Znaczenie problemu edukacji językowej dzieci w wieku przedszkolnym

- czyli kilka słów o tym, jak można realizować zadania z zakresu profilaktyki logopedycznej w grupie przedszkolnej.

( Opracowała: mgr Dorota Foltyn - logopeda, nauczycielka Przedszkola nr 50

w Bielsku- Białej )

Jedną z ważniejszych form aktywności człowieka jest aktywność słowna. Zatem mowa, jako akt w procesie porozumiewania się językowego (słownego), odgrywa poważną rolę w społecznych kontaktach człowieka z innymi ludźmi. Kontakty te są możliwe dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.

Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi nawiązać i utrzymać z nim kontakt. Dlatego też jest ona atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precyzyjnej komunikacji, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie własnych sądów i spostrzeżeń, uczuć i upodobań.

Jeśli proces rozwoju mowy dziecka przebiega prawidłowo, prawidłowo przebiega też proces myślenia i inne procesy z nim związane, gdyż wszystkie te zjawiska bardzo ściśle łączą się ze sobą, wzajemnie się uzupełniając.

Jak wynika z powyższego, mowa w dużej mierze wpływa na całokształt rozwoju dziecka, a co za tym idzie warunkuje przyszłe powodzenia szkolne. Dlatego też wszelkie zaburzenia i nieprawidłowości w rozwoju mowy, a w konsekwencji wady wymowy, w znacznym stopniu wpływają na osiąganie sukcesów w szkole, utrudniając naukę, a niekiedy ją uniemożliwiając. Nie tylko opóźniają one rozwój umysłowy, ale mogą kształtować pewne ujemne cechy osobowości, takie jak: nieśmiałość, zamykanie się w sobie, podejrzliwość, poczucie mniejszej wartości. Dzieci takie są często agresywne, złośliwe, a przez to nie lubiane. Wady nie leczone pogłębiają się z wiekiem i coraz bardziej wyobcowują człowieka ze społeczeństwa. Czynią go odludkiem i dziwakiem. Popychają do zawodów niezgodnych z jego inspiracjami i zdolnościami, degradują społecznie. Dlatego też pierwszym zadaniem logopedii jest czuwanie nad prawidłowym rozwojem mowy, a więc roztaczanie opieki profilaktycznej.

Pod koniec wieku przedszkolnego od dziecka oczekuje się poprawnego wymawiania wszystkich dźwięków, swobody w posługiwaniu się mową. Często jednak u dzieci w tym okresie występują zaburzenia mowy, bądź rozwija się ona w spowolnionym tempie. Toteż powinno się możliwie wcześnie rozpocząć świadome jej usprawnianie oraz korygowanie ewentualnych zaburzeń, bowiem właśnie wczesne rozpoznanie i dobrze prowadzone zajęcia wyrównawcze mogą wyrównać defekty rozwojowe, a tym samym usunąć trudności w nauce szkolnej.

Dlatego też przedszkole, stanowiąc ważny szczebel w rozwoju dziecka, za priorytet swojej działalności przyjmuje jak najlepsze przygotowanie dzieci do podjęcia obowiązku szkolnego. Intensywne działania nauczycieli, zmierzające ku osiągnięciu przez dziecko pełnej dojrzałości szkolnej, powinny polegać - miedzy innymi - na roztoczeniu opieki nad ostatnią fazą kształtowania się mowy, tak aby była ona już dojrzała, gdy dziecko wstąpi w progi szkolne.

Chodzi przy tym nie tylko o bogaty - na miarę wieku - zasób słownikowy, o logiczną, składniową i gramatyczną formę wypowiedzi, ale też o czystą i wyraźną wymowę.

Gdyby rozwój mowy wszystkich dzieci w przedszkolu przebiegał prawidłowo i w równym tempie, wystarczyłyby tradycyjne, ujęte programem, zajęcia ortofoniczne. Niestety, tak nie jest, gdyż pośród dzieci przedszkolnych są takie, których tempo rozwoju mowy jest mniej lub więcej spowolnione oraz takie, które obciążone są różnorodnymi wadami wymowy.

Wiadomym jest fakt, iż postęp w rozwoju mowy dziecka uzależniony jest od jego stanu psychofizycznego (czynników wewnętrznych, osobowych) oraz środowiska społecznego, w którym ono żyje (czynników zewnętrznych, środowiskowych). Czynniki te są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Można jednak na nie w dość dużym zakresie wpływać. Ważne jest, by środowisko wychowawcze, w którym wzrasta dziecko, dostarczało mu odpowiedniej ilości bodźców do rozwoju komunikacji słownej. Motywowanie do mówienia, wzbogacanie słownika biernego i czynnego, dawanie wielu możliwości do uczenia się budowania własnych wypowiedzi, przekazywanie prawidłowych wzorców głosek, wyrazów i form gramatycznych - to zadania stojące przed rodziną i placówkami oświatowo - wychowawczymi.

Istotną rolę w takim kształtowaniu środowiska społecznego dziecka, które byłoby jak najkorzystniejsze dla rozwoju jego mowy - odgrywają logopedzi, których działania koncentrują się nie tylko na terapii już istniejących wad wymowy, ale powinny zmierzać w kierunku nie dopuszczenia do ich powstania. Zatem powinni oni wspomagać wychowawców przedszkoli, rodziców swoją wiedzą i umiejętnościami.

