Krzysztof Olechnicki i Paweł Załęcki w „Słowniku socjologicznym” piszą iż “tożsamość to okazywanie innym jednostkom i samemu sobie - identyfikacji (utożsamiania się) z jakimiś elementami rzeczywistości społecznej, także umożliwienie innym zidentyfikowania, zdefiniowania i rozpoznania danego obiektu przez pewne cechy charakterystyczne dla danego obiektu; w logice: stosunek zachodzący między danym przedmiotem a nim samym.” Jednocześnie wyróżniają następujące jej rodzaje:

„Tożsamość kulturowa - tożsamość społeczna zbiorowości, ujmowana w kategoriach „inności" (czy też „swojskości") danej - kultury w stosunku do innych kultur; przejawia się w kulturowo zdefiniowanym sposobie działania, w materialnych i niematerialnych wytworach pow­stałych w obrębie danego obszaru kulturowego, w tym także dziedziczonych po przodkach. Jak każda tożsamość społeczna uświadamiana jest przez członków zbiorowości szczególnie w kontekście kontaktów odmiennych tożsamości kulturowych (np. W - zderzeniu kultur), zarówno teraźniejszych, jak i historycznych.

Tożsamość płci forma tożsamości społecznej; kulturowo i społecznie zdeterminowane wyobrażenie własnej osoby (koncepcja samego siebie) jako mężczyzny (chłopca) lub kobiety (dziewczyny). Jest ona właściwie tożsamością jednej z ->ról płci, która zaczyna kształtować się w okresie wczesnodziecięcym, kiedy jednostka uczy się dostrzegać i odpowiadać na kierowane pod jej adresem społeczne oczekiwania.

Tożsamość społeczna ujmowana najczęściej w kategoriach psychologicznych, soc­jologicznych i kulturowych ->tożsamość jednostki, grupy społecznej lub zbiorowości, dzięki której i poprzez którą umiejscawia ona samą siebie w jakimś obszarze rzeczywistości społecznej bądź też sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę, grupę, zbiorowość).”

Maksymilian Pochalski, Andrzej Słaboń w „Słowniku pojęć socjologicznych” piszą z kolei o tożsamości iż jest to „zespół wzajemnie powiązanych cech, które jednostka przypisuje sobie samej. Jest to wizerunek własnej osoby; to, za kogo ktoś się uważa (autodefinicja). Pojęcie tożsamości (identity) wprowadzone zostało do języka nauk społecznych stosunkowo niedawno przez Erika H. Eriksona, tym niemniej jest ono zbieżne z niektórymi wcześniejszymi ustaleniami na temat osobowości społecznej zawartymi w pracach Charlesa H. Cooleya, George'a H. Meada, Floriana Znanieckiego, Gordona W. Allporta.”

Obaj panowie piszą także iż „Pojęcie tożsamości jest szczególnie przydatne w wyjaśnianiu działań społecznych, interakcji oraz niektórych procesów kulturowych. Podkreśla się, że przebieg działania (interakcji) zależy w dużym stopniu od przyjętej przez jednostkę koncepcji własnej osoby. Proces definiowania sytuacji zakłada również definiowanie własnej osoby. Między tymi dwoma typami definiowania zachodzi ścisła współzależność -przyjęta definicja sytuacji zależy od sposobu ujęcia własnej tożsamości, a równocześnie tę autodefinicję niekiedy modyfikuje.”

• „Słownik socjologii i nauk społecznych” pod red. Gordona Marschalla ujmuje

Tożsamość [identity], chociaż termin „t." (identyczność) ma długą historię - wywodzi się z łacińskiego idem, oznaczającego identyczność i ciągłość - dopiero w XX w. pojawił się w potocznym użyciu. Dyskusje na temat toczyły się dwoma zasadniczymi nurtami: psychodynamicznym i socjologicznym. Dyskusje psychodynamiczne wywodzą się z teorii identyfikacji -> Freuda: przez identyfikację dziecko przyswaja sobie (czyli uwewnętrznia) zewnętrzne osoby i przedmioty; zwykle jest to superego rodzica. Teoria psychodynamiczna podkreśla znaczenie wewnętrznego rdzenia struktury psychicznej, mającego trwałą - choć często konfliktową -T. Psychohistoryk (-psychohistoria)

W tradycji socjologicznej teoria tożsamości wiąże się z - interakcjonizmem symbolicznym i wywodzi się z pragmatycznej teorii - jaźni W. -> Jamesa i G.H. -> Meada. Jaźń jest cechą wyróżniającą człowieka; daje mu możliwość odnoszenia się do swej własnej natury i do świata społecznego za pośrednictwem komunikacji i języka. Zarówno James, jak i Mead uznają jaźń za proces, w którym występują dwie fazy: „ja podmiotowe" (ang. /), będące fazą poznawczą, wewnętrzną, subiektywną, kreatywną, determinującą i niepoznawalną, oraz „ja przedmiotowe" (ang. Me), będące fazą bardziej uchwytną, zewnętrzną, zdeterminowaną, społeczną. Identyfikacja jest procesem nazywania, lokowania siebie samych w ramach społecznie skonstruowanych kategorii, a najważniejszą rolę odgrywa w tym procesie język. W późniejszej twórczości E. ->Goffmana i P. Bergera t. zostaje określona jako „nadawana społecznie, potwierdzana społecznie i przekształcana społecznie" (zob. P. Berger, Zaproszenie do socjologii 1966, wyd. poi. 1988).

