Opracował : Adam Panasiuk
MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE
Wizje rzeczywistości międzynarodowej
Informacje o świecie przekazywane w mass mediach charakteryzują się tym, że są one szokujące dla odbiorcy. Zawierają one bowiem następujące elementy rzeczywistości międzynarodowej, które postrzegamy na przestrzeni ostatniej dekady :
rozpady bloków państw
nasilenie się konfliktów etnicznych i plemiennych
nasilenie się działalności mafii
rozwój sieci międzynarodowego terroryzmu
upadek autorytarnych rządów
Elementy te sprawiają u odbiorcy tworzenie wizji chaosu, jednak człowiek broni się przed tą wizją kierując się wyobraźnią.
Wizje rzeczywistości międzynarodowej :
Świat dychotomiczny ( dwudzielny )
Wg tej wizji mamy skłonność do dzielenia świata na „swoich” i „obcych”, na Zachód i Wschód, na bogatą Północ i biedne Południe, na centrum i peryferie itd. Wizja ta jest wizją mocno uproszczoną i w związku z tym nie nadaje się ona do badań przez politologów.
Świat państwowo-centryczny ( wizja realistyczna )
Podstawowymi uczestnikami stosunków międzynarodowych wg tej wizji są państwa, zatem stosunki międzynarodowe sprowadzają się do stosunków międzypaństwowych. Aby poznać te stosunki należy zwrócić uwagę na cele i dążenia państw, przy czym musimy założyć iż państwa są suwerenne, ale działają one w środowisku poliarchicznym. W stosunkach między państwami istnieje stała nieufność, zaś głównym celem tych państw jest dążenie do potęgi. Współpraca jest jednak możliwa, ale nie może być ona sprzeczna z dążeniami tych państw, zaś będzie ona trwała, jeżeli będzie istniało zagrożenie od strony trzeciej. W stosunkach tych funkcjonuje mechanizm równowagi sił.
Świat harmonijny ( wizja liberalna F. Fukoyamy )
Jest to wizja świata powojennego polegająca na współpracy państw i wierze w to, że świat będzie lepszy, np. :
komunizm - świat będzie lepszy, jeżeli człowieka podporządkuje się państwu
nacjonalizm - świat będzie lepszy, jeżeli utworzy się państwo bez obcych, lub podporządkuje się
inne narody
liberalizm - świat będzie lepszy, jeżeli funkcje państwa ograniczy się do minimum ( wizja obecna )
Wizja liberalna odróżnia interesy państwa od interesów społeczeństwa, zakłada jednak istnienie harmonii między tymi interesami. Uważają oni, że ludzie działają egoistycznie, ale z natury rzeczy społeczeństwa nie są zainteresowani wojną, lecz zyskiem, co wymaga współpracy. Przyczyny wojen tkwią bowiem w funkcjonowaniu państw niedemokratycznych, dlatego też aby wyeliminować wojny należy wyeliminować ustroje niedemokratyczne, a można tego dokonać poprzez:
umożliwienie samoistnemu rozwojowi historii
ingerencję w rozwój hist. ( droga preferowana przez liberalizm )
Trzeba więc doprowadzić do zniesienia barier międzypaństwowych, przede wszystkim barier handlowych.
Świat zderzających się cywilizacji ( wg Huntingtona )
Świat dzieli się nie tyle na państwa, co na cywilizacje wyznaczane kryterium religijnym ( zachodnia, prawosławna, hinduska, japońska, islamska i chińska ).
Świat transnarodowy
Wizja ta zwraca większą uwagę na coraz większe znaczenie innych niż państwa uczestników stosunków międzynarodowych, np. przedsiębiorstwa transnarodowe ( korporacje ), gdyż część stosunków miedzy państwami nie jest już kontrolowana przez państwa. Wizja ta pokazuje nam, że wzrost współzależności państw prowadzi do ograniczenia swobody decyzyjnej rządów, dochodzi także do wzrostu potencjału nie-militarnego.
Motto : „Żyjemy w świecie innym od czasu, którego zaczynamy rozumieć” - Z. Brzeziński
Czynniki kształtujące MSP
naukowo-techniczne
Współczesne stos. międz. różnią się zasadniczo od stosunków w przeszłości, a powodem tego jest rozwój nauki i techniki, który to oddziaływuje na sprawy militarne. Z tego też powodu powoduje on negatywne skutki, takie jak zapasy broni masowej zagłady. Informacyjne kurczenie się świata poprzez rozwój masowego przekazu spowodowało także to, że świat stał się globalną wioską. Natomiast negatywny wpływ postępu technicznego na środowisko naturalne był dostrzeżony dopiero w latach 60-tych. Do zjawisk globalnych, które mogą spowodować problemy globalne zaliczymy :
internacjonalizacja - rozszerzenie zakresu wzajemnych oddziaływań uczestników SM oraz wzrost
intensywności tych oddziaływań, co powoduje, że uczestnicy ci przestają
być samowystarczalni, powodują też one zagrożenia ekolog., militarne,
terrorystyczne, itp.
internalizacja - zjawisko przeciwstawne internacjonalizacji
demograficzno-ekonomiczne
nadmierny przyrost ludności powodujący eksplozję demograficzną
współuzależnienie gospodarcze państw
utrata wpływu państw na gospodarkę światową
rozwój przedsiębiorstw transnarodowych
geograficzne
Miał on duże znaczenie na przełomie XIX i XX w., natomiast w czasach obecnych jego wpływ jest niewielki.
kulturowo-ideologiczny
Na cywilizację składają się wartości, normy, instytucje i sposoby myślenia do których kolejne pokolenia danych społeczności przywiązują podstawowe znaczenia. Cywilizacja jest utrwalonym w psychice danej społeczności stylem życia zbiorowego.
