Firth - Społeczności ludzkie
Rozdział II - Człowiek i przyroda
Środowisko a zachowanie człowieka:
- kiedyś:
„panujący wpływ środowiska”/ teoria determinizmu geograficznego - filozofowie różnych epok głosili, że cechy fizyczne regionu (zwłaszcza warunki klimatyczne) wpływają na wygląd i sposób życia zamieszkujących go ludzi.
- dziś:
Pogląd Huntingtona - prymitywna teoria determinizmu geograficznego nie wystarczy do wytłumaczenia różnic występujących między ludźmi; poza czynnikiem geograficznym pod uwagę należy wziąć szereg innych. ( poparciem dla poglądu Huntingtona są różnice w stylu życia ludzi zamieszkujących to samo środowisko).
Środowisko geograficzne nie stanowi głównego czynnika określającego charakter kultury człowieka, pełni jednak pewne role w tej kwestii:
wytycza ogólne granice możliwości życia ludzi (życie zbiorowe nie może zaistnieć na szczytach Himalajów; niektórym grupom udało się wprawdzie przystosować do bardzo surowych warunków naturalnych (Eskimosi, buszmeni), jednakże ich poziom życia pozostał przez to niski i nawet po tysiącach lat rozwoju tkwią w mocnych okowach środowiska naturalnego)
zmusza w pewnym stopniu żyjącego w nim człowieka do przyjęcia pewnej kultury materialnej (w środkowej Australii mogą chodzić nago i nie mieć solidnych domów, Eskimosi potrzebują grubych ubrań i domów dla ochrony przed zimnymi wichrami, nie mogą zaś zajmować się rolnictwem)
zakreśla ogólne granice postępu człowieka i jednocześnie dostarcza surowców do zaspokojenia jego potrzeb (Eskimosi szyją ubrania ze skór ubitych zwierząt, Polinezyjczycy nie mają grubej zwierzyny, sięgają więc po dostępne surowce roślinne)
wpływa na rozwój form życia kulturalnego, takich jak obrzędy religijne (wywoływanie deszczu przez Indian Pueblo pełni ważną rolę w cyklu rolniczym).
ww. role środowiska nie odnoszą się jedynie do ludów prymitywnych, ale także do bardziej rozwiniętych cywilizacji Europy, Azji czy Ameryki.
Wg. geografów i antropologów człowiek jest „czynnikiem geomorfologicznym” - zależy w pewnym stopniu od środowiska, ale i aktywnie przyczynia się do zmian w zamieszkałym przez siebie terytorium, niezależnie od tego czy należy do ludu dzikiego czy cywilizowanego.
Wysiłki i osiągnięcia człowieka w przekształcaniu otaczającego go środowiska, dowodzą, że czynnikiem nadrzędnym nad środowiskiem jest kultura.
Środowisko a materialna strona życia człowieka:
pożywienie - zależy w pewnym stopniu od środowiska, ma jednak podwójne znaczenie (zaspakaja biologiczne potrzeby i jest środkiem wyrażania i utrzymywania określonych stosunków społecznych tak więc skomplikowane czynniki społeczne determinują procesy biologiczne ludzkiego organizmu.)
Środowiskowe problemy związane z wyżywieniem:
- ilość pokarmu - większość ludów prymitywnych żyje poniżej minimum egzystencji, ich zasady wyżywienia podlegają wahaniom zależnym od pór roku, którym nie mogą zaradzić przez migrację czy dostarczenie żywności z zewnątrz. Ograniczenia żywności wpływają ujemnie na ich wydajność.
- jakość pokarmu - pożywienie powinno składać się z sześciu głównych składników (tłuszcze, proteiny, węglowodany, sole mineralne, substancje pomocnicze-witaminy, woda) uważano, że dieta ludów prymitywnych, prowadzących naturalny tryb życia, zawiera te składniki, stworzono więc teorie powrotu do natury, okazało się jednak, że proporcje podstawowych składników pożywienia są bardzo różne u różnych ludów pierwotnych i także one cierpią na niedobory pewnych składników.