Dyskusje na temat t. odgrywają w socjologii doniosłą rolę i przyczyniły się do powstania ogromnej literatury, w tym dzieł dramaturgicznych i powieści, których głównymi wątkami są poszukiwanie t. lub załamanie się jaźni. Twórców odmiennych koncepcji można zaliczyć do dwóch obozów: zwolenników wizji optymistycznej i pesymistycznej. Zdaniem optymistów nowoczesny świat przyniósł ze sobą wzrost indywidualizmu i poszerzenie się możliwości wyboru t. Tym samym ludzie częściej mogą dążyć do - samorealizacji: odkrywania wewnętrznej jaźni, która nie została sztucznie narzucona przez tradycję, kulturę lub religie; rozwijania dążeń mających na celu większy indywidualizm, rozumienie samego siebie, elastyczność i odmienność. W przeciwieństwie do tego pesymiści tworzą portret wyobcowanego - spo­łeczeństwa masowego, składającego się z ludzi wyobcowanych, np. tradycja psychodynamiczna ukazuje zanik granic między jaźnią a kulturą i powstanie osobowości narcystycznej (->narcyzm); socjologowie zaś dostrzegają nasilenie się fragmentacji, poczucia braku zakorzenienia, poczucia braku sensu i opłakują upadek znaczenia autorytetów w świecie publicznym, będący skutkiem wzrostu egoizmu i narastającego skupiania się ludzi na sobie samych. Z tych powodów trudno mówić o istnieniu we współczesnej socjologii jasnego pojęcia t. Używa go w szeroki i swobodny sposób w odniesieniu do czyjegoś poczucia jaźni, czyichś uczuć i poglądów dotyczących jego samego, jak np. w ter-minach „t. płci" lub „t. klasowa". Niekiedy zakłada się nasza t. jest pochodną oczekiwań przypisanych do - ról społecznych, które pełnimy, a które następnie internalizujemy, tak więc kształtuje się ona poprzez proces ->socjalizacji. Innym razem zakłada się, że konstruujemy nasze t. w spo-sób bardziej aktywny, korzystając z materiałów, z którymi mamy kontakt w toku socjalizacji lub "pełnienia ról. E. Goffman - zwłaszcza w książce Człowiek w teatrze życia codziennego (1959, wyd. pol. 1981) - ukazując złożoność sposobów przed­stawiania samych siebie innym, co można nazwać posługiwaniem się t., podejmuje też zasadniczą, nie rozwiązaną dotychczas kwestię. Jest to pyta-nie czy poza różnymi maskami, które pokazujemy -innym ludziom, istnieje jakaś autentyczna jaźń lub t. zob. też psychoanaliza.

Ewa Zamojska w książce „Kulturowa tożsamość młodzieży” pisze iż „Tożsamość rozumiana jest w socjologii jako ten element jaźni (jednostki lub grupy, kiedy mowa o grupowej tożsamości), który odnosi się do niej samej. Są to obrazy, wyobrażenia, przekonania na temat własnej osoby — to wszystko, co mogę powiedzieć w odpowiedzi na pytanie — kim jestem? Do socjologii pojęcie identity — „tożsamość" zostało wprowadzone w XIX w. przez amerykańskich uczonych, prekursorów interakcjonizmu symbolicznego — W. Jamesa, J. Deweya, C. H. Cooleya, głównie zaś G. H. Meada W odróżnieniu od swoich poprzedników, amerykańscy socjologowie tego nurtu zajmowali się nie systemami społecznymi, a człowiekiem, ściślej, jego społecznym zachowaniem. Przeciwstawiając się dwóm głównym tendencjom, które wówczas panowały w socjologii, naturalizmowi (niezmienne cechy biopsychiczne jednostki kształtują społeczeństwo — tzw. „pierwotna daność jednostki"; Hobbes, różne odmiany socjaldarwinizmu) oraz socjologizmowi (Locke — jednostka jest tabula rasa, to wpływy społeczeństwa kształtują jednostkę, tzw. „pierwotna daność społeczeństwa"), starali się wyjść poza ramy jednego i drugiego, znieść ów dylemat pierwotności jednostki lub spo­łeczeństwa. Pierwotną w swoich koncepcjach uczynili interakcję między jednostka i społeczeństwem. To, czym jest pojęcie „intencjonalności" w filo­zofii, na poziomie refleksji socjologicznej wyraża się poprzez istnienie „ja" w interakcji społecznej.”

