PRODUKT GLOBALNY I DOCHÓD NARODOWY

1. WSTĘPNE PROBLEMY MAKROEKONOMII

Analiza funkcjonowania i rozwoju gospodarki narodowej wymaga zapoznania się z podstawowymi kategoriami ekonomicznymi, dotyczącymi produktu społecznego i dochodu narodowego. Są to wielkości stosowane zarówno w analizach teoretycznych, jak i badaniach empirycznych. Obejmują one z jednej strony strumienie dóbr i usług wytwarzane w ciągu roku (są to wielkości realne), z drugiej zaś towarzyszące im strumienie różnego rodzaju dochodów pieniężnych.

W ten sposób przedmiotem analizy ekonomicznej staje się gospodarka narodowa jako całość. Makroekonomia nie traktuje o szczegółach gospodarki - cenie chleba w stosunku do ceny samochodów, zachowaniu się konsumenta lub producenta - lecz o ogólnym jej obrazie. Makroekonomia zajmuje się nie poszczególnymi osobami i fir­mami, lecz gospodarką jako całością. Nie dokonuje analizy tego, co się stanie, gdy jedna osoba wybierze się na zakupy - bada natomiast łączne efekty zakupów do­konywanych przez ogół gospodarstw domowych. Przedmiotem analiz makroekono­micznych są takie zagadnienia, jak na przykład:

• poziom bezrobocia,

• stopa inflacji,

• stopa wzrostu gospodarczego,

• bilans eksportu i importu,

• wpływ polityki rządu na działalność podmiotów gospodarczych. Mikroekonomia jest to głównie teoria cen czynników wytwórczych i zachowania

się podmiotów gospodarczych w zależności od kształtowania się tych cen oraz utargów, kosztów produkcji i zysku bądź też cen dóbr konsumpcyjnych, dochodów konsumenta i jego indywidualnych preferencji.

Makroekonomia to głównie teoria tworzenia i podziału dochodu narodowego, z uwzględnieniem polityki pieniężnej banku centralnego i polityki fiskalnej państwa. Zajmuje się ona funkcjonowaniem całej gospodarki i formułowaniem polityki rządowej. W rozważaniach tych nie można uniknąć polityki, dokładnie tak, jak polityka nie może obejść się bez ekonomii.¹ Makroekonomia zajmuje się badaniem sposobu działania gospodarki jako całości lub też jej istotnych części. Odnosi się do „ogólnego obrazu", a nie szczegółów działalności gospodarczej; na tym polega zasadnicza różnica między makroekonomią a mikroekonomią.

Makroekonomia, jako wyodrębniona część ekonomii, rozwinęła się dopiero w latach trzydziestych bieżącego stulecia. Do tego czasu nie było istotnych powodów, by gospodarka, jako całość, mogła stać się przedmiotem badań naukowych. Do chwili

M. Nasiłowski: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Warszawa 2004, s. 141.

wielkiego kryzysu lat trzydziestych wydawało się, że całokształt działania systemu gospodarczego znajduje się poza kontrolą i że należy go zaakceptować tak samo, jak akceptuje się nieunikniony stan pogody lub chorobę. Głęboki spadek produkcji oraz wysokie bezrobocie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych skłoniły ekono­mistów do zastanowienia się nad przyczynami tych zjawisk.

Podstawy makroekonomii stworzył w latach trzydziestych XX w. angielski eko­nomista John M. Keynes, który nawiązał do teorii niedostatecznego popytu efek­tywnego Tomasza R. Malthusa. W przeciwieństwie do neoklasyków, którzy koncen­trowali się na doskonaleniu narzędzi mikroanalizy, Keynes operował wielkimi agre­gatami, obejmującymi całą gospodarkę narodową. Wyszedł on z realistycznego zało­żenia niepełnego wykorzystania istniejących zdolności wytwórczych oraz istnienia przymusowego bezrobocia. Tych niekorzystnych zjawisk towarzyszących gospodarce rynkowej nie była w stanie wyjaśnić ekonomia neoklasyczna, gdyż nie uwzględniała zjawiska niedostatecznego popytu globalnego. Problem ten natomiast stał się głównym przedmiotem rozważań Keynesa i doprowadził do stworzenia nowej, realistycznej szkoły myślenia makroekonomicznego.