Jednak niezależnie od współpracy logopedów z przedszkolami istnieje potrzeba intensywnej, systematycznej i codziennej pracy, ukierunkowanej na doskonalenie i korygowanie mowy dziecka, poprzez wykorzystywanie oraz stosowanie różnego typu ćwiczeń w formie przyjemnych i ciekawych dla dziecka zabaw. Takie częste kontakty werbalne dziecka z otoczeniem na pewno w znaczny sposób przyśpieszą i usprawnią jego rozwój, doskonaląc wymowę, ucząc prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem mowy, które to składniki stanowią obraz mowy.

Natomiast, w przypadku zaniedbań środowiskowych (brak opieki nad mową dziecka), braku wzorców do naśladowania (np. rodzice głuchoniemi) lub, gdy istniejący wzorzec jest nieprawidłowy (np. rodzice z wadami wymowy, jąkający się, mający wymowę gwarową), następuje opóźnienie rozwoju mowy dziecka lub u dzieci tych występują zaburzenia mowy. Należy więc dołożyć wszelkich starań aby czuwać nad prawidłowym kształtowaniem się wymowy, także zapobiegać tym wadom, których przyczyną jest wadliwe funkcjonowanie aparatu mownego (np. nieprawidłowy oddech, trudności z wydobywaniem głosu w ogóle, mała sprawność ruchowa narządów mownych, zaburzony słuch fonematyczny itp.) oraz nieprawidłowy wzór do naśladowania w domu.

We współczesnym świecie, gdzie został wypracowany nowy model wychowania, a mianowicie: obok rodziców znaczącą rolę w procesie wychowania odgrywają nauczyciele przedszkoli, powodzenie wszelkich działań ukierunkowanych na wspomaganie rozwoju mowy w ogromnej mierze zależy od obu stron jednocześnie. Ich praca winna zawierać całokształt równocześnie prowadzonych, jednolitych oddziaływań wzajemnie się przeplatających i uzupełniających.

Tak rozumiana pomoc i opieka nad rozwojem i doskonaleniem mowy dziecka skutecznie przyczyni się do tego, że dzieci w szybki i prawidłowy sposób opanują język i przyswoją sobie odpowiednie słownictwo. Nauczą się stosować poznane wyrazy we właściwych językowi polskiemu wyrażeniach i zwrotach. Będą potrafiły poprawnie budować zdania i zostanie im wpojona dbałość o należyte wymawianie, właściwie akcentowanie, tempo mówienia i nasilenie głosu, czyli zostanie ukształtowana cała prozodia mowy.

Wyrobieniu tych wszystkich nawyków i umiejętności służyć będą zatem ćwiczenia ortofoniczne pośród których wyróżnia się: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, kształtujące słuch fonematyczny, usprawniające narządy mowne, artykulacyjne, oraz ćwiczenia słownikowe i gramatyczne, które powinny zajmować znaczące miejsce w ogólnym rozwoju dziecka.

Działania profilaktyczne edukacji logopedycznej na tym szczeblu powinny zatem skupiać się wokół tych rodzajów ćwiczeń mowy, Ich systematyczna, rzetelna i właściwa realizacja, pomoże stworzyć optymalne warunki do kształtowania się prawidłowego rozwoju kompetencji językowej dziecka, a tym samym przyczyni się do zmniejszenia liczby ewentualnych nieprawidłowości i wad wymowy. Chodzi głównie o wyposażenie i rozwinięcie w dziecku pewnych umiejętności i sprawności językowych, które pomogą mu w pełny i prosty sposób opanować mowę poprawną pod wszystkimi względami.

Owa stymulacja rozwoju językowej świadomości oraz przygotowanie dziecka do samodzielnego odkrywania różnych aspektów języka, w istocie rzeczy, stanowi pomost między przedszkolem a nauką w szkole i ułatwi dzieciom to przejście.

Takie oddziaływania na rozwój świadomości językowej przyczynia się na pewno do wyrównania przynajmniej kilku z tych różnic, jakie obserwuje się między dziećmi rozpoczynającymi naukę w szkole.

A zatem celem pracy nad prawidłową wymową dziecka będziet:

• usprawnienie mięśni narządów mowy,

• kształcenie prawidłowego oddechu,

• kształcenie słuchu fonematycznego,

• przygotowanie do nauki czytania.

Aby opieka nad mową dziecka była świadoma, należy przede wszystkim zdać sobie sprawę z mechanizmów rządzących mowa. Należą do nich:

• prawidłowy oddech,

• umiejętność posługiwania się głosem,

• prawidłowe stosowanie elementów prozodycznych mowy (melodii, akcentu i rytmu),

• zdolność różnicowania dźwięków mowy oraz dokonywania analizy i syntezy słuchowej,

• umiejętność obserwowania ruchów narządów mownych,

zdolność wykonywania tych ruchów.

Przedstawione poniżej ćwiczenia mają doskonalić funkcjonowanie tych mechanizmów u dzieci, które umieją się już nimi posługiwać i posługują się oraz uczyć te dzieci, które nie potrafią wykształcić ich samodzielnie.

Poprawna wymowa opiera się zatem na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego, oddechowego i artykulacyjnego. Zadaniem nauczyciela jest praca nad kształtowaniem słuchu, oddechu i artykulacji dziecka oraz roztaczanie opieki nad odpowiednimi organami.