• Anthony Giddens „Socjologia” „Socjologiczne pojęcie tożsamości ma bardzo wiele znaczeń i można do niego pod chodzić na wiele sposobów. Mówiąc ogólnie, tożsamość odnosi się do tego, jak ludzie rozumieją sami siebie i co ma dla nich znaczenie. (...) Do najważniejszych źródeł tożsamości należą płeć, orientacja seksualna, narodowość lub etniczność i klasa społeczna.

• Socjologowie rozróżniają dwa typy tożsamości: tożsamość społeczną i tożsamość jednostkową (lub tożsamość osobistą). (...) Tożsamość społeczna dotyczy cech, jakie jednostce przypisują inni. Cechy te można rozumieć jako wyznaczniki tego, kim zasadniczo jest ta osoba. Jednocześnie określają one stosunek jednostki do innych jednostek posiadających takie same cechy Przykłady tożsamości społecznych to student, matka, prawnik, katolik, bezdomny, Azjata, dyslektyk, żonaty itd. W wielu przypadkach tożsamość społeczna obejmuje więcej cech. Można być jednocześnie matką. inżynierem, muzułmanką i radną. Wieloraka tożsamość społeczna odzwierciedla różne wymiary życia jednostki. Wprawdzie ten pluralizm tożsamości społecznych może stanowić dla jednostek potencjalne źródło konfliktu, ale większość ludzi w swoim życiu organizuje sens i doświadczenie wokół podstawowej tożsamości, która pozostaje w miarę niezmienna niezależnie od czasu i miejsca.

Zatem tożsamości społeczne mają wymiar zbiorowy są znakiem tego, że jednostki są „takie jak inni". Tożsamości zbiorowe - oparte na wspólnych celach, wartościach i doświadczeniach - mogą tworzyć podstawy ruchów społecznych. Feministki, zieloni, związkowcy, zwolennicy fundamentalistycznych ruchów religijnych i narodowych są przykładami, że zbiorowa tożsamość społeczna może stać się potężnym źródłem sensu.

Podczas gdy tożsamości społeczne określają, w czym jesteśmy tacy jak inni, tożsamość jednostkowa (czyli tożsamość osobista) zaznacza naszą odrębność względem innych. Tożsamość jednostkowa dotyczy procesów samorozwoju, w których wykształcą się nasze wyjątkowe poczucie bycia sobą i niepowtarzalny stosunek do otaczającego świata. Pojęcie tożsamości jednostkowej wywodzi się w dużym stopniu z prac interakcjonistów symbolicznych. Jednostka osiąga poczucie bycia sobą w ciągłym dialogu ze światem zewnętrznym. Proces interakcji między „ja" a społeczeństwem pozwala powiązać osobisty świat jednostki ze światem publicznym. Środowisko kulturowe i społeczne jest czynnikiem kształtującym naszą tożsamość, ale centralne znaczenie ma jednostkowe działanie i dokonywanie wyborów.

Śledząc zmiany tożsamości jednostkowej od społeczeństw tradycyjnych do nowoczesnych, można zauważyć odchodzenie od ustalonych, dziedzicznych czynników, które niegdyś rządziły formowaniem tożsamości. O ile kiedyś tożsamość człowieka zależała od jego przynależności do większej grupy i była zamknięta w ramach przynależności klasowej czy narodowej, o tyle dziś jest ona znacznie bardziej wielowymiarowa i płynna. Procesy urbanizacji, uprzemysłowienia i załamanie się wcześniejszych formacji społecznych osłabiły moc oddziaływania dziedziczonych reguł i konwencji. Wzrosła społeczna i geograficzna ruchliwość jednostek. Ludzie uwolnili się z blisko współżyjących, względnie homogenicznych społeczności, w których niezmienione wzory kulturowe przechodziły z pokolenia na pokolenie. Wśród czynników tworzących poczucie tożsamości jednostki znalazło się miejsce dla innych źródeł sensu, jak płeć kulturowa czy orientacja seksualna.

Dzisiejszy świat oferuje nam niespotykany dotąd wachlarz możliwości tworzenia sie­bie i budowania własnej tożsamości. W nas samych leży odpowiedź na pytanie, kim jes­teśmy, skąd przyszliśmy i dokąd zmierzamy. Decyzje, które podejmujemy w naszym codziennym życiu - co włożyć, jak się zachować, jak spędzić czas - czynią nas tym, kim jesteśmy. Świat nowoczesny zmusza nas do odnajdywania siebie. Jako samoświadome jednostki ludzkie wciąż tworzymy i odtwarzamy naszą tożsamość.”