Gł. tezą Huntingtona jest to, że politykę lokalną po „zimnej wojnie” kształtować będą konflikty międzycywilizacyjne na tle relig. A więc liczyć się nie będzie ideologia, ale tożsamość kulturowa. Jego poprzednicy, A Toynbee w „ Studium historii” i F. Koneczny w „O wielości cywilizacji” traktowali cywilizację jako system organizacji życia społ., między którymi toczy się ciągła walka o byt. Gł. cywilizacjami wg Konecznego są cywilizacje : łacińska, bizantyjska, żydowska i turańska ( Rosja ). Natomiast Huntington do podstawowych cywilizacji zaliczył :
zachodnia ( północnoatlantycka )
prawosławna ( rodowód bizantyjski o ograniczonym kontakcie z renesansem, reformacją i oświeceniem )
islamska
chińska
hinduistyczna
japońska
Za dodatkowe cywilizacje uznał : latynoamerykańska ( mieszanka cywilizacji zach. z tubylcami ), afrykańska ( silne tożsamości plemienne ) i żydowska. Huntington polemizuje z poglądem globalistów, że w wyniku procesów globalizacyjnych powstanie cywilizacja uniwersalna, uważając, że procesy te zaostrzają jeszcze sprzeczności miedzycywlizacyjne.
Cechy cywilizacji zach.:
chrześcijaństwo
istniał język uniwersalny ( łacina )
rozdział władzy duchowej od doczesnej ( rozdział państwa od Kościoła )
rządy prawa
pluralizm społ.
istnienie gremiów przedstawicielskich ( parlamenty, samorządy )
indywidualizm ( cecha podstawowa )
Od początku epoki nowożytnej możemy mówić o ekspansji tej cywilizacji. W odpowiedzi na to pozostałe cywilizacje stosowały jedną z trzech strategii :
odrzucenie modernizacji i zach. wartości ( izolacjonizm Chin i Japonii )
przyjmowanie technologii i wartości bez ograniczeń ( Turcja )
przyjęcie zach. technologii bez wartości ( obecna Japonia )
Struktura cywilizacji :
państwa ośrodki będące głównymi centrami tej kultury
c. zach.: USA, UE ( ośrodek frankogermanski ) ; prawosławie - Rosja ; islam - do tej roli pretendują : A. Saudyjska, Iran, Indonezja, Egipt, Pakistan, Turcja
państwa członkowie cywilizacji
państwa cywilizacyjnie rozszczepione
są to państwa, gdzie duże grupy ludności należą do różnych kręgów cywilizacyjnych, np. Ukraina, b. Jugosławia, Sudan
państwa na cywilizacyjnym rozdrożu
należą one do jednej cywilizacji, ale elity rządzącej chciałyby należeć do innej, np. Turcja, Rosja, Meksyk, Australia
Do stosunków najbardziej konfliktowych zaliczymy :
Zachód - Islam
Zachód - Chiny
Japonia - Rosja
Rosja - Islam
Afryka - Islam
W cywilizacji islamu główna rola przypada nie państwom, ale plemionom i religiom. Dlatego też w islamie dużą rolę odgrywają studenci oraz pozostała inteligencja, które to grupy tworzą trzon tej cywilizacji. Twierdzą oni, że ich bogactwa naftowe stanowią o wyższości tej cywilizacji. Charakteryzuje się ona także wysokim przyrostem naturalnym ( 2-3% ).
Krytycy koncepcji Huntingtona
Futachami zarzucał Huntingtonowi jaskrawość przeceniania czynnika cywilizacyjnego w stosunku do czynnika ideologicznego ( narodowego ). Uważa on, że fundamentalizm islamski nie wynika z wyżu demograficznego - jak twierdził Huntington - ale z powszechnego zamieszania w tej cywilizacji, ponadto obecnie największą rolę odgrywa czynnik ekon., który hamuje zapędy fundamentalistyczne. Cywilizacje więc nie kontrolują państw, lecz to państwa kontrolują cywilizacje. Inni zaś twierdzili, że w XX w. najbardziej ostre konflikty mają miejsce w ramach jednej cywilizacji, natomiast konflikty międzycywilizacyjne nie są wynikiem zderzenia cywilizacji ( np. wojna w Kuwejcie ).
W odpowiedzi na te zarzuty Huntington twierdził, że jego paradygmat cywilizacyjny nie potrzebuje tego by być uniwersalnym, by wszystko wytłumaczyć. Potrafi on wytłumaczyć jednak takie wydarzenia jak: rozpad ZSRR czy Jugosławii. Wg niego krytycy głoszący pogląd, że to państwa kształtują cywilizację, proponują alternatywę nierealną. Gdyby tak było, wówczas w latach 40-tych państwa zach. utworzyłyby państwo na wzór ZSRR. Polemizuje on także z ideą zakładającą powstanie globalnej wioski, gdyż drapieżna ekon. polityka Zachodu powoduje zaostrzenie konfliktów międzycywilizacyjnych.
Rosja a Zachód
Wg Brzezińskiego podstawowym antagonizmem miedzy ZSRR a Zachodem był antagonizm geopolityczny, inne zaś czynniki miały charakter drugorzędny. Opierał się on na poglądzie, że antagonizm występował pomiędzy mocarstwem kontynentalnym ( ZSRR ) dążącym do podboju kontynentu, a mocarstwem zamorskim ( USA ) dążącym do stworzenia zamorskich enklaw. Brzeziński nawiązywał także do koncepcji Heartlandu MacKingera, który dowodził, że ten kto panuje nad Eurozazją panuje też nad światem. Zgodnie z tą strategią ZSRR, aby panować nad światem musiałby wyprzeć wpływy amerykańskie z Euroazji. Kluczowym państwem dla ZSRR wg Brzezińskiego była Polska ( utrzymywała ona w ryzach republiki radz. ) i RFN ( otwierał drogę na Zachód ). Potrzeba prowadzenia ekspansji terytorialnej przez ZSRR wynikała bowiem z instynktu przetrwania Rosjan, a ten kto czuje się zagrożony, dąży do ekspansji. Jednak ekspansja rodzi nowe zagrożenia, które można zażegnać dalszą ekspansją.
