Firth: SPOŁCZNOŚCI LUDZKIE

PRACA I BOGACTWO W SPOŁECZEŃSTWACH PRYMITYWNYCH

Istnieje wiele charakterystycznych różnic pomiędzy kulturami w pojmowaniu ekonomiki. Antropologia często pomija te kwestie, a skupia się na rzemiośle, sztuce, technologii.

Wiele społeczności egzotycznych posiada proste wyposażenie techniczne, które jeszcze nie zostało przetworzone w jednolitą organizację przemysłową; nie wchodzą też w skład rynku światowego, nie posiadają systemu cen (a więc i miernika płac) dlatego trudno to badać poprzez język ekonomii.

Niektóre ludy prymitywne pozostają w STADIUM PREEKONOMICZNYM - dla których charakterystyczne jest indywidualne poszukiwanie pożywienia tak kiedyś uważano. Dziś w każdej grupie prymitywnej powstaje problem zapoatrzenia ludności w żywność - ale podchodzi się do niego zbiorowo, z zastosowaniem, w pewnym sensie, planowanego systemu produkcji i dystrybucji.

W tym systemie określoną rolę mogą odgrywać różne czynniki: więzy rodzinne, zobowiązania w stosunku do krewnych i sąsiadów, wierność i posłuszeństwo w stosunku do starszych, poszanowanie rosowych zakazów, wiara w duchy przodków i bóstw - jako kontrolujących środki pożywienia.

Często pracę krajowcy podejmują jako obowiązek wynikający ze stosunku do osoby, która prosi o jej wykonanie, a nie dla zysków materialnych. Praca dla samej pracy nie jest uważana za konieczną.

Nie zwraca się uwagi na czas pracy, np. czas wysychania tkaniny nie jest uważany za stracony.

Niewielu ma poczucie, że należy być stale zajętym i pracować.

Głównym bodźcem gospodarczej działalności plemienia jest bezpośrednia chęć zaspokojenia potrzeb materialnych. Ich działanie gospoddarcze ma charakter społeczny, a nie indywidualny

Wartości przypisane danym rzeczom nie wynikają tylko z zaspokajania konkretnych potrzeb, ale i z ich roli w życiu.

POŻYWIENIE - może być wyrazem zobowiązań w stosunku do powinowatych, przodków, naczelników.

- może być wyazem gościnności czy bogactwa.

CZÓŁNO - symbol umiejętnści obróbki drzewa, zdolności

- miejsce odpoczynku czy wcielenie bóstwa

KROWA - część posagu

- ofiara rytualna

- oznaka pozycji społecznej

wiele bóstw, na których opiera się byt materialny, ma charakter materialny.

Za najbardziej podstawową zasadę większości stosunków między ludźmi należy uważać ZASADĘ WZAJEMNOŚCI. Rewanż ma mieć inny charakter - w formie dóbr materialnych lub pracy czy np. zawodzenia na pogrzebie lub publicznej deklamacji na cześć ofiarodawcy, np. na Tikopia, na pogrzebie: krewny zmarłego nie szykuje posiłków ze względu na żałobę. Karmi go ktoś z zewnątrz - „kierowany sympatią” . Po 3 dniach żałobnik wręcza mu drewnianą misę, kawał plecionego sznura, parę haczyków na ryby - jako zapłatę. Gdy jednak zdarzy się pogrzeb w rodzinie tamtego - czynność się powtarza - odwrotnie.

Zwyczaje nie są dziedziczone ani impulsy - irracjonalne, ale są rezultatem wdrożenia danej społeczności w system wartości społecznych.

Nie istnieje tu stała specjalizacja jednostek lub grup w wykonywaniu różnych zadań. Istnieje pewien podział pracy, zwłaszcza między płciami, ale nikt nie utrzymuje się z wykonywania wyłącznie jednego zawodu, np. w Oceanii. Stąd brak sezonowego bezrobocia i płynnych rezerw siły roboczej.