Podstawowymi ćwiczeniami, które to mają pierwszorzędne znaczenie w rozwoju mowy dzieci w wieku przedszkolnym są ĆWICZENIA ORTOFONICZNE, dotyczące strony dźwiękowej języka. Pośród nich wyróżnia się:

• ćwiczenia oddechowe,

• ćwiczenia fonacyjne,

• ćwiczenia logorytmiczne,

• ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny,

• ćwiczenia usprawniające narządy mowne,

oraz ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia czyli

• ćwiczenia artykulacyjne.

W celu świadomego stosowania ćwiczeń ortofonicznych należy znać m.in. normy rozwoju mowy dziecka, by poszczególne ćwiczenia stosować w odpowiednich przedziałach wiekowych; normy rozwoju psychoruchowego dziecka, by ćwiczenia dostosować do możliwości fizycznych i psychicznych przedszkolaka; prawidła poprawnej wymowy, by wymowa dzieci przedszkolnych była zgodna z normami współczesnej polszczyzny.

Podczas ĆWICZEŃ ORTOFONICZNYCH należy stosować wszystkie podstawowe elementy (oddychanie, fonację, logorytmikę, kształcenie słuchu fonematycznego, gimnastykę narządów mownych i artykulację), ze szczególnym zwróceniem uwagi na trudności dzieci w takim stopniu, jakiego wymaga sytuacja. Wszystkie grupy ćwiczeń łączą się ze sobą i należy wykonywać je równolegle.

Ćwiczenia ortofoniczne należy rozpoczynać już w najmłodszych grupach przedszkolnych z uwagi na okres pojawiania się głosek (górna granica - 5 lat) i przeprowadzać je w formie zabawy jako integralną część wychowania. Należy przy tym tak dobierać teksty i formy zabaw, by zwiększając stopień trudności przyzwyczajać dzieci do poprawnego wypowiadania się na co dzień. Winny mieć one zatem charakter zabawy lub gry dydaktycznej w oparciu o właściwie dobrane głoski, zgłoski (sylaby), wyrazy oraz teksty literackie.

Ćwiczenia takie oddziałują na psychikę dzieci, powodują odprężenie umysłowe, budzą wiarę we własne siły w wyniku osiąganych postępów, dają lepsze samopoczucie na skutek możności łatwiejszego nawiązywania kontaktu werbalnego z otoczeniem, braku skrępowania wynikającego z nieprawidłowej wymowy, itp.

Należy przeprowadzać je ze wszystkimi dziećmi zarówno:

- przy prawidłowym rozwoju mowy jako utrwalanie prawidłowej wymowy,

- przy opóźnionym rozwoju mowy jako zapobieganie wadom wymowy,

- w przypadku zaburzeń mowy, by pomóc logopedzie ćwiczącemu z dzieckiem w poradni przy korekcie tych zaburzeń.

Powodzenie ćwiczeń ortofonicznych zależy w dużej mierze od systematyczności i dokładności ich wykonywania. Większość przeprowadza się w grupach 5 - 10 osobowych w zależności od charakteru ćwiczenia; zajęcia w mniejszych grupach lub ćwiczenia indywidualne należy przeprowadzać wśród dzieci młodszych, a także w przypadku tzw. „dzieci trudnych” (nadpobudliwych lub zahamowanych, mających większe trudności z wykonaniem ćwiczeń i mówieniem w ogóle, o obniżonym ilorazie inteligencji itp.). Ćwiczenia te mają zatem charakter indywidualnej oraz zbiorowej pracy z dziećmi.

Ćwiczenia oddechowe usprawniają aparat oddechowy, zwiększają pojemność płuc, kształtują ruchy przepony, uczą ekonomicznego zużywania powietrza w czasie mówienia, różnicują fazy oddychania (wdech - wydech), wydłużają fazę wydechową, a także działają uspokajająco po większym wysiłku fizycznym lub psychicznym.

Oddychanie jest czymś tak naturalnym i oczywistym, że rzadko zastanawiamy się nad jego znaczeniem, a jest ono podstawą dobrej wymowy. Dzieci, które mają duże zaburzenia oddechowe, czasem wręcz nie mogą mówić. Tak bywa zarówno w przypadku słabych mięśni oddechowych, jak i wtedy, gdy napięcie mięśniowe jest zbyt silne.

Dzieci powinny oddychać nosem w czasie snu, a także wtedy, gdy nie mówią.

Droga powietrza przechodzącego przez nos jest dłuższa, powietrze oczyszcza się i ogrzewa. Jeżeli dzieci oddychają podczas snu i milczenia ustami, tworzą się u nich nieprawidłowe nawyki oddechowe, a ponadto częściej się przeziębiają. Natomiast w czasie mówienia oddycha się ustami. Droga powietrza nabieranego ustami jest krótsza i możemy go nabrać więcej, co jest istotne przy mówieniu.

U większości dzieci w wieku przedszkolnym oddychanie jest funkcją już wykształconą. Czasami zdarza się jednak, że nie jest ono prawidłowe, co wynika z nieukończonego procesu dojrzewania psychoruchowego dziecka.