Problem ten należy rozpatrzyć także z punktu widzenia „zderzenia cywilizacji”. Toynbee twierdził, że Rosjanie ściągnęli niechęć Zachodu, poprzez to, że uporczywie trzymali się własnej prawosławnej cywilizacji. Ekspansja Zachodu na Wschód doprowadziła do tego, że Rosja musiała przyjąć model adaptacji antycypacyjnej, a więc musiała podjąć działania przeciwdziałające ( bolszewizm i komunizm ). Obecnie możemy zauważyć proces przyjmowania przez Rosję modelu ustrojowego i ekon. Zachodu. Rodzi się tu dylemat, czy te działania prowadzą do całkowitej asymilacji Rosji z Zachodem, czy też są to działania, które mają przeciwstawić się tej asymilacji. Problem ten powinniśmy rozpatrzyć na 2 płaszczyznach :
płaszczyzna wartości
Od początku XIX w. ma miejsce zderzanie się wartości Zachodu i Prawosławia :
zachodni indywidualizm - rosyjski kolektywizm
idea prawa - idea obowiązków
świecka kultura - religijność
przywiązanie do dóbr doczesnych - duchowość
Kwestia dalszej drogi Rosji jest już od 150 lat tematem polemiki między zapadnikami a słowianofilami Słowianofile krytykują Zachód uważając, że wchodzi on w fazę schyłkową, natomiast odwrotnie uważali zapadnicy. Na podstawie analizy dziejów Rosji możemy stwierdzić, że ideologia komunistyczna nawiązywała nie tylko do antykapitalistycznego marksizmu, ale przede wszystkim do rosyjskiego mesjanizmu. Istotą tej ideologii był dychotomiczny obraz świata sprowadzający się do walki dobra ze złem, a pod frazeologią radzieckiego komunizmu ukrywał się ros. nacjonalizm.
płaszczyzna strukturalno-funkcjonalna
Odmienność Zachodu od Rosji ma swe źródło w odmienności relacji państwo-jednostka. W Rosji funkcjonowało podporządkowanie „poddanych” państwu, na Zachodzie zaś to państwo podporządkowane było obywatelom. W Rosji funkcjonują tradycje samodzierżawia, a więc państwo zorganizowane było na wzór wojskowy, w którym nie mający żadnych praw poddani, zobowiązani byli do służby temu wojskowemu aparatowi. Państwo takie nie ma jednak większych zdolności adaptacyjnych w sytuacjach kryzysowych. A więc dla przetrwania państwa ros. konieczny jest autorytarny rząd. W okresie „zimnej wojny” ZSRR przyjął model społeczeństwa kontrolowanego przez władzę i jednocześnie izolowanego od wpływów zew. Próbowano stworzyć struktury gosp., które by nie podlegały zasadom kapitalistycznego rynku, jednak system ten nie był w stanie funkcjonować bez finansowania z zew.
Obecnie Rosja i Zachód posiadają wspólnego wroga. Jest nim fundamentalizm islamski, co zmusza ich do silniejszej współpracy.
Narody i nacjonalizmy
Konflikt ideologiczny był m.in. podstawą wybuchu „zimnej wojny”. Toczył się on wówczas między ideologią komunistyczną a neoliberalną. Także po rozpadzie ZSRR czynnikiem I-planowym, kształtującym stos. międz. jest konflikt ideologiczny o podłożu nacjonalistycznym. Pojecie nacjonalizmu jest wieloznaczne, gdyż jest ono związane z różnymi poziomami świadomości. Wyraża się on w poczuciu odrębności narodowej, będącej wyrazem hierarchii wartości stawiającej na najwyższym miejscu naród. Nacjonalizm narodu nie mającego własnego państwa należy odróżnić od nacjonalizmu narodu posiadającego państwo. Ten pierwszy typ nacjonalizmu dąży do wywalczenia własnego państwa, natomiast typ drugi wyraża się w dążeniu do umacniania państwa, jednak może także wyrażać się w dążeniu do wywyższenia swojego narodu ponad inne i w tym przypadku mamy do czynienia z nacjonalizmem fanatycznym. Nacjonalizm ten powoduje dążenie do wyładowania siły przez naród, do znalezienia kozła ofiarnego i obarczenie go winą za własne klęski. Znajduje się on najczęściej w rękach populistycznych polityków, którzy przede wszystkim „grają” na uczuciach ludu poprzez projekcję, a więc przypisywanie wrogom cech antypatycznych. Swoistym typem nacjonalizmu jest nacjonalizm postkomunistyczny. Z. Brzeziński uważa, że okres istnienia ZSRR „zamroził” nacjonalizmy Europy Śr-Wsch., które teraz po upadku ZSRR „wypłyną na powierzchnię”. Dlatego też coraz częściej pojawiają się postulaty homogenicznego państwa, czyli koncepcje, by jeden naród zamieszkiwał jedno państwo. Już w 1555 r. w Augsburgu pojawiło się hasło cuius regio, eius religio, które to hasło obecnie przekształcone jest na hasło cuius regio, eius natio. W związku z tym pojawił się problem wytyczenia granic etnicznych. Znaleziono kilka metod realizacji tego pomysłu:
przymusowe przesiedlenia
plebiscyty
ochrona mniejszości narodowych
czystki etniczne ( wypędzenie albo eksterminacja )
A więc nacjonalizm, prócz swej funkcji integrującej, może także powodować eskalację konfliktów etnicznych. Obecnie regułą we współczesnym świecie jest państwo wielonarodowe. Jedynie 12 państw jest państwami homogenicznymi,
25 państw - 1 naród stanowi ponad 90%
25 państw - 1 naród stanowi od 75% do 90%
30 państw - 1 naród stanowi od 50% do 75%
39 państw - żaden naród nie ma większości
53 państw - liczba narodów jest nie mniejsza niż 5
Geneza nacjonalizmu wg Gelmera
Uważa, że to nacjonalizm stwarza narody, a nie odwrotnie. Poszukuje on genezy w procesach społ. związanych z uprzemysłowieniem. W wyniku procesu industrializacji dochodzi do zachwiania ciągłości kulturowej na peryferiach, natomiast w miastach powstają masy, które szukają więzi. Więzią tą stają się związki o charakterze nacjonalistycznym, które to cechują się bogatą symboliką i mistycyzmem. Związki te, które są także wynikiem upadku znaczenia religii, zastępują jednostkom tożsamość plemienną.