Barbara Szacka „Wprowadzenie do socjologii”

• „Zainteresowania tożsamością pojawiły się w naukach społecznych stosunkowo niedawno, bo w ostatnim półwieczu. Miały dwie teoretyczne inspiracje. Jedną była psychoanaliza freudowska, drugą interakcjonizm symboliczny. Problematykę inspirowaną przez psychoanalizę zaczęła rozwijać psychologia i psychiatria, natomiast przez interakcjonizm symboliczny - psychologia społeczna i socjologia.(...)

Socjolodzy interesują się nie tylko poczuciem tożsamości jednostki, ale także tym, jak tożsamość danej jednostki jest postrzegana z zewnątrz i jak jest określana przez innych ludzi. Interesują się odpowiedzią nie tylko na pytanie „kim jestem?", ale także „kim on/ona jest?". Obie te odpowiedzi są zresztą z sobą powiązane, albowiem z socjologicznej perspektywy tożsamość przedstawia się jako społecznie nadawana, społecznie potwierdzana i przekształcana (Berger 1995b). Widząc, jak wobec nas zachowują się inni ludzie, uprzytomniamy sobie, za kogo nas mają i jak nas oceniają. Określa to nasz sposób postrzegania samych siebie. Jeśli ktoś jest traktowany jako okropna niezdara, trudno, aby nie uwierzył, że jest niezdarą, i aby nie zaczęły mu lecieć z rąk różne przedmioty. Jeśli inni uważają nas za piękność, my sami zaczniemy o sobie myśleć jako o kimś niezwykle urodziwym. I tak przez odbicia w oczach innych poznajemy samych siebie. Innymi słowy, to, jak nas widzą inni i jakiego zachowania od nas oczekują, kształtuje nasz własny obraz samych siebie. Na określenie tego naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, używany jest w socjologii termin jaźń odzwierciedlona, wprowadzony przez amerykańskiego soqologa Charlesa Cooleya (1864-1929) (Cooley 1992).

Dla socjologów rzeczą interesującą jest nie tylko tożsamość osobista, ale również, a może nawet przede wszystkim tożsamość społeczna jednostki. Tożsamość społeczna jednostki jest pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych. Tożsamość ta ma zarówno wymiar subiektywny (poczucie tożsamości), jak i obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).

W przypadku poczucia tożsamości osobistej jednostka widzi swoją osobę jako różną od innych i niepowtarzalną. „Jestem rudy, wysoki, przystojny, nie lubię flaków, łatwo wpadam w gniew, uwielbiam kryminały, na deszcz strzyka mi w kolanie" etc. W przypadku poczucia tożsamości społecznej granica przebiega nie między „ja" a „reszta ludzi", ale między „my" a „oni". „Jestem Polakiem", „jestem lekarzem", „jestem kibicem Legii" etc. „Każdy akt afiliacji społecznej pociąga za sobą wybór tożsamości. I odwrotnie, każda tożsamość wymaga dla swego przetrwania swoistych afiliacji społecznych" - pisze Peter L. Berger (Berger 1995b: 98-99).

Tożsamość człowieka, tak osobista, jak i społeczna, jest silnie związana z odgrywanymi przez niego rolami społecznymi. Odgrywane role, wpływając na osobowość człowieka i zmieniając ją, powodują zmiany jego obrazu samego siebie. W nowych rolach człowiek może na przykład odkryć, że jest despotą bądź że ma talent organizacyjny. Role działają ponadto na rzecz takiego przekształcania obrazu samego siebie, aby był on zgodny z przepisami odgrywanych ról.

Role tym silniej określają tożsamość jednostki, im mocniej jednostka identyfikuje się z nimi i im głębiej są one przez nią zinternalizowane. Jeśli człowiek odnosi się z rezerwą do odgrywanej roli, może mieć silne poczucie, że nie jest tym, kogo gra, i że jego prawdziwe ja jest zupełnie odmienne od tego, które prezentuje innym.

Związek tożsamości z rolami dodatkowo wskazuje na znaczenie socjalizacji. System ról jest bowiem sposobem klasyfikacji jednostek w spo­łeczeństwie. Człowiek w toku socjalizacji uczy się go, tak jak uczy się języka, a następnie uczy się klasyfikować siebie oraz innych w ramach tego systemu. Z kolei takie bądź inne zaklasyfikowanie określa sposób postrzegania zarówno innych ludzi, jak i samego siebie. Spojrzenie na tożsamość człowieka z perspektywy socjologicznej uka­zuje jej ciągłą zmienność. Zmienność ta jest pochodną ogromnej różnorodności kulturowej i znacznego zróżnicowania społecznego współczesnych społeczeństw przemysłowych. W społeczeństwach tradycyjnych tożsamości były jasno określone i mało zmienne, a zmianom towarzyszyły rytuały przejścia; aby chłopiec stał się mężczyzną i zmienił swą tożsamość, musiał przejść inicjację. W społeczeństwie nowoczesnym człowiek żyje w „kalejdoskopie zmiennych ról" i niekiedy nawet tego samego dnia co chwila jest kim innym: rano pokornym małżonkiem, w po­łudnie despotycznym szefem, po południu przestraszonym pacjentem dentysty, wieczorem swobodnym, pełnym uroku, rozbawionym uwodzicielem.