Najczęściej jednak dzieci nie mają trudności z oddychaniem jako takim, natomiast podczas mówienia nie różnicują faz oddychania, co prowadzi do wypowiadania zdań zarówno podczas wydechu, jak i wdechu, co zaburza wypowiedź (np. podczas wygłaszania wierszy z pamięci - tekst jest mówiony ciszej , mniej wyraźnie, gdyż wymowie towarzyszy dobieranie powietrza). Podczas zabaw należących do tej grupy ćwiczeń dziecko powinno nauczyć się stosowania w czasie mówienia przerw na nabieranie powietrza we właściwych miejscach (poprzez obserwacje demonstracji właściwego sposobu recytacji przez nauczycieli lub rodziców).

Aby ćwiczenia spełniały swój cel, powinny być przeprowadzane w miarę możliwości na otwartej przestrzeni, w odpowiednich warunkach atmosferycznych, natomiast jeśli odbywają się w sali - koniecznie przy otwartych oknach lub wywietrzonym pomieszczeniu. Ćwiczenia takie trzeba wykonywać systematycznie, 1 - 2 razy dziennie, nie dłużej niż 2 - 3 minuty. Należy wybrać parę różnych ćwiczeń w zależności od możliwości dziecka.

Pośród ćwiczeń oddechowych wyróżniamy:

1. Ćwiczenia mobilizujące wyłącznie aparat oddechowy.

• Ćwiczenia, w czasie których chodzi również o wydłużenie fazy wydechu, ale bez dodatkowego wzmocnienia - wydech jest wówczas równomierny jednostajny, taki jaki powinien występować przy mówieniu:

np.: -„Tańczący płomyk” (dmuchanie na świecę, tak aby płomyk nie zgasł),

-„Nosek Pinokia” (równomierny, powolny i jednostajny wydech powoduje

wychylenie paska bibułki przez cały czas pod jednakowym kątem),

• Ćwiczenia polegające na wykonywaniu wdechu i wydechu o jednakowym czasie trwanie obu czynności oraz o wydłużonym wydechu, gdzie wdech jest krótki, szybki, zaś wydech długi, połączony z dmuchaniem(celem jest wzmocnienie wydechu) :

np.: -„Zdmuchiwanie kawałków papieru lub tamponików waty z gładkiej i chropowatej powierzchni”.

• Oddychanie brzuszno - przeponowe.

W czasie mówienia rozróżnia się dwa sposoby oddychania piersiowy i brzuszno przeponowy. Pierwszy

występuje wówczas gdy mówi się spokojnie i cicho, natomiast drugi odbywa się spontanicznie w czasie

bardzo głośnego mówienia i krzyku. Umiejętność oddychania tym sposobem jest korzystna w

przypadku wad wymowy:

np.: -„Kołysanie misia” (na brzuszek leżącego płasko na podłodze dziecka kładziemy

książkę, a na niej zabawkę i prosimy o spokojne oddychanie),

-„U lekarza” (dziecko w pozycji leżącej na twardym podłoży kładzie jedną rękę

na brzuszku, drugą na górnej części klatki piersiowej; w czasie wdechu ręka na

brzuchu unosi się znacznie wyżej niż druga).

2. Łączenie ćwiczeń oddechowych z ruchami rąk, nóg i tułowia.

Celem tych ćwiczeń jest zwiększenie pojemności płuc i pogłębienie oddychania:

np.: -„Harmonijka” (1 sposób - rozkrok, ręce na biodrach i skłon w prawo /wdech/ i rozciągnięcie

lewej strony ciała, wyprost /wydech/; to samo w drugą stronę; 2 sposób - to samo w pozycji

siedzącej ze skrzyżowanymi nogami, a rękoma na karku; 3 sposób - pozycja siedząca,

odchylenie głowy do tyłu /wdech/,skłon do przodu /wydech/).

3. Ćwiczenia oddechowe z jednoczesnym wypowiadaniem pojedynczych głosek (w fazie wydechowej).

Punktem wyjścia mogą być zabawy ćwiczące równomierność fazy wydechowej (pkt.1) - np. dmuchanie na świeczkę, kartkę papieru lub na wacik w połączeniu z wymawianiem bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych f, x, ś, s, š w zależności od wieku dziecka:

np.: - 3 - 4 latki - naśladowanie syczenia gęsi: .....sssssssss.....

- 4 - 5 latki - - || - szumu wiatru: .....ššššššššš.....

(wersja trudniejsza - wymawianie tych głosek jak najciszej lub zmieniając

natężenie głosu - raz ciszej raz głośniej).

Ćwiczenia te można przeprowadzać w czasie wymawiania samogłosek: a, e, o, u, i, y, początkowo każdą samogłoskę oddzielnie, potem łączyć je po 2 lub 3. Wymowa większej liczby głosek jest za trudna dla przedszkolaków. Ćwiczenia oddechowe na tym etapie należy łączyć z ćwiczeniami artykulacyjnymi.

4. Ćwiczenia oddechowe związane z mówieniem i śpiewaniem.

Tego typu ćwiczenia są ostatnim etapem pracy nad prawidłowym oddechem dziecka. Stanowią one naturalne przejście od wymowy jednej głoski do mowy spontanicznej:

np.: -„Słoneczko” (dzieci stoją wyprostowane i wykonują głęboki wdech; w czasie wydechu unoszą

ręce do góry, wznosząc się na palce wypowiadając słowa: „Słonko wschodzi coraz wyżej...”;

następnie znowu wykonują wdech i w fazie wydechowej mówią: „...a zachodzi coraz niżej”)

opuszczając jednocześnie ręce.