Przyczyny rozpadu państw wielonarodowych :
krach systemu komunist.
próżnia w sferze świadomościowej, spowodowana przyczyną w/w
podłoże ekon. ( różnice potencjału republik )
pragnienie niepodległości ( emocje podsycane przez inteligencję )
naśladownictwo ( posiadanie państwa stało się wartością )
nawiązanie do tradycji i przeszłości
prawa narodów do samostanowienia
W wyniku realizacji tego prawa musiałoby powstać ponad 2 tyś. państw, co doprowadziłoby do niestabilności w skali globalnej. Ważna przeszkodą stałby się także problem wytyczenia granic.
Normy międzynarodowe a rzeczywistość międzynarodowa
Międz. normy polit. - te normy, które są jedynie polit. wiążące dla państwa, np. Akt Końcowy KBWE
Rola prawa międz. ( czy ogranicza ono swobodę decyzji polit. i w jaki sposób ? )
Normy prawa międz. powstają za zgodą państw wyniku wspólnych ustaleń i kompromisów. Jeżeli dane normy nie odpowiadają danemu państwu, wówczas pojawia się problem łamania norm międz. R. Bierzanek w ramach prawa międz. wyróżnia 2 rodzaje norm :
przepisy regulujące sprawy codzienne współpracujących państw ( np. prawo dyplomatyczne )
postanowienia dotyczące żywotnych interesów państw
W pierwszym przypadku naruszenia są nawet rzadsze, aniżeli w prawie wew. Druga grupa norm dotyczy żywotnych interesów państwa, dlatego też, gdy przyjmiemy że państwa działają egoistycznie, wówczas wyniknie z tego, że normy te są znacznie częściej łamane. Normy te są rzadko naruszane w sposób jawny, zaś państwa - zwłaszcza mocarstwa - starają się nadać tym działaniom charakter działań obronnych. A więc państwa nie negują te normy, ale w przypadku gdy normy te stają się przeszkodą w ich polityce, wówczas starają się one interpretować je w korzystny dla siebie sposób. W przypadku zawierania wielostronnych umów nie mają większego znaczenia subiektywne intencje sygnatariuszy, gdyż państwa podpisując taką umowę, czynią to dla „świętego spokoju”, a więc chcą pokazać się z dobrej strony w „oczach” świata.
Zasady regulujące stosunki między państwami
Karta NZ ( 24-X'45 )
Art. 103 mówi, że w przypadku sprzeczności zobowiązań wynikających z tej karty z zobowiązaniami innych umów, wówczas zobowiązania karty mają pierwszeństwo.
W 1960 r. rozpoczęły się prace nad kodyfikacją zasad ONZ. W ich wyniku podpisano 24-X'70 r. „Deklarację Zasad Prawa Międz. dotyczących Przyjaznych Stosunków Współpracy między Państwami”. Jest to wiążąca lista zasad o których wcześniej wspominała Karta NZ :
zasada o niestosowaniu sił ( obejmuje ona także groźbę użycia sił )
pokojowe załatwianie sporów międz.
nieingerencja w sprawy wew. innych państw
współpraca państw w celu :
utrzymania międz. pokoju i bezpieczeństwa
ochrony praw człowieka
rozwoju gosp.
równouprawnienie i samostanowienie narodów
suwerenna równość państw ( równość państw, ale tylko wobec prawa )
wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań przyjętych zgodnie z Karta NZ
Akt Końcowy KBWE z 1-VIII'75 r.
Zawiera on konkretyzację zasad dotyczących stosunków między państwami w Europie. Poza siedmioma zasadami NZ dodaje ona :
przestrzeganie praw człowieka
nienaruszalność granic
integralność terytorialna państw
Zasada 8 była wynikiem nacisku bloku państw zach., którym zależało na obronie praw polit. i obywatelskich. Zasada ta była jednak sprzeczna z zasadami ustrojowymi państw bloku socjalistycznego, gdyż w państwach tych to jednostka była podporządkowana państwu. Natomiast zasada 9 była wyrazem dążenia do utrzymania obecnego ststus quo w Europie. Zachód po podpisaniu tego dokumentu zaczął naciskać na państwa realnego socjalizmu do ustanowienia kontroli dotyczącej przestrzegania zasady 8. W odpowiedzi państwa te powołały się na zasadę 10, a więc uważały, że ustanowienie takiej kontroli spowoduje ingerencje w sprawy wew. państw. Nacisk zew. na kraje realnego socjalizmu został wsparty też naciskiem wew., a więc pojawiły się organizacje dysydenckie ( np. KOR, Solidarność, Karta 77 ), które przede wszystkim wskazywały na łamanie praw człowieka. W II poł. lat 80-tych mają miejsce próby adaptacji państw socjalistycznych do poziomu zachodnioeuropejskiego ( Gorbaczow, Okrągły Stół ). W ramach tej adaptacji na początku 1989 r. państwa te uznały na Kongresie Wiedeńskim zachodnią koncepcję przestrzegania praw człowieka. Dopuszczono także do ustanowienia kontroli w celu przestrzegania tych praw. Rezultatem tych postanowień było przyśpieszenie upadku bloku państw realnego socjalizmu ( „jesień ludów” ). W 1991 r. w Moskwie podpisano dokument zezwalający na prowadzenie międz. inspekcji przestrzegania praw człowieka w państwach podejrzanych o łamanie tych praw, które to państwa takiej kontroli muszą się poddawać.