Społeczne problemy związane z wyżywieniem:
- istnienie podstawowego rodzaju pokarmu (chleb u nas, Afrykańczycy - kasza jaglana, polinezyjscy Tikopia - taro)
- obojętność i odraza do pewnych rodzajów jedzenia (tradycyjne lub religijne zakazy)
Warunki gospodarcze wpływające na równowagę wyżywienia - kontakt ludów prymitywnych z zachodnią cywilizacją:
- czynnik pozytywny - zaradzenie brakom w wyżywieniu - badania naukowe, studium chorób żywieniowych, nowe propozycje uprawy, wskazanie nowych typów pożywienia właściwych dla danych warunków
- czynnik negatywny - zmiany w gospodarce i nieprzemyślane zakazy kultury zachodu (ochrona zwierząt, zakazy picia piwa) mogą powodować zachwianie równowagi w pożywieniu tubylców.
Społeczności ludzkie dzielimy wg. kategorii:
- zbieracze, myśliwi, rybacy
- pasterze
- rolnicy
- rzemieślnicy
Kategorie te są ogólnie, odnoszą się o głównego zajęcia gospodarczego, technik i sposobów produkowania pożywienia - można je podzielić na szereg podkategorii, a w ich ramach stworzyć kolejne podziały.
Badacze są zainteresowani tą klasyfikacją przede wszystkim pod kątem prób ustalenia ewolucji społeczeństwa.
Analiza pożywienia u ludów prymitywnych wykazała, że ludy te nie są istotami nieinteligentnymi, ulegającymi ściśle warunkom środowiska, lecz, że posiadają one głęboką znajomość swojego środowiska i rozwinęły metody rozwiązywania problemów z nim związanych oraz że posiadają zespół prymitywnych narzędzi, dzięki którym wykorzystują posiadane wiadomości i techniki. Dodatkowo między plemionami istnieje stałe wzajemne zapożyczanie pomysłów, umieją więc korzystać zarówno za równo doświadczenia własnego jak i z doświadczeń innych.
( i tutaj następuje obszerny fragment o afrykańskich ogrodach drenażowych i łodziach polinezyjskich - jeżeli ktoś jest zainteresowany różnicami między pośrednim łączeniem kadłuba z pływakiem przy pomocy wygiętej żerdzi na tyle a pośrednim łączeniem kadłuba z pływakiem przy pomocy rozwidlonej soszki to zachęcam do samodzielnej lektury ;) )
Rozdział III - praca i bogactwo w społeczeństwach prymitywnych
Ekonomiści wypracowali technikę badania organizacji w społeczeństwach zachodu. Posługują się pojęciami takimi jak kapitał, oszczędności i procent, których nie można zastosować u ludów prymitywnych; społeczności prymitywne:
- posiadają proste wyposażenie techniczne
- są niewielkie i nie maja systemu umożliwiającego im porozumiewanie się na szeroką skalę
- nie wchodzą w skład rynku światowego
- nie posiadają systemu cen, który mógłby działać jako miernik potrzeb i wydajności pracy
Ludy prymitywne inaczej podchodzą do spraw gospodarczych niż cywilizacje zachodu. Nie wynika to z irracjonalnego zachowania, czy zacofania, a z wdrożenia w danych społecznościach systemu wartości społecznych.
Ich gospodarcza działalność nie wynika również, mimo powszechnego poglądu, jedynie z chęci zaspokojenia podstawowych potrzeb w zakresie pożywienia, ubioru, schronienia itp.; działa w oparciu o skomplikowaną skalę wartości:
- pożywienie pełni ważną rolę nie tylko w zaspakajaniu potrzeb, ale także w ustalaniu i wyrażaniu stosunków społecznych
- podstawowa wartość czółna zależy od zdolności przewożenia towarów, dodatkową wartość stanowią umiejętności obróbki drzewa, artystyczne zdobienia i dekoracje
- krowa to nie tylko mięso, mleko i rogi, które daje, ma także wartość jako część posagu, ofiara rytualna czy oznaka pozycji społecznej.
Z powyższych przykładów jasno wynika, że wiele z bodźców, na których opiera się byt materialny, ma charakter niematerialny.