Jak sobie wobec tego radzi, aby się nie pogubić i wiedzieć, kim w ogó­le jest? Odpowiadając na to pytanie, wskazuje się, że człowiek rozdziela rozmaite sfery swoich działań. Na czas funkcjonowania w określonej roli skupia uwagę na tej tożsamości, która jest potrzebna w danym momencie, i zapomina o reszcie (Berger 1995b). Jaskrawym przykładem literackim takiego zabiegu jest Dr Jekyll i Mr. Hyde.

Ponadto zbiór pozycji i związanych z nimi ról obejmuje role o niejednakowej wadze dla społecznego usytuowania człowieka, a tym samym określenia, kim jest w oczach innych, a kim w oczach własnych. Wśród różnych ról człowieka jedna z nich bywa rolą kluczową, wyznaczającą, jak jest on postrzegany, a tym samym - jego tożsamość. W nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych taką kluczową rolą jest zazwyczaj rola zawodowa i ona najczęściej decyduje o jego obrazie samego siebie.”

Encyklopedia socjologii red. Merytoryczna Maria Baltaziuk, Wanda Lipniuk

„Pojęcie tożsamości w socjologii i psychologii społecznej odnosi się najczęściej do sfery autodefnicji aktora społecznego - indywidualnego i zbiorowego. Można w związku z tym określić je jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań owego aktora o samym sobie.

Podmiotowość człowieka, samopoznanie i świadomość Ja stanowiły od dawna przedmiot refleksji mo­ralistów, teologów, filozofów, artystów, a potem psychologów i psychiatrów, od czasu zaś wyodrębnienia się socjologii - również socjologów, choć pokolenie klasyków myśli socjologicznej nie posługiwało się terminem „tożsamość". Wczesne zainteresowania auto-percepcją podmiotu społecznego wiązały się z przekonaniem, że w analizach jego działań należy uwzględniać wpływ sposobu pojmowania siebie na kierunek i formy aktywności interakcyjnej jednostki. James Mark Baldwin {1899) jako pierwszy sformułował myśl o wpływie „innego" na autodefinicję podmiotu. Charles H. Cooley (1956), rozwijając tę myśl, wprowadził koncepcję „jaźni odzwierciedlonej" (looking-glass self', termin przejęty od filozofa i poety Ralpha W Emersona); z jej pomocą opisał mechanizm powstawania wyobrażeń i sądów aktora społecznego na temat sa­mego siebie. George H. Mead (1975), tworząc podstawy współczesnych badań nad interakcją i podkreślając jej procesualny charakter, posługiwał się pojęciami „podejmowania roli innego" (taking the role of theother) i „znaczącego innego" (significant other) dla opisu powstawania jaźni działającego podmiotu. Robert E. Park (1931) zaproponował pojęcie „koncepcji siebie" (self - conceptiori), wiążąc je z repertuarem pełnionych przez jednostkę ról społecznych.

Zasługę wprowadzenia pojęcia tożsamości jednostki (identity) do nauk społecznych przypisuje się jednak psychologowi społecznemu orientacji psycho­analitycznej Erikowi Eriksonowi. Erikson rozpatrywał tożsamość w wymiarze biograficznym. Zagadnienie to analizował za pomocą koncepcji „cyklu życiowego", wiążąc je także ze zmianami makrostruktur społecznych (Erikson, 1959; 1963).

Sposoby rozumienia i wykorzystywania pojęcia tożsamości w socjologii

Wśród powodów, dla których pojęcie tożsamości pojawiło się w języku socjologii, wymienić należy przede wszystkim trzy: po pierwsze — konieczność zrewidowania bądź uzupełnienia zestawu pojęć związanych z socjologicznym opisem jednostki rozpatrywanej na tle zmieniających się struktur społecznych i formuł jej przynależności społecznych (istotnym momentem jest tutaj kwestionowanie walorów pojęcia roli społecznej); po drugie - przydatność pojęcia tożsamości w analizach interakcji face-to-face; po trzecie - w różnych tradycyjnych dziedzinach badań rozpoznanie struktur tożsamości wykazuje walor eksplanacyjny, którego nie mają inne pojęcia opisujące aktora społecznego i właściwe im podejścia metodologiczne.

Większość współcześnie występujących stanowisk w obszarze socjologicznej teorii tożsamości trafnie opisuje typologia zaproponowana przez Richarda Robbinsa (1973). Autor ten wyróżnia trzy główne teoretyczne modele pojęcia tożsamości:

• model zdrowia tożsamości {identity health model);

• interakcyjny model tożsamości (identity interac-tion model);

• światopoglądowy model tożsamości (identity world view model).