Państwo a MSP
Wspólnota międz. to grupa państw połączonych ze sobą ścisłymi więzami. Ich najważniejszym atrybutem jest suwerenność, którą możemy rozpatrywać w 2 aspektach :
wew. - rzeczywiste sprawowanie władzy w państwie na określonym obszarze
zew. - brak zależności od innych państw.
Jednak wzrost znaczenia czynników współ-uzależniających powoduje modyfikację pojęcia suwerenności. Istotnym ograniczeniem jest choćby międz. ochrona praw człowieka, gdyż państwa w których łamane są te prawa muszą poddać się międz. kontroli. Przy czym należy wspomnieć, że państwa te dobrowolnie stając się sygnatariuszami traktatów międz. w tym zakresie same, tę suwerenność ograniczyły. Państwo powinno jednak unikać zależności jednostronnych. Możemy wyróżnić kilka płaszczyzn ograniczania suwerenności :
pr.-międz. - suwerenność ta ograniczana jest poprzez umowy i traktaty miedz.
polit.
ekon. - ograniczania powstające w wyniku globalizacji
militarna - ograniczenia wynikające z przynależności do sojuszów
kult. - amerykanizacja kultury
Międzynarodowa pozycja państwa
Należy tutaj odróżnić pozycje państw uznawanych za mocarstwa od pozycji państw mniejszych. Za państwa mocarstwa uznaje się takie państwa, które są stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa, jednak liderem tej grupy są USA, które są uznawane za jedyne mocarstwo światowe. Należy wyróżnić także mocarstwa sektorowe, a więc takie, które przewodniczą w określonym sektorze, np. Japonia w sferze ekon., czy Francja w sferze kult. Innym typem mocarstw są mocarstwa regionalne, a więc przewodniczą one w określonym regionie świata, np. Iran w Azji Śr-Wsch., czy Brazylia w Ameryce Płd.
Działania państw w MSP
Motywy działań :
wola przetrwania, czyli egzystencja oraz zachowanie tożsamości i suwerenności
rozwój rozumiany jako dążenie wzrostu potęgi
racja stanu obejmująca żywotne interesy państwa
cele : długofalowe, strategiczne i taktyczne
działania
Aby realizować cele państwo musi posiadać odpowiednie środki. Środki te mogą mieć następujący charakter :
polit. - dyplomacja
militarny - mogą one służyć do obrony, odstraszania, nacisku, ataku, a także dla prestiżu
ekon. - zasoby surowcowe, odpowiednie ukierunkowanie handlu zagran., a także środki typu wojna celna, embargo
kult.
propagandowe
Wyjaśnianie działań państw
Materiałami jakimi dysponujemy w celu zapoznania się z działalnością państw są przede wszystkim dokumenty podawane do publicznej wiadomości. Jednak tego typu dokumenty stanowią jedynie powierzchnię życia międz. państw, ważniejsze jest jednak to, co kryją państwa pod fasadą oficjalnych oświadczeń. Holsty twierdzi, że na podstawie oficjalnych dokumentów możemy wysnuć wnioski dotyczące strategii propagandowej państwa, ale jeżeli poddamy je dokładnej analizie, wówczas wtedy możemy zapoznać się z zamiarami elity danego państwa. Do wyjaśniania działań posłużyć się jednak trzeba pewnymi motywacjami pozwalającymi na odróżnienie działań rzeczywistych od deklarowanych. Regułą przy tym jest staranne ukrywanie motywacji, których nie akceptuje większość społeczeństwa w danym kraju. Można jednak motywować daną decyzję powołując się na dobro państwa, bezpieczeństwo, czy na rację stanu.
Dyplomacja
Elementy pojęcia dyplomacji:
zespół osób prowadzących rokowania między państwami
sama działalność ( rokowania )
realizacja założeń zagran. polityki państwa
sztuka osiągania celów polityki zagran. i realizacji interesów państwa na arenie międz. drogą prowadzenia rokowań
Ewolucja form dyplomacji:
Doraźne i krótkotrwałe misje reprezentujące władców państw ( już w starożytności )
Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne, które pojawiły się w II poł. XV w. w miastach włoskich. Nastąpił wówczas opór niektórych państw upatrujących w tej formie dyplomacji pewne zagrożenia, np. szpiegostwo.
Kongres Wiedeński, który spowodował poszerzenie obszaru współpracy państw powodując ich współ-uzależnienie. Zapoczątkowało to rozwój współpracy wielostronnej.
Organizacje międz., które ugruntowały się w II poł. XIX w.
Dyplomacja opiera się na za zasadzie cel uświęca środki. Misje dyplomatyczne mogą być także stosowane w stosunkach z organizacjami międz.
Funkcje stałej misji dyplomatycznej:
reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie pobytu
ochrona interesów państwa wysyłającego w państwie pobytu
obserwacja wydarzeń w państwie pobytu za pomocą wszelkich dozwolonych metod i informowanie o tym państwa wysyłającego
popieranie i rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami
Gł. politycznym reprezentantem państwa wysyłającego jest szef stałej misji dyplomatycznej, którego oświadczenia mają charakter wiążący.
Do norm prawa dyplomatycznego zaliczymy zarówno normy prawa międz., jak i też normy prawa wew. Aż do poł. XIX w. miały one charakter zwyczajowy. Pierwsze próby kodyfikacji pojawiły się na Kongresie Wiedeńskim, a całość została skodyfikowana w 1961 r. Konwencja ta do obowiązków dyplomatów zalicza:
szanowanie prawa państwa pobytu
nie mieszanie się w sprawy wew., państwa pobytu
nie wykorzystywanie pomieszczeń misji niezgodnie z jej funkcjami
prawo legacji - prawo wysyłania misji dyplomatycznej na teren innych państw i prawo przyjmowania
takich misji.
W stosunkach dyplomatycznych można stosować także takie formy jak demonstracyjne zawieszenie lub zerwanie tych stosunków. Na podstawie form dyplomacji można wywnioskować o wzajemnych stosunkach między państwami. Wyróżnić możemy następujące klasy szefów misji:
ambasador
posłowie nadzwyczajni i ministrowie pełnomocni
charge d'affaires
Przywileje i immunitety dyplomatów zawarte są w Konwencji z 1973 r.