W gospodarce prymitywnej często występuje współpraca. Główną siłą łącząca ludzi nie jest odpowiedzialność pracowników wobec pracodawcy, ani obawa utraty zajęcia lub zapłaty. Ważne są ustalone zwyczajem pojęcia o pracowitości, wyrzuty towarzyszące w przypadku lenistwa bodziec, jaki stanowi praca w grupie w połączeniu ze śpiewem i żartami, które zmniejszają zmęczenie i dają pewne wrażenie rozrywki. Ciężkiej pracy towarzyszy śpiew rytmiczny - dla ulżenia i lepszego kierowania pracą.

Często dochodzi do „wymiany darów”. Stosuje się zwyczajowe normy wymienne, działa zasada wzajemności. Czasem osoba obdarowana - dla umocnienia swojej pozycji społecznej rewanżuje się darem o większej wartości.

Dla „PRYMITYWNYCH TRANSAKCJI” typowy jest „ZAKRES WYMIANY” - jeden artykuł można wymienić na inny - z tej samej grupy, np. w pd. wsch. Gwinei wymiana ryb na jarzyny i odwrotnie. Nie ma wolnego rynku ani ostatecznej miary wartości poszczególnych przedmiotów, ani żadnego powszechnie uznanego środka płatniczego.

Prymitywny system podziału dóbr nie polega na wyszukiwaniu dokładnych równoważności za korzyści płynące z wykorzystania różnych elementów produkcji.

W takim systemie niełatwo jest podzielić takie kategorie jak: płaca, zysk, korzyść. Systemem tym rządzą zasady dobrobytu i sprawiedliwości, różne w różnych społeczeństwach.

Społeczności prymitywne maja pewne koncepcje własności. Środki produkcji mogą być zarówno własnością zbiorową, jak indywidualną. Często indywidualne prawa własności mają charakter złożony - mogą opierać się na pewnych związkach rodzinnych. Istnieje też dobrze rozwinięta teoria odpowiedzialności zbiorowej powstrzymuje jednostki od wyzysku bliźnich.

Podstawą cechą systemu prymitywnej gospodarki jest: BRAK PIENIĄDZA, MECHANIZMU CEN, a w wielu przypadkach FORMALNEGO RYNKU.

Stąd można by sądzić, że gospodarka prymitywna działa bez wyraźnych zasad - ale jednak procesy gospodarcze odbywają się - uznaje się usługi i są one opłacone. Wartości wyraża się w sposób ilościowy, zgodnie z normami zwyczajowymi.

PODZIAŁ ZWIERZĘCIA ZABITEGO NA POLOWANIU - zwierzę dzieli się zwykle zgodnie z ustalonymi zasadami. Jeśli zostało zabite dzięki działaniu zbiorowemu - można by oczekiwać, że będzie włożone według włożonego trudu. Do pewnego stopnia postępuje się z tą zasadą, ale uwzględnia się też prawa innych:

• W Australii - podział w zależności od stopnia pokrewieństwa z myśliwym. Czasem myśliwi zatrzymują dla siebie to, co najgorsze.

• W zależności od regiony krewnym przeznacza się różne części. Te zasady podkreślają podstawy zobowiązań rodzinnych i moralne prawa dzielenia pożywienia. Nie ominięto zasady, że każdy powinien dostać wynagrodzenie za swoją pracę, lecz nie została ona ujęta w zespół kanonów podkreślających, że związki pokrewieństwa, pozycja społeczna lub przywilej i pojęcia rytualne winny znaleźć odpowiedni wyraz ekonomiczny.

UCZTA - wydający ją zyskuje zwykle na szacunku, gdzie uznanie osobiste i sława wiążą się ściśle z wysokością ponoszonych wydatków. Wydanie uczty stanowi krok wyżej na drabinie społecznej, np. w różnych częściach Melanezji - tego typu uczty są częścią ceremonii zdobywania różnych stopni w tajnych związkach mężczyzn, stanowiących ważny rys życia tubylców; na Tikopia naczelnik znaczy czas swego panowania ucztami wydawanymi co ok. 10 lat - tzw. „Uczty zasług”