W przypadku tych ćwiczeń trzeba zwracać uwagę, by tekst przez cały czas był wypowiadany wyraźnie i starannie, bez przyspieszania tempa mowy, wypowiadania na wdechu, połykania końcówek, zlewania się wyrazów itp.

Ćwiczenia fonacyjne inaczej nazywane ćwiczeniami głosowymi wprowadza się po opracowaniu wstępnych ćwiczeń oddechowych. Mają one na celu wykształcenie u dzieci odpowiedniej wysokości i umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu w czasie mówienia. W czasie ćwiczeń należy pamiętać o tym, by nie przeciążać wiązadeł głosowych, które powinny zwierać się powoli (przy krzyku zwierają się szybko i nierównomiernie), powodując miękkie nastawienie głosu. Takie nastawienie głosu uzyskuje się podczas jednoczesnego rozpoczęcia mówienia z fazą wydechową. Z kolei rozpoczynanie mówienia w czasie trwania wydechu powoduje powstawanie przydechu, co w efekcie prowadzi do zniekształceń w sposobie wypowiadania, m.in. mówienie ciche, niewyraźne, któremu towarzyszy szum wydychanego powietrza.

Aby głos brzmiał przyjemnie dla ucha odbiorcy, należy przenieść rezonans na przednią część twarzy i wtedy podczas mówienia, przykładając opuszki palców do nosa i kości policzkowych, można wyczuć drgania skrzydełek nosa i kości. Ćwiczenia tego typu to sposób na zlikwidowanie u dzieci głosów piskliwych, krzykliwych, które utrudniają odbiór mowy.

Powodzenie tych ćwiczeń zależy w znacznej mierze od regularnego oddechu i umiejętności wydłużania fazy wydechowej, dlatego należy je wykonywać po przeprowadzeniu podstawowych ćwiczeń oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową.

W grupie ćwiczeń fonacyjnych wyróżniamy:

1. Ćwiczenia wstępne.

Mają one za zadanie zniesienie napięcia mięśni krtani i gardła:

np.: -„Wiosna i misie”

2. Ćwiczenia w wymawianiu samogłosek.

Ćwiczenia te przeprowadza się zarówno na spółgłoskach półotwartych nosowych m, n jak i na samogłoskach a, e, o, u, i, y:

np.: - „Śpij laleczko”

-długa wymowa samogłosek (każda oddzielnie): aaaaaaa....,eeeeee......itd.

-kilkakrotne powtarzanie tej samej głoski: a,a,a,a,......, e,e,e,e,e,.....itd.

-„Głoska A na wycieczce” - wielokrotne powtarzanie danej samogłoski płynnie i rytmicznie,

powoli i szybko itp. Przeplatanie wymowy samogłoski płynnie i rytmicznie, stosując między

nimi krótsze i dłuższe przerwy pozwala nie tylko na ćwiczenie głosu, ale również

ćwiczenie oddechu w różnych formach wypowiedzi.

- „Echo” - wymawianie głosek z większym i mniejszym natężeniem głosu.

3. Ćwiczenia w łączeniu wymowy samogłosek ze spółgłoskami.

W grupie tych ćwiczeń łączy się samogłoski ze spółgłoskami „ m, n ”:

I - ma, me, mo, mu, mi, my,

II - na, ne, no, nu, ni, ny,

np. zmienione wersje zabaw: „Głoska na wycieczce” lub Echo”,

Bardziej skomplikowanymi ćwiczeniami są te, które polegają na łączeniu samogłosek ze spółgłoskami „ m, n ” w odwrotnym kierunku:

I - am, em, om, um, im, ym,

II - an, en, on, un, in, yn,

poza tym przebieg zabaw jest taki sam.

Celem tych wszystkich ćwiczeń (wstępnych, wymowy samogłosek i łączenia wymowy samogłosek ze spółgłoskami) jest właściwe ustawienie głosu, a włączenie rezonansu nosowego daje w rezultacie miłe brzmienie wytwarzanych dźwięków mowy.

Ćwiczenia logorytmiczne.

Logorytmika jest dziedziną wiedzy stosującą elementy gimnastyczne (znacznie jednak odbiega od zajęć wychowania fizycznego), zajmującą się kształceniem piękna ruchu (wychowanie estetyczne), by na bazie w/w ćwiczeń muzyczno-ruchowych stosować ćwiczenia słowno-ruchowe, których składnikiem wiodącym jest rytm.

Ćwiczenia muzyczno-ruchowe mają na celu kształcenie i sprawne wykonywanie ruchu, a co za tym idzie, wyrabiają szybką orientację w czasie i przestrzeni, umiejętność koncentracji uwagi, zmuszają do sprawniejszego myślenia. Kształcą też takie cechy charakteru, jak zdyscyplinowanie, karność, porządek, aktywność, poczucie odpowiedzialności, umiejętność współdziałania w grupie, samodzielność. Przede wszystkim jednak kształcąc ruchy całego ciała (makroruchy), wpływają pośrednio na usprawnienie narządów mownych (mikroruchy), gdyż ułatwiają ich ćwiczenie. Celem ćwiczeń muzyczno-ruchowych jest także wyrabianie u dzieci wrażliwości na muzykę, kształcenie słuchu muzycznego, poczucia rytmu itd.