Do reprezentowania państwa na zew. upoważnieni są:
głowa państwa ( wszechstronne reprezentowanie państwa w stos. międz. )
szef rządu ( prowadzi on politykę faktyczną )
Minister Spraw Zagran. ( szef dyplomacji ) - jemu bezpośrednio podlegają służbowo pracownicy misji dyplomatycznych
Przywileje i immunitety tych osób nie mogą być mniejsze od przywilejów i immunitetów przedstawicieli misji dyplomatycznych.
Spotkanie na szczycie - bezpośredni kontakt osób podejmujących ważniejsze decyzje państwowe
Zalety :
umożliwia szybsze podejmowanie decyzji, gdyż decydenci polit. pełnię także funkcję negocjatorów
umożliwia szybsze przełamanie impasu
pozwala na większą elastyczność stron
daje możliwość natychmiastowego wcielenia uzgodnień w życie
daje możliwość dokonywania ścisłej wymiany poglądów
Wady :
decydenci mogą wykorzystywać spotkania dla celów propagandowych
wyniki zależą w dużym stopniu od osobowości decydentów
brak kwalifikacji osób prowadzących rokowania, co może prowadzić do błędnych lub nierealnych decyzji
wywieranie nacisku przez opinię publiczną
A więc sukces takich spotkań będzie zależeć od :
precyzyjnego określenia podmiotu rokowań
starannego przygotowania spotkania
Postulat jawności dyplomacji pojawił się po I woj. św. ( I postulat orędzia W. Wilsona ). Wraz z rozwojem mass mediów dyplomację zaczęto wykorzystywać do manipulacji opinii publicznej.
Bezpieczeństwo
Istotnym elementem bezpieczeństwa jest brak zagrożenia, które może mieć dwojaki charakter : obiektywny ( rzeczywisty ) i subiektywny ( istnieje w świadomości decydenta ). Obecnie wzrost bezpieczeństwa niektórych państw jest ściśle powiązany z bezpieczeństwem międz. ( jest to gra o sumie niezerowej ).
|
Stan braku bezpieczeństwa |
Obsesja ekipy rządzącej |
Fałszywe bezpieczeństwo |
Stan bezpieczeństwa względnego |
Aspekt obiektywny zagrożenia |
Duże |
Nieznaczna |
Duże |
Nieznaczny |
Aspekt subiekt. zagrożenia |
Duże |
Duża |
Nieznaczne |
Nieznaczny |
W ocenie bezpieczeństwa państw mamy do czynienia ze zmiennością bezpieczeństwa w czasie. O ile w przeszłości istniały państwa, które czuły się bezpieczne ( np. USA przed 11-IX ), o tyle zmiany w sferze milit. powodują, że ich bezpieczeństwo maleje. Obecnie dla zrozumienia kwestii bezpieczeństwa nie możemy posługiwać się tylko sferą milit. Należy bowiem wziąć pod uwagę także takie dziedziny jak:
ekon. - ogólny stan uzależnienia gosp. państw umożliwiający ingerencję w tym sektorze państw
obcych
ekologiczna - w tym przypadku granice państwowe nie mają większego znaczenia
kult. - bezpieczeństwo jako możliwość zachowania przez naród swej tożsamości
Bezpieczeństwo w świecie post-zimnowojennym
Zagrożenia milit., choć są dalej najważniejszymi, to jednak ich znaczenie w stosunku do pozostałych płaszczyzn zagrożenia maleje. Systematycznie wzrasta zwłaszcza wymiar ekon. bezpieczeństwa, świat bowiem przechodzi z geopolityki na geoekonomikę. Wymiar ten oznacza brak wrażliwości niektórych państw na stosunki gosp. Również rośnie znaczenie społ.-kult. wymiaru bezpieczeństwa oraz wymiaru ekologicznego.
Zakres bezpieczeństwa międz.
Jeżeli mamy do czynienia z super mocarstwem ( USA ) wówczas rozpatrujemy ten problem w kategoriach globalnych. Mocarstwa mniejsze rozpatrują problem bezpieczeństwa w kategoriach regionalnych, zakres Polski zaś obejmuje obszar OBWE.
Sposoby urzeczywistniania bezpieczeństwa międz.:
państwo samo je zabezpiecza poprzez neutralność lub izolacjonizm
państwo wstępuje w struktury milit., które dążą do :
utrzymania równowagi sił
zrealizowania koncepcji zbiorowego bezpieczeństwa
Polega ono na dążeniu za pomocą środków pr.-międz. do ograniczenia niebezpieczeństwa pojawienia się konfliktów. Do tych środków zaliczymy :
zakaz stosowania siły zbrojnej ( zakaz ius ad bellum )
powierzenie ochrony bezpieczeństwa międz. wspólnym akcjom państw należących do danego systemu ( koncepcja ta jest zbyt idealistyczna, gdyż zakłada ona solidarne podejmowanie decyzji przez państwa )
Obecnie systemem bezpieczeństwa międz. jest ONZ, która to organizacja nie spełnia pokładanych w niej nadziei. W okresie zimnowojennym funkcjonowała równowaga sił. Chociaż obydwa mocarstwa gromadziły olbrzymie potencjały milit., to jednak istniał wojenny pat.
Czyli aby system bezpieczeństwa był skuteczny, to nie może być on w skali uniwersalnej, lecz regionalnej. Ponadto podstawą systemu nie mogą być zobowiązania formalno-pr., lecz istnienie współzależności między państwami.
Neutralność - nie mieszanie się do cudzych sporów, czyli bezstronność.
Możemy wyróżnić neutralność wojenną ( czasowa ), a także pokojową ( stała ). Państwo deklarujące status wieczystej neutralności zobowiązuje się do :
nie uczestniczenia w wojnach
nie uczestniczenia w sojuszach i nie zawierania porozumień o charakterze milit.