Uczta: KHUANG TSAWI - organizowana przez Zahau Chinów z Birmy

Najważniejszy moment, to zabicie 3 sztuk bydła; ćwiartowanie i dzielenie na szereg zwyczajowo ustalonych części, z których każda ma nazwę. Każda część jest przeznaczona dla pewnej kategorii ludzi:

CZĘŚĆ	ILOŚĆ	OTRZYMUJĄCY
a b c d e f g h i	3 6 6 3 3 6 6 3 3	Podział między ojca, brata i synów braci ojca. Czaszki zwraca się osobie wydającej ucztę - ta wiesza ją przed domem jako oznakę zamożności. Dla wydającego ucztę; 1 - dla kozła ofiarnego, na którego powinny paść nieszczęścia; 1 - dla dostawcy bambusa na krzesło dla żony wydającego ucztę; 1 - dla pomocnika; 2 - dla wydających ucztę. Wszystkie dla osób wydających ucztę. 1 - dla naczelnika; 2 - przyjaciołom dla ojca; dla brata; dla synów braci ojca 3 - dla osób, które ostatnio wydawały uczty; 3 - dla sióstr lub bliskich kuzynek pomocnikom kuzynkom dalszym, które pomagały przy urządzaniu uczty 1 - naczelnikowi; 2 - dla poprzednio wydających ucztę

Mięso otrzymują zatem 3 główne grupy ludzi:

• Krewni wydającego ucztę

• Ludzie, którzy oddali mu jakieś zasługi, usługi

• Grupa gospodarzy poprzednich uczt (świadczy to o tym, w jak wysokim stopniu w opisywanej społeczności hojność jest środkiem umacniania pozycji społecznej, a nawet jak się wyda dalsze uczty, można zdobyć prawo wejścia po śmierci do najwyższego nieba Chinów)

Chinowie - jak i inne ludy prymitywne uważają, że dawanie przynosi więcej szczęścia niż otrzymywanie, bo akt ofiarowania upoważnia do otrzymania więcej w przyszłości.

Ceremonialny podział mięsa zwierząt w czasie uczt jest cechą często spotykaną.

Brak pieniądza nie oznacza, że nie istniej wymiana - czasem regularne targi.

Wiele plemion, np. na Wyspach Salomona lub w wielu częściach Afryki organizuje wymianę ad hoc podczas wypraw podejmowanych specjalnie w tym celu mężczyźni z nadbrzeżnego pasu terytorium. Papua - co roku organizuje 200 milową podróż z ładunkiem garnków, których wyrobem trudnią się kobiety; wracają 6 miesięcy później - z nowymi dłubankami i sago w ładowniach.

Takie podróże są bardzo ryzykowne - stąd mnóstwo tabu nakładanych na żeglarzy i ich żony.

Triobriandczycy mają dwa typy wymiany:

1. Dotyczącą przedmiotów użytecznych - np. garnki

2. Dotyczącą naszyjników z czerwonych muszli i bransolet

Naszyjniki wymienia się między partnerami zamieszkałymi na różnych wyspach w okręgu kilkuset mil. Partnerzy odwiedzają się kolejno posuwając się od wyspy do wyspy zgodnie z ruchem wskazówek zegara.

Bransolety z muszli - w tym samym kręgu ludzi, ale kierunek wymiany przeciwny do ruchu wskazówek zegara.

Bransolety z muszli wymienia się na naszyjniki.

Wymiany te posiadają złożony charakter i wiążą się ze specjalnymi wyprawami na łodziach. Czasem ważniejsza jest sama wymiana a nie jej przedmiot.

W niektórych rejonach ceremonialna wymiana odbywa się bez regularnych wypraw. Okazje dają duże, międzyplemienne spotkania z okazji inicjacji lub innych ceremonii, np. w pn. Australii - system wymiany = MERBOK. Niektóre z przedmiotów w ogóle nie mają zastosowania lub nie są używane w danych społecznościach; tylko przekazywane dalszym partnerom.

Wymiana Merbok występuje zawsze z tymi samymi partnerami - w różnym stopniu spokrewnionymi. Transakcje nie są wielkimi ceremoniami, ale posiadają stronę obrzędową.