Ogólne zasady działalności gospodarczej ludów prymitywnych:
- ich działania gospodarcze mają charakter społeczny, nie indywidualny
- zespołowo, z zastosowaniem planowanego systemu produkcji i dystrybucji, zaopatrują ludność w żywność
- nie mają systemu płac, gdzie za określoną pracę przypada określony zarobek, praca wynika ze stosunku osoby pracującej do osoby, która prosi o jej wykonanie, a nie z oczekiwania na zysk materialny - kierują się zasadą wzajemności
- czas nie stanowi ważnego elementu procesu gospodarczego, należności za pracę nie opiera się na ilości przepracowanych jednostek czasowych
- nie istnieje tam stała specjalizacja jednostek lub grup działalność wykonywaniu poszczególnych zadań, ludzie posiadają różne źródła dochodu - brak sezonowego bezrobocia
- główną siłą trzymającą ludzi przy pracy nie jest odpowiedzialność, chęć zarobku, a ustalone pojęcia pracowitości, wyrzuty w przypadku lenistwa, a także to, że praca w grupie łączy się ze śpiewem i żartami, a więc rozrywką, która zmniejsza zmęczenie
- silny związek między czynnościami technicznymi a rytualnymi (rytuał odgrywa ważną rolę w jednoczeniu wysiłku pracujących ludzi, z drugiej strony rytuały nie pozwalają na eksperymenty, co utrzymuje tradycyjne metody pracy oraz pochłaniają czas, który można by przeznaczyć na pomnażanie bogactw- badania wykazały jednak, że zarzucenie obrzędów rolniczych u plemion podporządkowanych Europejczykom wpłynęło ujemnie na jakość pracy krajowców)
- istnieje coś w rodzaju kapitału, a więc dóbr materialnych gromadzonych z góry do celów konkretnej produkcji, jednakże jest to kapitał płynny (zużytkowanie dóbr nawet w trakcie produkcji na inne cele bez poniesienia straty) i nie gromadzi się go dla zysku, a raczej dla pożytku, w ramach zobowiązań rodzinnych albo planu opartego na zasadzie wzajemności.
- większość prymitywnych plemion nie posiada pieniędzy, a co za tym idzie systemu cen. Ich handel nie jest jednak „handlem wymiennym”, który opiera się na wytargowaniu jak największej ilości towarów w zamian za oddanie swoich. Handel ten ma charakter „wymiany darów”, opiera się na normach wymiennych, które ustalają pojęcia hojności, szacunku dla kontrahenta i aktu wymiany. Dla podwyższenia pozycji społecznej ofiaruje się często dar o wyższej wartości niż ten, który się otrzymało. Istnieje jednak coś takiego, jak „zakres wymiany” - grupy dóbr i usług, jeden artykuł można wymienić na inny należący do tej samej grupy; nie istnieje jednak system wymiany, gdzie można by ustalić wartość porównawczą 2 przedmiotów i zawsze wymieniać jeden za drugi ->
-brak formalnego rynku
- Systemem wynagradzania rządzą zasady dobrobytu i sprawiedliwości - bezpośrednio pod uwagę brane są potrzeby poszczególnych członków, a nie z góry ustalona płaca. (nie są to jednak społeczności stricte komunistyczne, istnieje u nich koncepcja własności indywidualnej)
- istnieje mocna teoria odpowiedzialności zbiorowej - dzięki silnie wpojonych zasadach moralnych jednostki nie dopuszczają się wyzysku bliźnich
- podział zdobyczy, racji żywnościowych podczas uczty odbywa się na ściśle określonych zasadach podkreślających podstawy zobowiązań rodzinnych (niekoniecznie ten, który włożył w łowy najwięcej pracy, czy wydał ucztę dostanie największą część zdobyczy, podział ten jest z góry ustalony)
Rozdział IV - O niektórych zasadach struktury społecznej
Życie w społeczności = konieczność ujęcia interesów jednostek w ramy organizacyjne, regulowania wzajemnych stosunków między ludźmi i łączenia ich w grupy dla celów wspólnego działania.
Struktura społeczna - układ planowy, który tworzą stosunki między ludźmi. Składają się na nią różne typy ugrupowań tworzonych przez ludzi i instytucje, w których uczestniczą. Struktura społeczna grup i instytucji opiera się na ściśle określonych zasadach. (instytucja - pewien zespół stosunków wynikających z działalności grup ludzkich skierowanej na osiągnięcie pewnego celu społecznego)
Funkcja społeczna jednostek - sposób w jaki ww. stosunki wpływają na życie jednostek i charakter społeczeństwa
Funkcji i struktury społecznej nie można badać oddzielnie !