Wskazane jest prowadzenie ćwiczeń logorytmicznych ze wszystkimi dziećmi, szczególnie zaś z tymi, u których obserwuje się brak koordynacji ruchowej i silne napięci mięśniowe (np. w przypadku dzieci jąkających się).

Ćwiczenia logorytmiczne przeprowadza się w 3 grupach:

1. Ćwiczenia techniki ruchu.

Są one pochodzenia gimnastyczno-tanecznego. Są to ćwiczenia zarówno diagnostyczne, jak i prognostyczne, gdyż pozwalają na rozeznanie, jakiego rodzaju zaburzenia występują u danego dziecka, a jeśli są one duże - pozwalają przypuszczać, że towarzyszą im również zaburzone ruchy narządów mownych.

Ćwiczenia te mają również znaczenie wychowawcze, gdyż wykonywane grupowo wprowadzają element współzawodnictwa i likwidują zahamowania w przypadku silnych napięć ruchowych i emocjonalnych.

Należy do nich zabawa „Walka z piłkami”, w której to dorosły toczy kolejno kilka piłek do dziecka a ono je od razu odtacza z powrotem. Aby je odesłać, dziecko musi się wykazać zręcznością i szybkim refleksem.

Inną zabawą będzie „Żołnierski marsz”, gdzie dziecko maszeruje jak żołnierz podczas parady, zachowując prawidłową postawę i ładny chód. „Koń w cyrku” to inna zabawa, w której dzieci, unosząc wysoko kolana chodzą coraz szybciej, aż wreszcie biegną. Następnie zwalniają i w końcu stają.

2. Ćwiczenia metrorytmiczne.

W czasie tych zabaw potrzebny jest akompaniament muzyczny lub zastępczy. Gdy brak akompaniamentu, można stosować instrumenty perkusyjne. Dzieci powinny nauczyć się odróżniać wartości rytmiczne: cała nutę, półnutę, ćwierćnutę, ósemkę, szesnastkę, aby umieć dostosować ruch ciała do czasu trwania dźwięku.

Ćwiczenia te mają na celu wyrobienie u dziecka:

• umiejętności słuchania muzyki,

• umiejętności właściwego wiązania ruchu z muzyką,

• wrażliwości i szybkiego reagowania na zmiany rytmu,

• opanowania całego ciała i związanej z nim estetyki ruchu,

• dodatnich cech charakteru (samodzielności, współdziałania w grupie itp.),

• słuchowego rozróżniania i właściwego wypowiadania ciągów słownych (uwzględnianie elementów prozodycznych mowy: melodii, akcentu i rytmu).

Do ćwiczeń metrorytmicznych dostosowany jest bogaty zestaw zabaw, w których na plan pierwszy musi być wysunięty akcent, potem percepcja słuchowa, np. „Zabawa z piłką”- dzieci stoją w kole, słychać muzykę w takcie dwu-, trzy-, czteromiarowym na zmiany; na raz dzieci kolejno podają piłkę od dziecka do dziecka; muszą przy tym uważać na akcenty muzyczne w zmieniającym się metrum.

3. Ćwiczenia łączące tekst z elementami ruchowymi i rytmicznymi.

Stanowią one ostatni etap ćwiczeń logorytmicznych. Wykorzystuje się tu umiejętności zdobyte w czasie poprzednich zajęć. Najprostszymi ćwiczeniami tego typu jest zastosowanie wyrazów dźwiękonaśladowczych. Kształcą one wrażliwość słuchową dziecka, ćwiczą prawidłowy oddech i rozwijają mięśnie narządów mownych. Wskazane jest, aby w tych zajęciach wykorzystywać również umiejętności zdobyte w czasie ćwiczeń fonacyjnych:

W tej grupie wyróżnia się:

- zabawy z zastosowaniem wyrazów dźwiękonaśladowczych,

np.:„Na łące” (dzieci podzielone na grupy, na sygnał poruszają się odpowiednio do

akompaniamentu, naśladując głosem dane zwierzątko),

- zabawy z wykorzystaniem znanych dzieciom tekstów,

np. „Siała baba mak”, gdzie tekst zastępuje liczenie podczas wykonywania układu kroczków,

- zabawy z wykorzystaniem metody DOBREGO STARTU, która zakłada usprawnienie analizatorów

wzrokowego i słuchowego, motoryki całego ciała (szczególnie zaś ręki i nadgarstka), kształcenie

lateralizacji i orientacji przestrzennej. W zabawach tych znaki graficzne oznaczają ruchy rak w

czasie śpiewu. Podczas wykonywania ćwiczenia dzieci rysują te znaki na papierze; usprawnia to

nadgarstek, ćwiczy koordynację ruchową. Nie wolno ruchów wykonywać w powietrzu.

Ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny, czyli ćwiczenia słuchowe, mają na celu rozwijanie i doskonalenie zdolności różnicowania głosek opozycyjnych (np. dźwięcznych i bezdźwięcznych: b - p, d - t, z - s itp. twardych i zmiękczonych: p - p', m - m', l - l', b - b' itp.). Jest to także umiejętność wyodrębniania głoski na początku wyrazu, na końcu wyrazu oraz wymienić kolejne głoski w wyrazie, a także jest to umiejętność złożenia wyrazu z podanych głosek. Ponieważ pojęcie głoski wprowadza się dopiero u dzieci 6 - letnich, dokładne ćwiczenia słuchowe należy przeprowadzać z 6 - latkami. Natomiast wcześniej, już u 3 -, 4 - latków można wprowadzać wyodrębnianie wyrazów w zdaniu, u 4 -, 5 - latków wyodrębnianie sylab otwartych w wyrazach typu: mama, ryba itp.; także u 5 - latków można wprowadzać w formie zabawy różnicowanie głosek opozycyjnych.

Ćwiczenia słuchowe mogą mieć charakter słuchowo - gestowy (np. przy różnicowaniu głosek opozycyjnych dzieci klaszczą, gdy usłyszą głoskę dźwięczną) lub słuchowo - werbalny (dziecko wypowiada żądaną głoskę przy ćwiczeniu przy ćwiczeniu analizy i syntezy słuchowej) i wówczas ćwiczenie słuchowe staje się jednocześnie ćwiczeniem artykulacyjnym. Ćwiczenia słuchowo - gestowe można łączyć z ćwiczeniami logorytmicznymi, natomiast słuchowo - werbalne mają silny związek z ćwiczeniami oddechowymi (wypowiedź głoski podczas wydechu) i fonacyjnymi (brzmienie głosek zgodnie z podanymi zaleceniami).

Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych są kontynuacją ćwiczeń usprawniających całe ciało (w grupie ćwiczeń logorytmicznych, a szczególnie techniki ruchu) i mają na celu zdobycie przez dziecko umiejętności układania narządów mownych w sposób, charakterystyczny dla danej głoski (np. unoszenie czubka języka do górnych dziąseł, tzw. wałeczka dziąsłowego, przy wymowie głoski „ l ”. Mają więc bezpośredni związek z ćwiczeniami artykulacyjnymi.

Początkowo ćwiczenia przeprowadza się w poszczególnych zespołach (dolna szczęka, wargi, język, podniebienie miękkie). Dopiero jeśli dzieci opanują poszczególne układy, należy przejść do ćwiczeń koordynujących ruchy dwu narządów mownych, np. warg i języka przy wymowie głoski „ š ”.

Większość dzieci w wieku przedszkolnym nie ma trudności z wykonywaniem poszczególnych ćwiczeń pojedynczych narządów, np. języka, choć na pewno w każdej grupie znajdzie się takie dziecko, u którego np. język wykonuje niesprawne, powolne i niedokładne ruchy. Natomiast znaczna część przedszkolaków ma spore kłopoty z właściwą artykulacją, czyli takim ułożeniem wszystkich narządów mownych, aby dana głoska brzmiała poprawnie. Wyćwiczenie właściwych układów warg i języka, dolnej szczęki i górnych zębów, warg, języka i podniebienia miękkiego w znacznym stopniu przyśpiesza powstawanie nowych dla dziecka głosek oraz wzmaga kontrolę wymawiania danej głoski podczas zabaw, a potem w mowie spontanicznej. Ćwiczenia z tej grupy należy łączyć z ćwiczeniami oddechowymi (np. parskanie źrebaczka wykonywać podczas wydechu), fonacyjnymi (naśladowanie muczenia krowy: muuuu..... - usta wysunięte do przodu) oraz wspomnianymi wyżej ćwiczeniami logorytmicznymi.

Celem ćwiczeń artykulacyjnych jest usprawnianie mięśni narządów mowy: warg, szczęk, tylnego podniebienia, krtani. Chodzi tu o wzmocnienie mięśni oraz rozwijanie umiejętności rozróżniania ruchów mięśni w zależności od słyszanego i wymawianego dźwięku. W pracy nad prawidłową wymową ćwiczenia artykulacyjne stanowią główny trzon, wymagają również wysiłku.

Przystępując do wykonywania tych ćwiczeń należy dzieci odpowiednio do nich przygotować, przeprowadzając wybrane ćwiczenia z poprzednich działów, aby wymawianie głosek stało się częścią składową zabawy, a nie trudną do pokonania dla przedszkolaka przeszkodą. Przedstawione wcześniej grupy ćwiczeń (oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe, motoryczne narządów mownych) mają więc ścisły związek z ćwiczeniami artykulacyjnymi. Wszystkie zatem mają służyć ćwiczeniu wymowy, aby pomóc dzieciom w pokonywaniu trudności związanych z mową artykulacyjną. Ćwiczenia artykulacyjne należy więc przeprowadzać równolegle z tamtymi, zaś stopień nasilenia ćwiczeń pomocniczych powinien zależeć od stanu wymowy dzieci.

Ćwiczenia artykulacyjne dotyczą wymowy głosek w izolacji (z podziałem na głoski, które dziecko powinno wypowiadać w momencie przyjścia do przedszkola i te, których ma prawo uczyć się dopiero w wieku 3 - 5 lat), w grupach głosek, w wyrazach, zdaniach i tekstach.

Inną grupę ćwiczeń stanowią ĆWICZENIA SŁOWNIKOWE, poprzez które dziecko poznaje świat, zdobywa nowe wyobrażenia i pojęcia, a zatem poznaje ich odpowiedniki słowne. Wzbogacenie słownika dziecka obejmuje zarówno słownik czynny jak i bierny tzn. poszerzanie zasobu wyrazów, którymi posługuje się w mowie oraz takich, których znaczenie rozumie, ale ich nie używa.

