy i guzy mózgu, urazy mechaniczne);

• dysfunkcje pochodzenia rdzeniowego, spowodowane np. uszkodzeniami mechanicznymi rdzenia kręgowego, chorobą Heine-Medina, przepukliną oponowo-rdzeniową, chorobą nowotworową rdzenia kręgowego;

• dysfunkcje pochodzenia obwodowego, spowodowane np. skrzywieniem kręgosłupa, wadami kończyn, zwichnięciem stawu biodrowego, zmianami chorobowymi narządu ruchu, amputacjami.

Jak wynika z powyższej klasyfikacji, zwichnięcie stawu biodrowego (dysplazja) jest dysfunkcją narządu ruchu pochodzenia obwodowego i dotyczy układu kostno-stawowego kończyn dolnych. Jest to wrodzony niedorozwój jednego lub obu stawów biodrowych, który polega na niepełnym ukształtowaniu się stawów w okresie życia płodowego.

Do 7 miesiąca życia płodowego panewki stawów biodrowych są głębokie i obejmują ¾ głowy kości udowej. Pod koniec tego okresu panewki spłycają się i ustawiają się bardziej pionowo. Uda skręcają się bardziej do wewnątrz oraz następuje rozluźnienie wiązadeł i mięśni. Takie zmiany są etapem przygotowywania się płodu do akcji porodowej. Nieprawidłowe postępowanie podczas porodu lub niewłaściwa pielęgnacja noworodka może sprzyjać zwichnięciu lub nadwichnięciu niestabilnego biodra. Dysplazja może mieć różne stopnie nasilenia. Najlżejszy stopień (dysplazja) polega na niedorozwoju panewki stawowej oraz rozciągnięciu torebki stawu. Średni stopień (nadwichnięcie stawu) oprócz powyższych objawów charakteryzuje się mniejszą stabilnością stawy. Natomiast najcięższa deformacja (zwichnięcie stawu biodrowego) polega na tym, że niedorozwinięta i zniekształcona jest głowa kości udowej. Dysplazja występuje kilkakrotnie częściej u dziewczynek niż u chłopców. Na zwichnięcie stawu biodrowego u niemowląt może wskazywać m.in. ograniczone odwodzenie kończyny w stawie biodrowym, polegające na przeskakiwaniu głowy kości udowej przez krawędź panewki, asymetria fałdów udowo-pośladkowych, poszerzenie i spłaszczenie pośladka, uwypuklenie biodra do boku.

Wczesne rozpoznanie i leczenie dysplazji pozwala na całkowite wyleczenie. Zaniedbanie właściwego postępowania może prowadzić do pełnego zwichnięcia jednego stawu lub zwichnięcia obustronnego. Efektem braku leczenia jednostronnego zwichnięcia stawu biodrowego jest skrócenie kończyny, utykanie, deformacja biodra, skrzywienie boczne kręgosłupa, zaniki mięśniowe, niemożność dłuższego chodzenia, szybkie męczenie się. Obustronna dysplazja powoduje chód kaczkowaty (kołyszące ruchy miednicy i barków).

Rozpoznanie dysplazji do 6 miesiąca życia umożliwia leczenie zachowawcze, które polega na ustawianiu nóżek w zgięciu i odwiedzeniu przy pomocy odpowiednio składanej pieluchy lub odpowiednich aparatów ortopedycznych. W wyniku powolnego kształtowania się panewki oraz adaptacji torebki, wiązadeł i mięśni stawu biodrowego dochodzi do stopniowego wstawienia się głowy kości udowej w panewkę. Leczenie w starszym wieku jest bardziej uciążliwe, gdyż wymaga długotrwałego unieruchomienia dziecka na wyciągu lub w opatrunku gipsowym. Zaniedbanie wczesnego leczenia oraz przypadki, gdy leczenie zachowawcze nie przynosi rezultatów, stosuje się zabiegi operacyjne.