Najbardziej podstawowe zasady podziału występujące we wszystkich społecznościach ludzkich:
płeć
wiek
miejsce zamieszkania
pokrewieństwo
Sposób działania ww. zasad na przykładzie społeczeństw prymitywnych (mniejszych i prościej zorganizowanych od przemysłowych):
a - podział na mężczyzn i kobiety - różnią się od siebie ubraniem, imionami i zajęciami
- w dziedzinie gospodarczej przypisani są do różnych zawodów (mężczyźni - myślistwo, rybołówstwo, obróbka drzewa, metalu, hodowla bydła; kobiety - dbałość o dom i dzieci, rolnictwo, sporządzanie odzieży; tam, gdzie tą samą pracą zajmują się obie płcie, mężczyźni wykonują zwykle cięższą pracę.)
- różne pojęcia o tym, co wypada, a co nie wypada - nie przestrzeganie tych zasad opartych na tradycji może narazić na śmieszność, gniew lub obrazić uczucia religijne.
- biologiczna rola kobiety jako matki
przepisy postępowania społecznego dotyczące płci są przyczyną, nie wyrazem różnic między płciami - to, co w jednej społeczności uchodzi za kobiece w innej jest zaprzeczeniem kobiecości (np. długie włosy)
b - podział na starych i młodych - w społecznościach prymitywnych istnieje podział na klasy wieku mężczyzn (w Nandi jest ich siedem)
- szczególny szacunek do starości, starszyzny występuje w wielu społecznościach
- w Australii zasada wieku przejawia się we władzy
- duże znaczenie związku między wiekiem a doświadczeniem
- ustalanie wieku inicjacji
Podział na klasy wiekowe stanowi pewien formalny sposób rozgraniczenia pokoleń i instytucjonalizuje ważne grupy społeczne. Jest gwarancją szacunku dla starców i wychowania młodzieży, organizuje stosunki płciowe i określa czas małżeństwa, wyznacza specjalne grupy do działań wojennych i zapewnia przekazywanie odpowiedzialności za bezpieczeństwo zewnętrzne.
c - podział ze względu na miejsce zamieszkania - stałe zamieszkanie w sąsiedztwie
zmusza ludzi do współdziałania w pracy i zabawie i przyjęcia jednolitego punktu widzenia na wspólne sprawy
- jednostką, opierającą się na związkach lokalnych jest plemię
(plemię - kategoria kulturalna, grupa ludzi zajmująca jedno terytorium, mówiąca wspólnym językiem, posiadająca wspólne tradycje i zespół instytucji podlegających tej samej władzy)
- wspólnota zamieszkania i wspólnota posiadania ziemi rodzi lokalny patriotyzm
d - więzy krwi i więzi wynikające z małżeństwa - system więzi społecznych opartych na
uznaniu związków genealogicznych, czyli wynikających z zalegalizowanych związków płciowych i płodzenia dzieci
- przejawy świadomości jak ważna jest więź pokrewieństwa (pokrewieństwo - czynnik cementujący, źródło najsilniejszych wartości moralnych, uczucia rodzinne)
- najsilniej oddziałują na życie społeczne przez rodzinę („wieczny trójkąt” = rodzina podstawowa - dziecko z ojcem i matką złączeni wspólnym uczuciem)
- rodzina pełni podstawową rolę w organizacji życia
ramy, w które ujęta jest podstawowa struktura rodziny (ojciec, matka, dziecko) są różne w różnych społecznościach, zależą od:
formy małżeństwa - monogamia, poligamia*: (występuje częściej u zamożnych niż biednych, popularna w Chinach, pogańskiej Afryce i krajach muzułmańskich, nie można jej rozważać jedynie pod kątem stałych stosunków płciowych między mężczyzną a wieloma kobietami; kierują nią m.in. względy ekonomiczne; mąż stanowi wierzchołek wielu „wiecznych trójkątów”),
*poliandria (małżeństwo z więcej niż jednym mężem), poligynia (małżeństwo z więcej niż jedną żoną)
koncepcja rodzicielstwa - bezsporna jest zawsze fizyczna więź dziecka z matką; macierzyństwo społeczne i władza matki nad dzieckiem mogą różnić się od macierzyństwa fizycznego (w niektórych społeczeństwach dziecko winne jest posłuszeństwo najpierw pierwszej żonie ojca, potem biologicznej matce), tak samo ojciec biologiczny nie zawsze jest ojcem społecznym (w społeczeństwach europejskich występuje sprawa adopcji, niektóre ludy stawiają biologiczny aspekt ojcostwa zupełnie na uboczu)
sposób zamieszkania
przekazywanie spadków
rozpowszechnienie rozwodów i adopcji
występowanie większych grup pokrewieństwa jak n. ród
pochodzenie - człowiek zostaje członkiem pewnej grupy
następstwo - sposób, w jaki uzyskuje stanowisko, pozycję i przywileje
spadkobranie - sposób, w jaki po śmierci poprzedniego właściciela człowiek otrzymuje własność materialną
zasada bilateralna - otrzymanie pochodzenia, następstwa i spadku od obydwu rodziców
zasada unilateralna - od jednego z rodziców
zasady te powtarzają się niezmiennie z pokolenia na pokolenie
Pokrewieństwo obejmuje zwykle więzi przez ojca (patrylateralne) i przez matkę (matrylateralne)
Tam gdzie w grę wchodzi kontynuacja interesów grupy i przeniesienie praw po linii przodków mówi się o zasadach unilateralnej i bilateralnej, tam gdzie bierze się pod uwagę jedynie linię ojca lub linie matki mówi się o systemie patrylateralnym lub matrylateralnym.