Fakt posiadania stałego partnera w łańcuchu wymiany jest dowodem społecznej dojrzałości jednostki.

Podarowanie komuś jakiegoś przedmiotu jest oznaką przyjaźni i służy wzmocnieniu więzi towarzyskiej.

Wszystko co wywołuje smutek albo radość jest okazją do skomplikowanej wymiany dóbr i wyrażania własnych uczuć.

Często zwyczaj wymaga, aby dary pochodzące od rodziny panny młodej były inne niż dary ofiarowane przez rodzinę pana młodego.

U Maorysów w wypadku małżeństwa między osobami należącymi do szanowanych rodzin wymieniano precjoza (klejnoty, kosztowności) rodzinne - służyły następnym pokoleniom jako znak więzi między dwiema szlachetnymi rodzinami.

Mimo iż pieniądz nie stanowi charakterystycznej cechy prymitywnych systemów gospodarczych, to pojęcia: „środek obiegowy krajowców”, „pieniądz krajowców” są w powszechnym użyciu. Stosowane są do bardzo wielu wartościowych przedmiotów; np. orzechów kokosowych na Nikobarach, zębów wieloryba na Fidżi, wosku pszczelego na Borneo, pęków czerwonych piór na Santa Cruz.

Pieniądz umożliwia wyminę różnych przedmiotów i jest miernikiem ich wartości, np. orzechy kokosowe służą jako miernik wartości - zapłata może być dokonana w innym towarze, np. monety:

2 ann = 16 orzechów

1 rupia = 100 orzechów

Wszystkie ważne ceremonie wiążą się z zabijaniem świń oraz z ich pożyczaniem czy wymienianiem. Społeczne znaczenie tych zwierząt, ich wartość - ustalona wg stopni - transakcje kredytowe, których są przedmiotem, nie upoważniają jednak, aby nazywać je mianem pieniędzy - w ściśle ekonomicznym tego słowa znaczeniu.

Ważne, że krajowcy - nie mając systemu pieniężnego - stworzyli skomplikowany system ekonomiczny i prowadzą swobodną wymianę wielkiej ilości towarów wedle własnych norm wartości.

Malinowski wskazywał na konieczność ostrożności przy określaniu jakiegoś przedmiotu jako „pieniądza krajowców”, o ile nie można udowodnić, że technika wymiany stosowana przez dany lud wymaga, aby ten przedmiot był powszechnym środkiem wymiany i miernikiem wartości.

Np. wartościowe ozdoby z muszli wymieniane w kręgu Kula nie były w ten sposób używane - są skondensowanym bogactwem, ale nie są pieniądzem.

Na wyspach Salomona i W. Banksa podobną rolę odgrywają sznury krążków muszlowych.

Armstrong na wyspie Rossel zanotował istnienie dwóch rodzajów sznurów muszli:

DAP - dzieli się na 22 klasy, z których każda posiada swoją nazwę i zawiera pewną liczbę pojedynczych, czerwonawych, trójkątnych kawałków muszli

KÖ - jest jednostką złożoną z 10 krążków muszli mięczaka dwuskorupowego. Ma 16 klas.

16 KÖ = 22 DAP ale nie można zamienić 1. na 2. , bo ich wartości są nieporównywalne.

W wielu kulturach sznury muszli używane są dość powszechnie i przy ich pomocy można wyrazić wartość wielu innych przedmiotów. Nie mają one jednak tak uniwersalnego zastosowania jak pieniądz w naszym społeczeństwie.

Posługiwanie się monetami o największej wartości wymaga pewnego ceremoniału. Np. gdy przekazuje się komuś 18 DAP - obie strony padają na wznak na znak szacunku. Od 19 do 22 posiadają taki wysoki stopień wartości, że uważa się, że niepowinny oglądać światła dziennego przechowuje się je zawsze w zamknięci (posiadają je jedynie naczelnicy i służą wyłącznie jako zabezpieczenie pożyczek.

Armstrong że przedmioty z muszli są pieniądzem. Są środkiem wymiany i miernikiem wartości.