Klasyfikację Robbinsa wypada uzupełnić o jeszcze jeden typ modeli tożsamości, które zarysowują się przede wszystkim we współczesnej psychologii spo­łecznej. Za rzeczniczką tej orientacji Marisą Zavalloni (1973) określimy go jako:

• egologiczny model tożsamości ( identity egology model).

Źródłem modelu zdrowia tożsamości są prace Eriksona. Tożsamość jednostki, w myśl tego modelu, traktowana jest jako swoisty obszar mediacji między organizmem a wymogami życia społecznego, obszar, w którym ustala się pewna trwała formuła egzystencji jednostki mająca podstawę w zbieżności jej autopercepcji z tym, jak postrzega ją jej otoczenie społeczne. Model zdrowia umieszcza tożsamość jednostki w kontekście dociekań nad przyczynami zaburzeń psy­chicznych, zwłaszcza związanych z różnymi postaciami niedostosowania społecznego i patologii społecznej. Wychodząc z inspiracji właściwych omawianemu modelowi, badano np. wpływ zmian tożsamości na występowanie anorexia nervosa, dążono do poparcia materiałem dowodowym tezy o związku między zachorowalnością na nowotwory a gwałtowną zmianą bądź odrzuceniem pierwszoplanowych identyfikacji jednostki. Peter Weinreich (1983) opracował podejście pod nazwą ISA (Identity Structure Analysis) łączące analizę problemów psychologicznych jednostki z ogólnymi problemami społecznymi, zwłaszcza z tożsamościowymi następstwami konfliktów kul­turowych, migracji i dyskryminacji. Centralne miejsce w teorii Weinreicha zajmuje przejęte od Eriksona pojęcie „dyfuzja tożsamości".

Teoretyczne i metodologiczne założenia interakcyjnego modelu tożsamości biorą początek z faktu pojawienia się pojęcia tożsamości jednostki w interakcjonizmie w związku z Simlowskim pytaniem, jak możliwa jest interakcja.

Pojęcie tożsamości aktora społecznego stanowiło konieczne uzupełnienie jednej z zasadniczych kategorii interakcjonizmu, a mianowicie pojęcia „perspektywy" wyznaczającej horyzont orientacji aktora w otoczeniu, a w konsekwencji kierunku jego działania. Perspektywę przyjętą przez podmiot można rozpatrywać w kontekście takich czynników, jak „znaczący inni", grupa odniesienia, przebieg procesu role-taking, które ostatecznie sumują się w jakiejś postaci autodefmicji.

Te ogólne założenia rozwijane byty w dwóch nurtach interakcjonizmu. Z nazwiskiem Mumforda Kuhna związana jest tzw. szkoła Iowa, która aplikując do problematyki podmiotu społecznego pozytywistyczną metodologię dominującą w psychologii społecznej i socjologii lat pięćdziesiątych skoncentrowała się na badaniach empirycznych. Najpierw były to badania nad „postawami wobec siebie" (self-attitudes), które następnie określono jako „koncepcję siebie" (self-concep-tion).

Zgodnie z założeniami tej orientacji, aktorowi spo­łecznemu ma być właściwa względnie trwała, trans-sytuacyjna koncepcja siebie (por. Kuhn, 1965), którą jako zmienną wyjaśniającą jego działanie wnosi on do interakcji. Kuhn zaproponował również technikę badania koncepcji siebie, której podstawowa formuła wykorzystywana jest do dzisiaj. Nosi ona miano Testu Dwudziestu Stwierdzeń, TST (Kuhn, McPartland, 1954). Technika TST doczekała się licznych modyfikacji i procedur opracowywania uzyskanych tą metodą danych (zob. Spitzer, Couch, Stratton, 1971).

Równolegle rozwijał się drugi nurt, który z czasem zyskał nazwę szkoły chicagowskiej. Badacze tej orientacji eksponowali procesualność jaźni podmiotu społecznego i jej bezpośrednie związki z rozgrywającą się tu i teraz interakcją. Kwestionowali także zasadność tezy o posiadaniu przez podmiot trwałej, trans-sytuacyjnej autodefinicji. Na przykład Anselm Strauss (1969) badał w związku z tym polimorficzność sposobu doświadczania siebie w interakcji. Erving Goff-man (1979) poszukiwał potwierdzenia trzech podstawowych, jego zdaniem, wariantów przejawiania się tożsamości: tożsamości społecznej (social identity), tożsamości osobowej (persona! identity) i tożsamości Ja (ego-identity). W nurcie tym opracowano podstawy analiz biograficznych transformacji tożsamości (Strauss, 1969), które ostatnio zaowocowały badaniami wykorzystującymi technikę tzw. wywiadu nar­racyjnego (Schiitze, 1983).