Pochodzenie w Europie jest zwykle patrylinearne - dziecko przejmuje nazwisko ojca, tytuły przechodzą z ojca na syna.
Grupy pokrewieństwa:
- spotykające się sporadycznie - ujawniają się zwykle przy uroczystościach ceremonialnych (małżeństwo, inicjacja, śmierć, obrzędy religijne)
- jako jednostki stałe - działają w obrębie gospodarstwa domowego, współpracy przy codziennych zajęciach
klasyfikacyjny system pokrewieństwa - wszystkich krewnych będących na tym samym szczeblu pokrewieństwa mianuje się tak samo, np. braćmi (jest to oznaką poczucia pokrewieństwa, nie znaczy jednak, że mężczyzna, który używa tego określenia nie potrafi odróżnić rzeczywistych braci od reszty, inaczej też traktuje swych „prawdziwych” braci)
Inne ważne zasady struktury społecznej:
e - specjalizacja zawodowa - ważna jest specjalizacja gospodarcza, tam gdzie nie ma ona
możliwości zaistnienia specjalną pozycję posiada czarownik czy znachor
f - pozycja społeczna - ranga społeczna określona przez prawa i przywileje oraz przez
obowiązki danej jednostki
- rangę można osiągnąć własnym wysiłkiem lub może być ona nadana
- do ogólnych kategorii uwarstwienia społecznego należą stan, klasa i kasta
system stanowy - warstwy różnią się pozycją prawną, funkcjami społecznymi, przywilejami i sposobem zachowania
system klasowy - warstwy różnią się pozycją ekonomiczną i jej funkcjami
system kastowy - warstwy różnią się funkcjami gospodarczymi, zawodowymi oraz sposobem, w jaki stosują różne formy zachowania o charakterze symbolicznym lub nawet rytualnym
w każdym z tych systemów istnieje większa lub mniejsza możliwość przemieszczania się pomiędzy rangami (najmniejsza w systemie kast)
Rozdział V - Zasady zachowania
Zasady regulujące zachowanie ludzi w ramach organizacji życia zbiorowego można podzielić na wiążące się z:
- zastosowaniem pewnych technik
- smakiem i modą
- obyczajami
- moralnością
- prawem
- religią
Teoretycznie - można rozróżnić to, co ludzie robią, a tym, co powinni robić, czyli prawo w sensie przeciętnej statystycznej i prawo w sensie normatywnym
Praktycznie - są to tendencje zbieżne; uważa się, że każdy powinien postępować tak, jak w praktyce postępuje większość
Ludzie w odróżnieniu od zwierząt mają szerokie możliwości wyboru pomiędzy różnymi sposobami zachowywania się w określonych sytuacjach i w swoim wyborze uwzględniają przede wszystkim względy natury społecznej, natomiast w postępowaniu kierują się opinią swoich bliźnich i poglądami na to, co jest właściwe, opartymi na pewnych normach wartości.
We wszystkich społeczeństwach ludzkich przestrzega się jakiegoś porządku społecznego, nie ważne czy są to wysoko rozwinięte cywilizacje Zachodu czy ludy prymitywne.