Przedmioty nie posiadają wartości same w sobie poza tą, która wynika z ich stosunku do człowieka i jego potrzeb

Jeśli uznamy, że wartość to „cena”, to nie możemy jej zmierzyć w społeczeństwie nie znającym pieniądza. Nie możemy też mierzyć wartości, jeżeli rozumiemy przez nią koszt zrobienia jakiejś rzeczy - bo koszty można obliczyć w sposób ogólny.

W społeczeństwach prymitywnych nie ma środka, przy pomocy którego można wyrazić wartość porównawczą wielu przedmiotów - dla celów wymiany.

Każde ze społeczeństw zdaje się mieć pewne pojęcie o wartości różnych przedmiotów znajdujących się poza kręgiem bezpośrednim przedmiotów użytkowych. Istniej pewna skala porównawcza stopnia użyteczności przedmiotów czy potrzeb - choć skala ta nie jest wyraźnie wyznaczona i nie można wyraźnie określić wartości porównawczej jakiegoś przedmiotu. Coś jednak decyduje, że Australijczyk woli wisiorek z muszelek od pasa z włosów; Polinezyjczyk czółno od bezbarwnej materii z kory, a Afrykańczyk - krowę od kozy.

ZASADY ZACHWANIA

Podstawą więzi społecznej i przyczyną łączenia ludzi w grupy są czynniki fizyczne i biologiczne; potrzeba jedzenia, związki krwi, wiek, wspólne miejsce zamieszkania.

Te same czynniki mogą też powodować dysonanse i konflikty.

Wszystkie społeczności ludzkie podlegają jednocześnie wpływom jednoczącym, dośrodkowym, wynikającym ze wspólnych interesów członków, jak i rozbijającej sile odśrodkowej interesów jednostkowych i partykularnych.

Zasady postępowania można podzielić na te, które wiążą się z:

• Zastosowaniem jakiejś techniki

• Smakiem i modą

• Obyczajami

• Moralnością

• Prawem i religią

Można rozróżnić: PRAWO

Jako przeciętna Jako norma, poziom do

statystyczna którego należy dążyć

Oba te rodzaje wykazują tendencję zbieżną. Uważa się, że w praktyce każdy powinien postępować tak, jak w praktyce faktycznie postępuje większość.

Za zwyczajowymi formami postępowania kryją się pewne „powinności”

Ludzie mają szerokie możliwości wyboru pomiędzy różnymi sposobami zachowania się w określonych sytuacjach. W swoim wyborze uwzględniają w/w względy natury społecznej. W postępowaniu kierują się opinią bliźnich i poglądami na to, co jest właściwe, opartymi na pewnych normach wartości.

W niektórych dziedzinach może zaistnieć rozbieżność między zasadami, które należałoby stosować, a tym co się robi faktycznie. Sprzeczność miedzy zasadami prawnymi a moralnymi i faktycznie stosowaną praktyką niekoniecznie jest wynikiem niewiedzy itp.

Dodatkowe wzorce stwarzają:

• Wierność w stosunku do innych ludzi

• Pojęcia sprawności i użyteczności

• Przekonanie o niesłuszności prawa

• Uleganie opinii publicznej

We wszystkich społecznościach ludzkich przestrzega się jakiegoś porządku społecznego. Jest to stan oparty na pewnych przepisach - łamanych lub zachowanych w zależności od różnorodnych interesów jednostek, świadomie podjętych obowiązków i wychowania. Porządek społeczny nie jest wynikiem procesów przebiegających podświadomie. W każdym społeczeństwie zasady tworzą pewien system. W prymitywnych społecznościach nie zostały skodyfikowane - krajowcy często mówią o przepisach tylko w odniesieniu do konkretnych zdarzeń - w ten sposób odbywa się przeważnie wychowanie młodzieży.

Społeczeństwa prymitywne posiadają niezwykle złożoną siatkę przepisów postępowania. Powierzchowne jest więc twierdzenie, że postępowanie ludów prymitywnych reguluje zwyczaj. Słowo to obejmuje szereg różnych przepisów o różnym zastosowaniu. W społeczeństwach prymitywnych spotykamy zasady tego samego rzędu, które u nas określamy mianem obyczaju, etyki, moralności, prawa i religii.