Dzieci ze schorzeniami i wadami narządu ruchu przeżywają silne ujemne reakcje uczuciowe z powodu doświadczeń i przeżyć związanych z samą dysfunkcją oraz unieruchomieniem, które wiąże się z niemożnością zaspokojenia potrzeby ruchu. Skutkami unieruchomienia są monotonia życia i osamotnienie. Skłonność do intensywnego i długotrwałego przeżywania emocji często staje się trwałą cechą osobowości dzieci niepełnosprawnych ruchowo. Zahamowanie możliwości swobodnego poruszania się jest przyczyną napięć emocjonalnych, stanów frustracyjnych, niskiej samooceny, natomiast zmiana wyglądu zewnętrznego i skłonność do ograniczenia kontaktów oprócz zaburzeń emocjonalnych może powodować reakcje obronne i trudności w zachowaniu.

Podsumowanie

Człowiek ujmowany całościowo jest jednością socjopsychofizyczną. Jeśli każda ze sfer (fizyczna, psychiczna i społeczna) działa prawidłowo, to może on sprawnie funkcjonować w swoim środowisku, wypełniając przypisane mu zadania i role społeczne. W sytuacji, gdy któraś z nich ulegnie zaburzeniu (pojawia się choroba lub niepełnosprawność), jednostka przestaje być w pełni samodzielna. Zwykle wtedy musi uzyskać wsparcie innych osób. W przypadku niepełnosprawności czy choroby dziecka zakłóceniu ulega jego rozwój. Aby pomimo utrudnień dziecko mogło się rozwijać, wymaga ono odpowiedniej opieki i pomocy.

Rozwój psychiczny i rozwój ruchowy są ze sobą ściśle powiązane. Zaburzenie w obrębie jednej sfery ma duży wpływ na rozwój i funkcjonowanie drugiej. Sytuacja dodatkowo komplikuje się w przypadku niepełnosprawności sprzężonej, czyli wtedy, gdy zaburzenia pojawiają się w obu sferach.

Niepełnosprawność ruchowa powoduje, że dziecko z powodu ograniczeń ruchowych ma trudności z poznawaniem świata i zdobywaniem wrażeń, będących podstawą prawidłowego rozwoju psychicznego. Jeśli nie ma ono dodatkowo uszkodzeń w zakresie CUN, które miałyby wpływ na rozwój psychiczny, to pomimo utrudnień będzie rozwijało się prawidłowo. Jednak w przypadku zaburzenia rozwoju psychicznego przez czynniki patogenne, dysfunkcja narządu ruchu w pewnym zakresie może potęgować skutki pojawiającej się niepełnosprawności intelektualnej. Dzieje się tak, ponieważ dziecko z przyczyn fizycznych ma trudności z poznawaniem otaczającego świata, odbiera więc mniej bodźców stymulujących jego rozwój umysłowy.

Biorąc z kolei pod uwagę wpływ upośledzenia umysłowego dziecka na problem jego niepełnosprawności ruchowej, również można się doszukać istotnych związków. Dziecko upośledzono umysłowo (szczególnie w głębszym stopniu) może mieć trudności z uświadomieniem sobie swoich ograniczeń ruchowych. To może pozytywnie wpływać na jego poziom samooceny i samoakceptacji. Z drugiej strony, dziecku z ograniczeniami intelektualnymi, trudniej jest wytłumaczyć konieczność bolesnych zabiegów operacyjnych, unieruchomienia czy uciążliwej rehabilitacji.

Najważniejszą sprawą w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi jest jak najpełniejsze korygowanie zaburzeń i równoczesne wzmacnianie niezaburzonych funkcji, aby dziecko mogło maksymalnie wykorzystać swoje możliwości rozwojowe.

Bibliografia:

1. Bojarska L., Dzieci z FAS w szkole…, „Dyrektor Szkoły”, nr 11(191), 2009;

2. Borkowska M., Dziecko niepełnosprawne ruchowo (cz. 2). Usprawnianie ruchowe, Warszawa 1997;

3. Carson R.C., Butcher J.N., Mineka S., Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, GWP, Gdańsk 2003;

4. Dykcik W., Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005;

5. Dziak A.(red.), Aby dziecko było sprawne, PZWL, Warszawa 1993;

6. Gałkowski T., Nowe podejście do niepełnosprawności. Uporządkowania terminologiczne, „Audiofonologia”, Tom X, Warszawa 1997;

7. Jęczeń U., Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych umysłowo, „Logopedia”, Tom 32, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, 2003;