Porządek społeczny jest stanem opartym na pewnych przepisach, łamanych lub zachowywanych w zależności od różnorodnych interesów jednostek, świadomie podjętych obowiązków i wychowania. Mimo, iż zasady te nie są skodyfikowane we wszystkich społecznościach, tworzą pewien system w każdej z nich.
Nie jest prawdą, że wśród ludów prymitywnych nie istnieją subtelne formy stosunków społecznych. W każdym społeczeństwie występują kanony postępowania i uprzejmości. Należy też pamiętać, że to, co dla nas jest moralne i etyczne nie koniecznie ma takie samo znaczenie w innych społecznościach.
Prawo nie w każdej społeczności jest tak ściśle dookreślone jak u nas, jednak wszędzie funkcjonuje jakiś, oficjalny lub nieoficjalny, aparat prawny, grupa ludzi, która sądzi winowajców według kodeksów lub według zasad przyjętych w zwyczaju (społeczeństwa prymitywne).
Przepisy przestrzega się nie tylko ze względu na strach przed karą za ich nieprzestrzeganie, ale także z obawy przed sankcjami.
Sankcje są to warunki, dzięki którym przepisy są przestrzegane. Można je określić jako te czynniki i reakcje jednostek, które wpływają na zachowanie się danej osoby w stosunku do prawa i utrzymują porządek i równowagę w systemie społecznym.
Podział sankcji:
- właściwe danej jednostce, wiążące się z jej własnymi interesami
- mające charakter społeczny - uznanie lub krytyka otoczenia, rodziny, zemsta, kara itp.
- natychmiastowe - wynikają z samej natury prawa (kara jako konsekwencja jego złamania)
- działające z opóźnieniem - obawa przed obmową, utratą dobrego imienia
- zorganizowane
- niezorganizowane
- etyczne, moralne
- odwetowe, odszkodowanie, kara
- rytualne
Główne sankcje działające w społeczeństwach prymitywnych:
- sankcja opinii publicznej - zwykle charakter niezorganizowany (w naszej cywilizacji zorganizowany - odznaczanie za wyjątkowe zasługi)
- zasada wzajemności - kto łamie prawo w przyszłości może znaleźć się bez środków do życia
- sankcje ponadnaturalne - przesądy, czary
- fizyczny odwet na winowajcy
- sankcja odszkodowania
- sankcja karna - zorganizowany aparat władzy wymierza sprawiedliwość winowajcy
Ww. sankcje są różnie rozumiane i nakładane za różnego rodzaju czyny. Wynika z tego, że wprowadzanie prawa europejskiego u społeczeństw prymitywnych może wywołać konflikt sankcji. Może wtedy nastąpić wzrost pewnych typów przestępstw, które na mocy prawa tubylczego były ostrzej karane niż przez prawo europejskie (np. cudzołóstwo - u nas ewentualnie nieetyczne, w niektórych krajach grozi śmiercią) lub na odwrót tubylcy postępujący zgodnie z prawami tubylczymi w świetle prawa europejskiego są przestępcami (np. poligamia).
W społecznościach prymitywnych nie ma dużej sprzeczności między sankcjami prawnymi a obyczajowymi.
Inaczej wygląda to w społeczeństwach cywilizowanych, w których to, co dopuszczalne z punktu widzenia jednostki może być sprzeczne z zakazami prawa (np. masowe łamanie zasady Volsteada w USA dotyczącej zakazu dystrybucji i spożywania alkoholu)
Czy istnieje jakieś jedno ogólne prawo naturalne?
Powstawało wiele teorii, najpopularniejszą jest to, że życie ludzkie stanowi najwyższą wartość i każda jednostka ma prawo do życia, tylko w najbardziej krańcowych wypadkach przekroczenia prawa, państwo ma prawo do decyzji o pozbawieniu przestępcy życia.
Nie jest to jednak prawo przestrzegane - w społeczeństwach prymitywnych zabójstwa dzieci, których nie jest się w stanie wyżywić lub obawa przed powikłaniami związanymi z nieślubnym dzieckiem są tolerowane. Społeczeństwa cywilizowane całkowicie takie zachowania potępiają jako przeczące prawu naturalnemu, jednak zezwalają na odbieranie życia człowiekowi w przypadkach uznanych za konieczność państwową, a nawet uznają to za czyn chwalebny (państwo namawia do tego czynu, kościół błogosławi broń).