W każdym społeczeństwie istnieją kanony postępowania - „czasami grzeczność krajów wydaje się nawet przesadna”

Nawet formy powitania - choć mogą nam być obce - wynikają z jakichś etykiet. Np. na Tikopia albo na Malajach nie mówi się na powitanie „Jak się masz ?”, ale „Dokąd idziesz ?”

Ludy prymitywne posiadają także swoje osądy etyczne i moralne. Każdy z kodeksów moralnych przystosowany jest do określonych warunków społecznych - należy je oceniać w zależności od tego, w jakim stopniu zapewniają utrzymanie porządku społecznego.

Europejskie pojęcia moralne dodatkowo komplikuje fakt ich ścisłego powiązania z religią. Moralność prymitywnych nierzadko jest oddzielona od prymitywnej religii. Rzadko można znaleźć w społeczeństwie prymitywnym przekonanie, że dobrzy i źli ludzie po śmierci znajdują się w dwu różnych miejscach. Często zależy to od stanowiska, bogactwa czy rangi społecznej.

W społeczeństwach prymitywnych prawa nie wydaje żadna władza centralna i nie ma formalnego - mającego charakter sądu - ciała orzekającego. Jednak istnieją zasady, których należy przestrzegać. Istnieją też sposoby zapewniające pewien stopień posłuszeństwa. (Klasyfikacja tych zasad i definicja prawa w społeczeństwie prymitywnym bywa kwestią sporną).

Z punktu widzenia prawniczego w wielu kulturach prymitywnych prawo nie istnieje.

Z punktu widzenia socjologicznego - prawo to wszelkie przepisy istniejące w danym społeczeństwie i sposób ich działania (bliskie antropologii)

ANTROPOLODZY różne grupy:

Malinowski - chciał włączyć do pierwotnego prawa wszystkie istniejące w danej społeczności rodzaje zobowiązań i wszelką działalność opartą na zwyczajach, mających na celu niedopuszczenie do łamania porządku społecznego.

Radcliffe - Brown - skłania się do ograniczenia zakresu prawa do momentu wystąpienia sił działających w wyżej pod względem politycznym zorganizowanych społecznościach.

Godfrey Wilson - za kryterium działania prawnego przyjmuje zaangażowanie się w nim jednego lub więcej członków danej grupy społecznej, nie zainteresowanych bezpośrednio, np. strony przedkładają swój spór do rozsądzenia starszemu krewnemu, przyjacielowi lub sąsiadowi stanowi to część prawa plemiennego.

Definicja prawa, która odróżniałaby je od „zwyczaju” powinna uwzględniać szereg elementów: stopień, w którym każdy z nich obowiązuje, stosunek podporządkowania się im, stopień dokładności sformułowania, rodzaj sankcji w przypadku niewykonania, rodzaj władzy zmuszającej do przestrzegania, uznanie tej władzy. Prawo jest funkcją tych wszystkich czynników włącznie. Dotyczy zwłaszcza tej dziedziny, gdzie przepisy są ściśle sformułowane, wiążące, sankcje silne o charakterze czysto negatywnym, a władza, która stoi na ich straży, ma charakter zorganizowany.

Chcąc zrozumieć prawo w sensie podanym wyżej trzeba być przygotowanym na konieczność zbadania wszystkich tych elementów w najszerszym znaczeniu i ustalenia, w jakim stopniu wpływają na sytuację.

Wysoko zorganizowany system prawny uznaje rozdział między funkcjami prawodawczymi, sądowniczymi, wykonawczymi.