Do głównych celów i zadań ćwiczeń słownikowych należy:

• bogacenie zasobu słownikowego dzieci,

• precyzowanie słownictwa,

• aktywizowanie słownictwa dzieci,

• wyrobienie poczucia językowego,

• opanowanie słownictwa ogólnonarodowego,

• wprowadzenie dzieci w świat piękna językowego.

Pośród ćwiczeń słownikowych wyróżnia się:

1. Ćwiczenia dostarczające pewnego zasobu słów.

2. Ćwiczenia polegające na rozszerzaniu zasobu słownictwa przez tworzenie nowych wyrazów od wyrazów znanych.

3. Ćwiczenia unaoczniające dzieciom artystyczne wartości języka.

4. Ćwiczenia wdrażające dzieci do poprawnej wymowy.

ĆWICZENIA GRAMATRCZNE to kolejny rodzaj ćwiczeń służących prawidłowemu rozwojowi mowy.

Rozwijanie słownictwa łączy się nierozerwalnie z kształtowaniem poprawności gramatycznej wypowiedzi dzieci. Każde nowo poznane przez dziecko słowo jest elementem systemu słownego i jeśli ma być używane, musi wchodzić w różne konstrukcje składniowe, w zespoły wyrazów wykazujących gramatyczną zależność od siebie.

Celem ćwiczeń kształtujących mowę prawidłową pod względem gramatycznym jest wdrażanie dziecka do praktycznego stosowania naszego systemu językowego. Komunikatywność wypowiedzi polega między innymi na stosowaniu przez mówiącego i odbiorcę tych samych zasad językowych.

Ćwiczenia w tym zakresie polegają na:

• wdrażaniu dziecka do stosowania prawidłowych form fleksyjnych (przypadków, liczb, rodzajów, form osobowych),

• wzbogaceniu mowy dziecka w wyrażenia określające stosunki między przedmiotami, czynnościami, cechami, czemu służą przede wszystkim: przyimki, spójniki, zaimki względne, a ponadto także niektóre przysłówki (np. miejsca, czasu),

• wdrażaniu do stosowania prawidłowych konstrukcji składniowych (zdań, równoważników zdań).

Przedstawione wyżej grupy ćwiczeń mają służyć prawidłowemu rozwojowi mowy, przyczyniając się w znacznym stopniu do opanowania przez dziecko tej umiejętności w jak najlepszym stopniu.

Realizując treści kształcenia w obrębie tych grup należy kierować się zasadą stopniowania trudności, tzn. należy je umiejętnie dostosowywać do możliwości dzieci, zwracając szczególną uwagę na trudności dzieci w takim stopniu, jakiego wymaga sytuacja. Ćwiczenia każdej następnej grupy są trudniejsze od poprzedniej i tak fonacyjne są trudniejsze od oddechowych, logorytmiczne od fonacyjnych, słuchowe od logorytmicznych, usprawniające motorykę narządów mownych od słuchowych, zaś najwięcej kłopotów sprawiają ćwiczenia artykulacyjne.

Nie znaczy to, że ćwiczenia następnej grupy można rozpocząć dopiero po zakończeniu ćwiczeń z poprzedniego zestawu.

Wszystkie grupy ćwiczeń należy łączyć ze sobą i wykonywać je równolegle, tzn. łączyć np. proste ćwiczenia oddechowe z prostymi fonacyjnymi czy logorytmicznymi, następnie przejść do łączenia trudniejszych ćwiczeń oddechowych z trudniejszymi ćwiczeniami z innych grup, i tak dalej.

Zaś stopień nasilenia grup ćwiczeń powinien zależeć od stanu wymowy dzieci. Nie ma więc sensu np. drobiazgowo wykonywać ćwiczeń oddechowych, jeśli wszystkie dzieci, z którymi nauczyciel pracuje, prawidłowo wydłużają fazę wydechową i rozróżniają wdech - wydech, natomiast czas ten należy poświęcić ćwiczeniom z innej grupy, np. słuchowym czy usprawniającym narządy mowne.

Treści kształcenia zinterpretowane są wokół najbliższego otoczenia dziecka. Poznanie ich następuje przez działanie. To zaś jest sposobem na rozwijanie jego językowych kompetencji komunikacyjnych. Wymienione w programie rozwiązania metodyczne stanowią jedynie wskazówki, sugerujące sposoby postępowania nauczyciela, mające na celu zapewnienie dobrej stymulacji językowej i słuchowej.

Bibliografia:

1. Sachajska E. , Uczymy poprawnej wymowy. WSiP, W-wa 1987.

2. Lipowiecka B. , Łojewska B. , Michalik T. , Nycz J. , Rozwijanie mowy i myślenia dziecka sześcioletniego. WOM,

B-B 1993.

3. Poradniki logopedyczne z ćwiczeniami. Uczymy się poprawnie mówić. WSiP, W-wa 1998 - 1999.

4. Słodownik - Rycaj E. , O mowie dziecka. Jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju.

Wydawnictwo Akademickie „Żak”, W-wa 2000.

nauczyciel - logopeda Dorota Foltyn

---