Światopoglądowy model tożsamości posługuje się takimi pojęciami, jak wartość, wzór kulturowy lub etos. Koncepcja tożsamości pojmowana jest w tym przypadku jako zbiór trwałych przesłanek autopercepcji, ukształtowanych wśród członków danej zbiorowości, przy czym przesłanki te wywodzą się z cech struktury społecznej lub całościowo, antropologicznie pojmowanej kultury tejże zbiorowości. Światopoglądowy model tożsamości odwołuje się również do tezy o zmianie warunków psychospołecznej egzystencji jednostki we współczesnym społeczeństwie i o konieczności wprowadzenia w związku z tym pojęcia tożsamości do języka teorii socjologicznej. Za przykład myślenia kategoriami tego modelu służyć może stanowisko Ralpha Turnera (1976). Wskazuje on, iż w spo­łeczeństwach wkraczających w fazę postindustrialną nastąpiła zmiana zasady organizującej autopercepcje jednostek, przejście od „instytucji" do „impulsu" jako ogniska skupiającego autodefmicje jednostki. Przejście to spowodowała utrata „realności" przez strukturę instytucjonalną społeczeństwa wywołana generalną zmianą podstaw więzi społecznej, eksponującej coraz wyraźniej konsumpcję (a nie produkcję, jak dawniej) jako czynnik grupotwórczy. Ekologiczny model tożsamości, rozwijany we współczesnej psychologii społecznej, zmierza do wyodrębnienia obszaru autodefinicji jednostki jako pola badań umożliwiających ilościowe analizy procesów powstawania i transformacji różnorodnych wymiarów tożsamości jednostki. Celem badań jest rekonstrukcja struktury i zasad funkcjonowania układu generującego różne postacie postrzegania siebie przez aktora społecznego. Uznanymi badaczami na tym polu są m.in. Zavalloni (1980; 1983) oraz Henry Tajfel (1982). Przykładem tej orientacji w literaturze polskiej jest stanowisko Józefa Kozieleckiego (1981).

Ostatnio w naukach społecznych można dostrzec tendencję do generalizacji pojęcia tożsamości i rozszerzania w związku z tym jego zakresu także na zbiorowości. Mówimy w tym przypadku o różnorodnych postaciach tożsamości kolektywnych. Spotyka się to niekiedy ze sprzeciwem ze strony tych teoretyków, których zdaniem posługiwanie się pojęciem tożsamości w stosunku do zbiorowości może mieć charakter co najwyżej metaforyczny. Mimo to powstały prace poświęcone tożsamościom grup etnicznych (Peterson Royce, 1982; Holy, 1992), tożsamościom narodowym (Borner, 1986; Schlesinger, 1987) czy tożsamościom ruchów społecznych (Touraine, 1977). Podjęte zostały także prace nad sformułowaniem ogólniejszych ujęć tożsamości kolektywnych.”

Tożsamość osobowa a tożsamość społeczna” T.Bajkowski K. Sowiecki Zeszyty Naukowe Forum Młodych pedagogów przy komitecie Nauk Pedagogicznych PAN 2001 str. 112-113

Własna tożsamość według M. Jarymowicz to posiadane przez podmiot, wizje własnej osoby, a dokładnie wizje tego co dla autocharakterystyki najważniejsze, najbardziej charakterystyczne i specyficzne.

Dla wielu badaczy pojęcie tożsamości jest różnie definiowane w zależności od celów badawczych, orientacji filozoficznych i epistemologicznych. Znane są dwa różne podejścia do pojęcia tożsamości:

1) podejście fenomenologiczne - odwołuje się do całościowych, fundamentalnych poczuć podmiotu - poczuć ciągłości, spójności, niepowtarzalności własnej osoby [Erikson 1950, Bosma 1985],

2) podejście poznawcze - tożsamość jako system samowiedzy (Jarymowicz 1984), jako schemat [Schlenker 1985] czy jako zbiór cech schema-towych [Markus 1977, Bikont 1988]. Ten punkt widzenia rozpatrywany jest w pracach Tajfela, Browna i Turnera, Zillera, Greenwalda i Pratka-nisa [por. A. Bikont 1988, s. 15].

Na tożsamość składają się dwa subsystemy: tożsamość osobista i tożsamość społeczna. Tożsamość osobista zapewnia poczucie ciągłości, spójności JA oraz poczucia wyjątkowości własnej osoby. Tożsamość społeczna natomiast zapewnia proces ciągłości, spójności JA oraz poczucie podobieństwa. O tożsamości więc rozstrzyga wyjątkowość jednostki i jej podobieństwo do innych.

Liczni autorzy przedmiotu [Snyder i Fromkin 1980, Jarymowicz i Codol 1979] tożsamość osobistą zakotwiczają w potrzebie unikalności, zaś tożsamość społeczną osadzają na potrzebach przynależności i podobieństwie do innych. W koncepcji E. Eriksona [1950] tożsamość to poczucie, że jest się kimś unikalnym, a jednocześnie zintegrowanym w obrębie społecznego układu od­niesienia, w którym pełni się określoną rolę.