Państwami wieczyści neutralnymi są :
Szwajcaria ( uzyskała ten status w 1815 r. )
Austria ( od 1955 r. )
Natomiast do państw prowadzących politykę neutralności zaliczymy : Szwecję i Finlandię. Ich polityka opiera się na 3 przesłankach :
położenie geopolityczne korzystne dla neutralności
zgoda mocarstw ( stanowią one strefę buforową )
muszą posiadać własne siły zbrojne
Międzynarodowy ład polityczny
Realizacji postulatów wiecznego pokoju podjęto się po zakończeniu I woj. św. tworząc LN. Początek lat 90-tych przyniósł renesans tej idei, którą zaczęto określać mianem ładu post-zimnowojennego o charakterze jednobiegunowym. Taka sytuacja spowodowała poszukiwania nowego kierunku dynamiki zmian stosunków międz. Zachodzą w nich bowiem różne procesy oscylujące między stabilnością ( zdolność systemu powrotu do stanu równowagi ) a turbulencją ( układ, gdzie elementy poruszają się w sposób chaotyczny ).
Czy w stosunkach międz. istnieje ład ? ( poglądy )
Ład międz. jest stałą tendencją w stosunkach międz. i zawsze zajmuje miejsce nieładu, który jest stanem przejściowym.
Ład międz. nie stanowi stałej tendencji i nie jest w stanie sam się zaprowadzić.
Rodzaje ładów :
1.
normatywny - idealny układ stosunków międz. oparty na prawie międz., np. system LN czy ONZ
( jest on rozumiany jako pożądany cel )
empiryczny - oparty jest na realnym doświadczeniu
2.
wymuszony - dyktat mocarstw zwycięskich w wojnie ( słabo adaptuje się do nowej sytuacji )
wynegocjonowany - ustanowiony dzięki wysiłkom dyplomatów w wyniku wzajemnych kompromisów
Przykładami próby ustanowienia ładu międz. w historii były : pokój westfalski, Kongres Wiedeński, czy też Traktat Wersalski. Obecnie funkcjonuje system ONZ, który jest ładem normatywnym. Natomiast do „Jesieni Ludów” ładem empirycznym był ład po-jałtański. Trzeba zwrócić uwagę, że granice czasowe ładów mają charakter umowny, gdyż nowy system jest syntezą pewnej ilości elementów nowych, oraz elementów starego systemu, czego najlepszym dowodem są konflikty bałkańskie, czy tez redukcja sił konwencjonalnych w Europie Śr-Wsch. Przesłanką ładu lat 90-tych jest dominacja USA jako jedynego super mocarstwa. Z. Brzeziński próbuje określić rolę USA jako „kontrolera ruchu”, który dokonuje selekcji. USA mogą utrzymać ład globalny tylko wtedy, gdy współpracować będą z mocarstwami regionalnymi, które także są „strażnikami” ładu, ale jedynie w regionie. Żeby taki ład międz. urzeczywistnić, należy zmodyfikować ład normatywny w ramach ONZ.
Czy USA są w stanie podołać roli „międz. policjanta” ?
Krytycy poddają tę tezę w wątpliwość, gdyż wymaga to dużego nakładu finansowego. Inni ponadto uważają, że rozpad ZSRR spowodował także zachwianie pozycji USA.
W rzeczywistości międz. do 11-IX funkcjonował turbulentny porządek międz. Opierał się on przede wszystkim na porządku pieniądza. A więc nie był to system stabilny, dlatego też wymagał on zmian, które można je osiągnąć w drodze negocjacji. Regionalne systemy polit. Brzezińskiego ( Europa Zach., Ameryka Płn., Eurazja post-sowiecka, Azja Wsch., Azja Płd. i świat islamu ) pokrywają się z cywilizacyjną koncepcją systemu polit. Huntingtona. Brzeziński uważał, że :
W świecie islamu funkcjonować będzie wrzenie etniczne, które wymagać będzie kontroli USA.
Najwyższa stabilność będzie istnieć w strefie Ameryki Płn. i Europy Zach. Rdzeniem Ameryki Płn. jest NAFTA, która jest obecnie największym rynkiem świata. Do obszarów NAFTY zaliczymy także Amerykę Łac., za wyjątkiem Kuby.
Rdzeniem Azji Wsch. są Japonia i Chiny
Azja Płd. z Indiami na czele nie jest poddana dominacji z zew.
Na obrzeżach obszaru post-sowieckiego będą występować konflikty
Brzeziński uważa, że przyszły ład międz. będzie się dalej opierać na USA, ale także do USA dołączą Europa Zach. i Japonia. Powinne one jednak bardziej zaangażować się w budowę stabilności międz.
Spory międzynarodowe i ich pokojowe rozstrzyganie
Spór międz. - nieporozumienie, brak zgody, lub kolizja poglądów na temat sytuacji faktycznej, norm
międz., czy też interesów.
Spór powstaje, gdy:
jedno państwo twierdzi, że pewne prawo posiada, a drugie nie
jedno państwo wysuwa roszczenia w stosunku do drugiego
dochodzi do sprzeczności norm międzypaństwowych
Spór międz. może przekształcić się w konflikt międz., a ten z kolei w konflikt zbrojny. Należy odróżnić też spory polit. od sporów pr. Spory pr. rozstrzygane są przez międz. sądy, natomiast spory polit. przez organizacje międz.
Sposoby pokojowego rozstrzygania sporów:
dyplomatyczne - strony same decydują się na rozstrzygnięcie sporu
rokowania
bezpośrednie rozmowy prowadzone przez przedstawicieli państw uczestniczących w sporze
Szansę porozumienia rosną wtedy, gdy między stronami występuje dodatnie sprzężenie zwrotne.