8. Kałamajska-Liszcz K., Jadczak-Szumiło T., Czy FAS można leczyć?, broszura PARPA

9. Kirenko J., Parchomiuk M., Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008;

10. Klecka M., Objawy i wczesne rozpoznanie FAS, „Niebieska Linia”, nr 3/44/2006;

11. Klecka M., FAScynujące dzieci, Wyd. św. Stanisława BM, Kraków 2007;

12. Komorowska M., Diagnoza FAS w praktyce, „Remedium”, nr 11(177), 2007;

13. Komorowska M., Uszkodzenia mózgu u dzieci z FASD, „Remedium”, nr 12(178), 2007;

14. Kostrzewski J., Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, (w:) K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe - Pedagogika, PWN, Warszawa 1981;

15. Kościelak R., Psychologiczne podstawy upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989;

16. Kościelska M., Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa 1995;

17. Maciarz A., Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1992;

18. Maciarz A., Dziecko niepełnosprawne. Podręczny słownik terminów, Wyd. Verbum, Zielona Góra 1996;

19. Maciarz A., Społeczny wymiar niepełnosprawności intelektualnej, „Szkoła Specjalna”, nr 4(231)2005, wrzesień/październik;

20. Maciarz A., Mały leksykon pedagoga specjalnego, Wyd. Impuls, Kraków 2005;

21. Minczakiewicz E., Wychowanie i nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Wybrane zagadnienia, Wyd. Naukowe WSP, Kraków 1986;

22. Obuchowska I., Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, (w:) I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1995;

23. Pilecki J., Olszewski S., Żurek T., Zasady i metody pracy z osobami głębiej upośledzonymi umysłowo, (w:) J. Pilecki (red.), Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wyd. Naukowe AP, Kraków 2000;

24. Pluskota K., Problem rehabilitacji osób uzależnionych od alkoholu z podejrzeniem alkoholowego zespołu płodowego FAS/FAE, „Wychowanie na co dzień”, nr 10-11,2007;

25. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998;

26. Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997;

27. Szychowiak B., Wychowanie dzieci niesprawnych ruchowo, (w:) I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1995;

28. Tereszko W., Wrodzone zwichnięcie i dysplazja stawu biodrowego, (w:) M. Borkowska (red.), ABC rehabilitacji dzieci (cz. 1) Najczęstsze schorzenia narządu ruchu, Wyd. Pelikan, Warszawa 1989;

29. Twardowski A., Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005;

30. Witkowski T., Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, Warszawa 1993;

31. Wyczesany J., Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005;

32. Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005;

33. Zabłocki J., Wprowadzenie do rewalidacji, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 1996.

J. Zabłocki, Wprowadzenie do rewalidacji, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 1996, s. 24

tamże, s. 24

Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998, s. 13

W. Dykcik, Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005, s. 15

tamże, s. 15

T. Gałkowski, Nowe podejście do niepełnosprawności. Uporządkowania terminologiczne, „Audiofonologia”, Tom X, Warszawa 1997, s.162

M. Borkowska, Dziecko niepełnosprawne ruchowo (cz. 2). Usprawnianie ruchowe, Warszawa 1997, s. 9

A. Maciarz, Dziecko niepełnosprawne. Podręczny słownik terminów, Wyd. Verbum, Zielona Góra 1996, s. 24

za: M. Borkowska, 1997, s. 10

A. Maciarz, Społeczny wymiar niepełnosprawności intelektualnej, „Szkoła Specjalna”, nr 4(231)2005, wrzesień/październik

za: R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, GWP, Gdańsk 2003, s. 1106

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 13

tamże, s. 15 i 16

J. Wyczesany, Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, s. 137 (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005

Z. Sękowska, J. Wyczesany i inni

Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998, s. 216

J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005, s. 25

R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, GWP, Gdańsk 2003, s. 1048

Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998, s. 217

J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005, s. 40

tamże

J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997, s. 143

J. Wyczesany, 2005, s. 40

R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, GWP, Gdańsk 2003, s. 770

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 25

I. Obuchowska, Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, s. 210-211 (w:) I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1995

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa 1995, s. 185

tamże

R. Kościelak, Psychologiczne podstawy upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989, s. 45

J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, s. 122-125, (w:) K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe - Pedagogika, PWN, Warszawa 1981