W społecznościach prymitywnych podstawowy zespół praw nie powstaje jako akt wydany przez powołany do tego organ, ale uważa się, że przepisy te istniały od niepamiętnych czasów. Źródłem siły jest tradycja danego społeczeństwa. Czasem za zgodą ogółu wprowadza się nowe prawa lub interpretuje stare w sposób odpowiadający zmiennym warunkom lub jakiś powszechnie stosowany w danych warunkach sposób postępowania nabiera cech obowiązującego przepisu. (Tswana: że ich prawa istnieją od momentu powstania człowieka lu zostały ustanowione przez Boga, czy duchy przodków)

Dalsze źródło prawa stanowią wyroki sądowe wydawane przez sądy miejscowe, które uznawały i utwierdzały obowiązujący charakter większości istniejących przepisów. Waga precedensów.

Źródłem prawa są postanowienia naczelników - mają moc obalania przestarzałych zwyczajów lub wydawania nowych rozporządzeń. W wielu prymitywnych społecznościach nie ma naczelników, albo nie posiadają określonych funkcji prawodawczych. Często nie ma też żadnego zorganizowanego ciała prawnego, które mogłoby dać impuls do zmian w istniejących przepisach.

ŹRÓDŁA PRAWA:

1. Bóstwa, duchy przodków

2. Sądy (precedensy)

3. Naczelnicy

Aparat sądowniczy nie występuje często jako osobny dział pierwotnego prawa. Wyroki wydawane są sposób zorganizowany, ale na drodze nieskoordynowanej wymiany poglądów między ludźmi rozstrzygającymi dany przypadek.

U Australijczyków w celu przedyskutowania sprawy rozpatrywana jest ona przez grupę dojrzałych mężczyzn omawiają szczegóły. Brak jednak ustalonego trybu postępowania. Ich decyzja to wynik ogólnej wymiany zdań, a nie formalne orzeczenie. Niekoniecznie dominującą rolę odgrywają starsi.

Tikopia na Polinezji: ostateczna i bezsporna jest decyzja naczelników. Często to wytycza postępowania.

Społeczeństwa prymitywne z formalnym aparatem prawnym, np. w niektórych częściach Afryki; posiadają radę starszych lub naczelnika, a nawet sąd, który może działać w sposób w pełni formalny

Często brak organów wykonawczych do wykonania funkcji prawnych. W niektórych społeczeństwach wybrani pełnią funkcję „policji” Na Tikopia: bracia i bliscy naczelnika posiadają tytuł MARU = „udzielający schronienia” - wykonują jego decyzje, utrzymują kraj w porządku, mogą udzielać pomocy i opieki tym, którzy narazili się na gniew innych dygnitarzy.

W wielu społeczeństwach wyroki wykonują ludzie każdorazowo do tego wyznaczeni lub członkowie danej grupy społecznej, którzy zgłosili się na ochotnika.

Brak jasno sformułowanej definicji „SANKCJI”

Wg Austina - to kara, na jaką mogła się narazić osoba przekraczająca przepisy.

• prawnik doda: nagrodę za przestrzeganie przepisów. Uważa, że sankcje to warunki sprawiające, że prawo jest przestrzegane.

Antropolog bada warunki związane z prawem (kary, nagrody, możliwości dochodzenia sądowego, poszanowanie parlamentu), ale i ogólne warunki związane z życiem społeczności - nie tylko na płaszczyźnie poddania się rządzonych - z uwagi na możliwość osiągnięcia pewnych korzyści czy inercję przyzwyczajeń, ale ze względu na aktywne siły opinii publicznej, wychowanie i moralną stronę zobowiązań.

Stosunek jednostki do przepisów prawnych zależy od jej bezpieczeństwa osobistych interesów, pokus, zainteresowanie opinią innych.

Prawa przestrzega się często dlatego, że uważa się przestrzeganie tego rodzaju zasad za słuszne. Warunki wpływające na efektywność prawa, można określić mianem CZYNNOŚCI I REAKCJI JEDNOSTEK - które wpływają na zachowanie danej osoby w stosunku do prawa i utrzymują porządek i równowagę w systemach społecznych.