Środki rokowań:
uzasadnianie własnego stanowiska
wykazywanie błędów i luk drugiej strony
odwoływanie się do własnego interesu oponenta
formułowanie własnych obietnic ustępstw w przyszłości
obciążanie odpowiedzialnością drugą stronę za chęć zerwania rokowań
ustępowanie w kwestiach nieistotnych, po to żeby pokazać, że jest się elastycznym
dobre usługi
rokowania pośrednie z udziałem osób trzecich nie biorących udziału w sporze
Występują one w 2 formach:
strona trzecia umożliwia tylko samo zetknięcie się stron sporu
strona trzecia przekazuje komunikaty między stronami
Dobre usługi mogą wynikać z inicjatywy stron sporu, ale najczęściej wynikają z inicjatywy samej trzeciej strony.
mediacja
oprócz świadczenia dobrych usług mediator bierze także udział w rokowaniach i może sugerować sposoby uregulowani sporu.
badania międz.
Polegają na ustaleniu faktów, które przyczyniły się do sporu. Strony więc mogą powoływać wspólną międz. komisję badawczą, która ma zająć się badaniem tych faktów. Sprawozdanie tej komisji nie jest wiążące dla stron.
koncyliacja ( pojednanie )
Komisja koncyliacyjna nie tylko bada sytuację faktyczną, ale ponadto formułuje propozycję uregulowania sporu. Propozycje komisji także nie są wiążące.
sądowe
strony przekazują rozstrzygnięcie sporu międz. instytucji i zobowiązują się do podporządkowania decyzji tej instytucji.
sądownictwo
stały jest organ rozstrzygający, stała jest procedura i prawo, a wyrok jest zawsze wiążący, np. Międzynarodowy Tryb. Sprawiedliwości w Hadze utworzony w 1921 r., czy Stały Sąd Rozjemczy w Hadze z 1907 r.
Stronami statutu MTS są wszystkie państwa wchodzące w skład ONZ, mogą być nimi także inne państwa, np. Szwajcaria, San Marino. Bycie stroną MTS nie jest równoznaczne z kompetencjami MTS-u. Do rozstrzygania sporu przez MTS wymagana jest zgoda stron sporu.
arbitraż
strony same wybierają arbitrów, procedurę działania i prawo będące podstawa roszczeń.
organizacyjne - strony upoważniają organ międz. do uregulowania konkretnego sporu
Na kształt decyzji organizacji wpływa przede wszystkim układ sił w jej ramach.
Prawo do wojny ( ius ad bellum ), jego etapy ograniczenia i zniesienie.
1907 - II Konwencja Haska zabraniająca podejmowania działań zbrojnych w celu wyegzekwowania
długów
1919 - Pakt LN wprowadzający obowiązek pokojowego rozstrzygania sporów, lecz gdy pokojowe środki
nie poskutkowałyby wówczas można przystąpić do wojny
1928 - Pakt Brianda-Kelloga znoszący ius ad belum
1945 - Karta NZ potępiająca wojnę i zawierająca obowiązek powstrzymywania się od groźby użycia
siły ( art. 2 ).
Europa
Definicja:
Geograficznie wydzielająca się część kuli ziemskiej, na której ukształtowały się realne więzi międzypaństwowe i transnarodowe ( kryterium obiektywne ). Więzi te są wyraźnie uświadomione, gdyż państwa przejawiają wolę do podjęcia współpracy ( kryterium subiektywne )
w sensie geograficznym
obszar od Atlantyku po Ural
jako wspólnota kulturowa
Do XVIII w. źródła Europy kulturowej poszukiwano w chrześcijaństwie. Po II woj. św. podział kulturowy Europy na Europę rzymską i bizantyjską zastąpił podział ideologiczny. Obecnie nie da się zdefiniować Europy jako wspólnoty kulturowej poprzez wykreślenie granic, gdyż podstawą jest tutaj czynnik świadomościowy. Niektórzy próbują wykreślić granice Europy jako wspólnoty kulturowej posługując się kryterium geograficznym. Problem, jaki tutaj się pojawia, jest status Rosji.
w sensie geopolitycznym
„mała Europa” - obszar UE
„wielka Europa” - od San Francisco po Władywostok
Mamy w tym przypadku także do czynienia z regionalizmem, czyli współpracą pewnego kręgu państw europejskich odnoszącą się do pewnego regionu.
Mechanizmy stosunków Europy podzielonej do 1989 r.
System państw zach., oraz blok wsch. charakteryzował się innym charakterem więzi. Więzią łączącą państwa zach. były wewnątrz tego bloku więzi ekon., a także wspólne wartości ideologii liberalizmu, zaś na zewnątrz poczucie zagrożenia ze strony ZSRR. Natomiast więzią wew. bloku wsch. była siła milit. ZSRR oparta na „doktrynie Breżniewa”, zaś na zewnątrz była więź ideologiczna łącząca kierownictwa partii polit. sprawujących władzę w tych państwach.
Relacje międzyblokowe:
płaszczyzna polit.
Sprzeczności wynikały z:
odmiennej koncepcji ustrojowej i struktury władzy polit. ( przede wszystkim rozumienie praw człowieka )
utrzymywanie sił obronnych ( doktryna nieprzejednanego antagonizmu )
szukanie sposobu na odprężenie
płaszczyzna milit.
Przewaga bloku wsch. występowała na płaszczyźnie broni konwencjonalnej. Ten stan równoważony był przez państwa zach. potencjałem nuklearnym i koncepcją odstraszania. Zachód kładł nacisk na kontrolowany „wyścig zbrojeń”, ZSRR wysuwał natomiast koncepcję rozbrojenia, odrzucając jednocześnie koncepcję kontroli zbrojeń.
płaszczyzna ekon.
Z jednej strony funkcjonował system wolnorynkowy, z drugiej zaś system nakazowy oparty na wzorcu radz. z lat 30-tych. Blok sowiecki próbował stworzyć obszar, który byłby całkowicie wyodrębniony od światowego rynku ( RWPG ).
płaszczyzna humanitarna
Z jednej strony koncepcja swobodnego przepływu ludzi i informacji, z drugiej zaś koncepcja kontrolowanego przez państwo komunikowania się i przepływu ludzi.
Problemy globalne i regionalne
Polska w MSP
9