E. Minczakiewicz, Wychowanie i nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Wybrane zagadnienia, Wyd. Naukowe WSP, Kraków 1986, s. 50

J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005, s. 34

E. Minczakiewicz, 1986, s. 50

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 30

Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998, s. 225

J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, s. 110, (w:) K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe - Pedagogika, PWN, Warszawa 1981

tamże, s. 111

tamże, s. 111

Z. Sękowska, (za:) J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 31

R. Kościelak, Psychologiczne podstawy upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989, s. 48

H. Nartowska, (za:) U. Jęczeń, Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych umysłowo, „Logopedia”, Tom 32, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, 2003

U. Jęczeń, Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych umysłowo, „Logopedia”, Tom 32, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, 2003

R. Kościelak, Psychologiczne podstawy upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989, s. 109

U. Jęczeń, 2003

tamże

J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, s. 112, (w:) K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe - Pedagogika, PWN, Warszawa 1981

R. Kościelak, Psychologiczne podstawy upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989, s. 52-53

J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, s. 113, (w:) K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe - Pedagogika, PWN, Warszawa 1981

( za:) J. Pilecki, S. Olszewski, T. Żurek, Zasady i metody pracy z osobami głębiej upośledzonymi umysłowo,
s. 13, (w:) J. Pilecki (red.), Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wyd. Naukowe AP, Kraków 2000

J. Kostrzewski, 1981, s. 112

K. Mrugalska (za:) J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 34

R. Kościelak, 1989, s. 56-58

K. Mrugalska (za:) J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 33

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Wyd. Akademickie WSSP, Lublin 2008, s. 33

M. Komorowska, Diagnoza FAS w praktyce, „Remedium”, nr 11(177), 2007

M. Klecka, Objawy i wczesne rozpoznanie FAS, „Niebieska Linia”, nr 3/44/2006

L. Bojarska, Dzieci z FAS w szkole…, „Dyrektor Szkoły”, nr 11(191), 2009

K. Kałamajska-Liszcz, T. Jadczak-Szumiło, Czy FAS można leczyć?, broszura PARPA

M. Komorowska, Uszkodzenia mózgu u dzieci z FASD, „Remedium”, nr 12(178), 2007

M. Klecka, Objawy i wczesne rozpoznanie FAS, „Niebieska Linia”, nr 3/44/2006

M. Klecka, Fascynujące dzieci, Wyd. św. Stanisława BM, Kraków 2007

K. Pluskota, Problem rehabilitacji osób uzależnionych od alkoholu z podejrzeniem alkoholowego zespołu płodowego FAS/FAE, „Wychowanie na co dzień”, nr 10-11,2007

K. Kałamajska-Liszcz, T. Jadczak-Szumiło, Czy FAS można leczyć?, broszura PARPA

J. Doroszewska (za:) A. Twardowski, Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami, s. 289, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005

A. Twardowski, Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami, s. 290, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005

A. Twardowski, Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami, s. 289-290, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2005

A. Maciarz, Mały leksykon pedagoga specjalnego, Wyd. Impuls, Kraków 2005, s. 102

J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997, s. 190

B. Szychowiak, Wychowanie dzieci niesprawnych ruchowo, s. 357-358 (w:) I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1995

Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998, s. 278

A. Maciarz, Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1992, s. 90

A. Maciarz, Mały leksykon pedagoga specjalnego, Wyd. Impuls, Kraków 2005, s. 35

tamże, s. 35-36

tamże, s. 40-41

W. Tereszko, Wrodzone zwichnięcie i dysplazja stawu biodrowego, s. 97 (w:) M. Borkowska (red.), ABC rehabilitacji dzieci (cz. 1) Najczęstsze schorzenia narządu ruchu, Wyd. Pelikan, Warszawa 1989

A. Dziak (red.), Aby dziecko było sprawne, PZWL, Warszawa 1993, s. 65

A. Maciarz, Mały leksykon pedagoga specjalnego, Wyd. Impuls, Kraków 2005, s. 40-41

W. Tereszko, 1989, s. 98

A. Maciarz, 2005, s. 41

Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. WSPS, Warszawa 1998, s. 279-281

T. Witkowski, Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, Warszawa 1993, s. 116

---