Pomiędzy zaś tożsamością osobistą a tożsamością społeczną dochodzi do różnych relacji. Wyraźnie zaznaczają się jednak trzy różne punkty spojrzenia:

1) tożsamość społeczna jest instrumentalna wobec osobistej i w niej się

zawiera [Ziller 1964, Malrieu 1980]. Malrieu [1980] stwierdza: dziecko

część swojej tożsamości kształtuje poprzez udział w życiu społecznym.

Jest ono swoim nazwiskiem, swoją klasą w szkole, swoją narodowością,

. swoją drużyną sportową. To jest jego tożsamość zewnętrzna («exogene»). Ale przynależności te nie są warunkiem wystarczającym do uformowania tożsamości. Tożsamości «zewnętrzne» są oceniane z punktu widzenia tożsamości «wlaściwej», którą podmiot wypracowuje poprzez relacje z innymi,

2) tożsamość społeczna jest wyższą rozwojowo, późniejszą formą niż tożsamość osobista [Greenwald, Pratkanis 1984],

3) oba subsystemy tożsamości są równorzędne i mają odrębne funkcje [Brown, Turner, Tajfel, Jarymowicz].

O uformowanej tożsamości można mówić wtedy gdy na podstawie samowiedzy jednostka potrafi odróżnić własne JA i kategorię MY od innych, wyodrębnić z samowiedzy cechy specyficznie własne.

Podsumowując można stwierdzić, że poczucie własnej spójności, całości w czasie i przestrzeni oraz poczucie odrębności od otoczenia stanowią o tożsamości.

Z różnych też przyczyn dochodzi do zmian tożsamości, co zaznacza się kryzysem dojrzewania. E. Erikson powiada, że czas młodości to psychologicznie - społeczny okres karencji, w którym człowiek, swobodnie eksperymentując rolami szuka sobie miejsca w jakimś sektorze społeczeństwa, szuka niszy która jest wyraźnie określona i jakby specjalnie stworzona dla niego. (...). Co więcej, w nowoczesnym i rozwiniętym społeczeństwie nie istnieje żadna zinstytucjonalizowana płaszczyzna służąca nabywaniu tożsamości (...). A oferta możliwych ról społecznych (...) niezmiernie bogata i rozproszona (tożsamość

versus).

Głównymi kryteriami wyodrębniania siebie od innych oraz zaliczania do kategorii MY dla większości młodych ludzi są preferowane wartości i przyjmowane postawy życiowe. Tam, gdzie brakuje określonego systemu wartości i postaw życiowych zaznacza się zachwianie sensu i tożsamości osobowej.

Wartości bowiem to pewne obrazy czy wizje rzeczy, stanów, czy procesów pożądanych, uznawanych za właściwe, słuszne, moralne, czy też takie, jakich by się chciało. Wartości są relatywnie bardziej stabilne, bardziej zakotwiczo­ne w strukturze osobowości oraz niezbędne do utrzymania wewnętrznej spójności grupy.

Krzysztof Olechnicki , Paweł Załęcki „Słownik socjologiczny” Toruń 1198 str.228

Tamżestr. 228

Maksymilian Pochalski, Andrzej Słaboń Kraków 1997 w „Słowniku pojęć socjologicznych” str.191-192

Maksymilian Pochalski, Andrzej Słaboń Kraków 1997 w „Słowniku pojęć socjologicznych” str.191-192

Słownik socjologii i nauk społecznych” pod red. Gordona Marschalla redakcja naukowa polskiego wydania Marek Tabin Warszawa 2004 PWN str.402-403

Ewa Zamojska w Studium empirycznym Z badań nad młodzieżą ze szkół średnich wyd. EDYTOR s.c. Toruń 1998 str. 13-19

• Anthony Giddens „Socjologia” (tłum. Alina Szulżycka) wyd. PWN W-wa 2004 str.51-53

Barbara Szacka „Wprowadzenie do socjologii” Warszawa 2003 str.149-152

Encyklopedia socjologii red. Merytoryczna Maria Baltaziuk, Wanda Lipniuk Warszawa 2002 str.225-255

M. Jarymowicz, Próba konceptuałizacji pojęć tożsamość osobista - tożsamość spo­łeczna: odrębność schematowa Ja - My - Inni jako atrybut tożsamości. ..Studia Psycholo­giczne" 1989, 2, s. 73

M. Czerwińska-Jasiewicz. Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości (uwa­runkowania psychospołeczne), Warszawa 1997, s. 72

P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre, (red.). Tożsamość a odmienność kułturowa, Warszawa 1992, s. 82

A. Bikont, op. cit., s. 20

Ibidem, s. 30.

H. M. Griese, op. cit., s. 70

S. Nowak, Postawy wartości i aspiracje społeczeństwa polskiego. Przesłanki do pro­gnozy na tle przemian dotychczasowych, (w.) Polskie systemy wartości i modele konsumpcji. Diagnozy- prognozy, (red.) Siemieńska R.. Warszawa 1986 s. 13

---