Niektóre sankcje mają charakter jednostkowy inne społeczny (uznanie lub krytyka, zemsta, kara)

SANKCJE

NATYCHMIASTOWE DZIAŁAJĄCE Z OPÓŹNIENIEM

Wg Radcliffe - Browna:

SANKCJE

ZORGANIZOWANE NIEZORGANIZOWANE

MORALNE RYTUALNE ETYCZNE

ODWETOWE KARA ODSZKODOWANIE

Te posiadają charakter prawny

Wg Firth'a:

• Sankcje opinii publicznej- zwykle niezorganizowane, czasem zorganizowane, np. odznaczenia za oddanie życia, odkrycia, służbę społeczną. Uzewnętrznione np. w przysłowiach. Na Tikopia kradzież spotyka się z obelgami i przekleństwami; jeśli winowajca jest nieznany poszkodowany układa pieśń taneczną - daje upust uczuciom.

• Sankcja wzajemności - kto łamie prawo może znaleźć się bez przedmiotu, którego posiadanie świadczy o prestiżu społecznym. Świadomość tego odgrywa ważną rolę w utrzymaniu ludzi na prostej.

• Sankcje - przesądy - czyli cudze pojęcia religijne, wiara w irracjonalne siły nadprzyrodzone, np. wiara, że tabu stanowiące środek ochrony własności - może karać osobę, która je naruszy - przez swoją magiczną siłę lub działanie duchów przodków.

• Sankcje - czary - na wyspach triobriandzkich władza naczelnika utrzymuje się w znacznym stopni dzięki temu, że zatrudnia on czarowników.

• Sankcja odszkodowania - winowajca musi przekazać stronie poszkodowanej jakieś dobra materialne

• Sankcja karna - zorganizowana siła społeczna - działająca poprzez aparat władzy naczelnika sądu lub rady - wymierza sprawiedliwość winowajcy.

Nie wszystkie sankcje działają w każdym ze społeczeństw prymitywnych z jednakową siłą.

Tak jak różne są rodzaje przepisów w różnych społeczeństwach, tak i różne są czyny, które w danym społeczeństwie zaklasyfikowane są jako przestępstwo, np. przekonanie krajowców o słuszności poligamii. Nawet tam, gdzie ten sam rodzaj czynu uważany jest za przestępstwo, sankcje mogą być bardzo różne. Czasem bezpośrednią sankcją za szkodę jest starożytne „lex talionis”

Wprowadzenie prawa europejskiego do społeczności prymitywnych może w pierwszej chwili wywołać konflikt sankcji. Może nastąpić wzrost pewnego typu przestępstw, które na mocy prawa publicznego były ostrzej karane niż prze prawo europejskie, np. cudzołóstwo. Niektóre czyny dotychczas nie uważane za przestępstwo stały się nimi obecnie, a tubylec, którego postępowanie jest w pełni zgodne z tradycyjnymi przepisami, staje się przestępcą w oczach Europejczyka.

Konflikt między etyką o obowiązkami plemiennymi, a prawem europejskim z drugiej strony może być głęboki i wprowadzać zakłócenia w życiu tubylczym z przestrzeganiem tradycyjnych praw to argument przemawiający za koniecznością dokładnego poznania sił kontroli społecznej w społeczeństwach prymitywnych i za uzgodnieniem - w możliwie najszerszym zakresie europejskiego systemu wymiaru sprawiedliwości z pojęciami tubylczymi.

To, co uważa się za słuszne, dopuszczalne z punktu widzenia jednostki, może być sprzeczne z prawem, np. prohibicja

Filozofowie i głosiciele różnych doktryn religijnych pytali o istnienie „PRAWA NATURALNEGO” - odpowiedzi są zazwyczaj jednoznaczne, ale opierają się na pewnych wyjściowych założeniach, np. że życie ludzi jest najwyższą wartością i każda jednostka ma prawo do życia.

Szukając jakiegoś wspólnego mianownika dla przepisów społecznych, podstawowej uniwersalnej wartości absolutnej, napotykamy się z szeregiem niekonsekwencji, z wieloma przypadkami niedokładnego badania podstawowych założeń i nielogicznego stosowania ich w życiu.

Jeżeli ludzie mają żyć zbiorowo, to muszą istnieć warunki dla ich współpracy i wzajemnych kontaktów.

1

11

DTP: Michał Pyka

---