Ekonomia neoklasyczna utrzymywała, w oparciu o analizę podaży i popytu, że sytuacja panująca na rynku jest zawsze najlepsza z możliwych. Jeśli np. bezrobocie staje się problemem, należy sądzić, że płace są zbyt wysokie i trzeba je obniżyć, aby zlikwidować bezrobocie. Nowoczesna makroekonomia wychodzi z założenia, że wy­datki i dochody w skali globalnej muszą być sobie równe. Zawsze, kiedy ktoś wydaje pieniądze, ktoś inny otrzymuje dokładnie tę samą sumę. Całkowita produkcja gospodarki jest sumą wielkości produkcji poszczególnych podmiotów. Wzrost produkcji następuj e_ wtedy, gdy wzrasta liczba ludzi wydających pieniądze - lub gdy wzrastają wydawane kwoty. Założenie, że podaż zależy od poziomu popytu, jest podstawą koncepcji Keynesa.³ Poprzednio uważano, że jest odwrotnie, tzn. że całkowity poziom podaży określa całkowity popyt.

Makroekonomia zajmuje się badaniem gospodarki jako całości za pomocą agre-gatowych wielkości ekonomicznych. Jednym z podstawowych sposobów poznawania i rozwijania teorii makroekonomicznej jest badanie oraz wykorzystywanie modeli teoretycznych. Modele te stanowią uproszczone odbicie rzeczywistości gospodarczej, która umożliwia uchwycenie podstawowych zależności występujących w praktyce gospodarczej. W modelach makroekonomicznych ważną rolę odgrywają zależności między zmiennymi agregatowymi. Podstawowe znaczenie mają zależności o charak­terze funkcyjnym, w których jedna zmienna określa inną zmienną (np. zależność produkcji od zatrudnienia). Istotne są też zależności o charakterze definicyjnym, które określają jedną zmienną w kategoriach innych zmiennych (np. agregatowy dochód obejmuje część wydatkowaną na konsumpcję i część oszczędzaną). Prostsze modele, zawierające niewielką liczbę zależności (równań), można prezentować metodą graficzną. Zmienne agregatowe, występujące w modelach makroekonometrycznych w postaci

² J. M. Keynes: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 1956/ 2003 (I wydanie w roku 1936).

³ Wcześniej podobną myśl sformułował Michał Kalecki. Zob. M. Kalecki: Trzy drogi do pełnego
zatrudnienia, [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, Warszawa 1979 (po raz pierwszy
drukowane w roku 1933).

zasobów i strumieni, są mierzone w jednostkach pieniężnych lub naturalnych na określony dzień (zasoby) lub w danym okresie (strumienie).

Szczególną rolę odgrywa cena, która nie jest zasobem i nie jest też strumieniem, a jest traktowania jako współczynnik (ratio), określający stosunek między dwoma strumieniami: strumieniem wydatków i strumieniem towarów na rynku.

W analizach makroekonomicznych dokonuje się agregacji wielkości ekono­micznych, która polega na łączeniu danych liczbowych dotyczących szczebla mikro­ekonomicznego, co pozwala uzyskać informację o kształtowaniu się poszczególnych wielkości ekonomicznych na szczeblu makroekonomicznym. Większość zmiennych agregatowych jest mierzona w jednostkach pieniężnych. Pomiar dokonywany jest za pomocą cen stałych, którymi są zwykle ceny obowiązujące w pierwszym roku badanego okresu lub w cenach bieżących. Stosowanie cen stałych ma na celu eliminację zjawisk inflacyjnych występujących w badanym okresie i pokazanie rzeczywistych, fizycznych zmian w rozmiarach produkcji.

2. OKRĘŻNY OBIEG DOCHODÓW

Gospodarka jako całość składa się z milionów podmiotów gospodarczych: gospo­darstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek aparatu państwa, tak na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie całkowite wydatki w gospodarce, całkowity dochód i ogólny poziom produkcji dóbr i usług. Fakt, że wszystkie wydatki jednych osób stają się dochodami innych, można przedstawić jako okrężny obieg dochodów pomiędzy przedsiębiorstwami, gospodarstwami do­mowymi i rządem (rozumianym jako aparat państwowy).

Gospodarstwa domowe otrzymują dochody od pracodawców, od rządu w formie świadczeń socjalnych oraz z inwestycji (np. w papiery wartościowe). Uzyskane dochody gospodarstwa przeznaczają na konsumpcję dóbr i usług, na płatności podatkowe oraz na oszczędności.

Przedsiębiorstwa (firmy) czerpią dochody ze sprzedaży dóbr i usług gospodar­stwom domowym, z inwestycji oraz z subwencji rządowych. Przedsiębiorstwa wydają swoje dochody na płace pracowników, inwestycje, podział zysków i płatności podat­kowe.

Rząd otrzymuje dochody z podatków, z działalności przedsiębiorstw państwo­wych (jeśli osiągają zyski) i z pożyczek. Rządy wydatkują swoje dochody, kupując bezpośrednio dobra i usługi, na pensje pracowników sfery budżetowej, przekazując pieniądze jako subsydia oraz spłacając pożyczki.

Gospodarstwa domowe mają tylko dwie możliwości wykorzystania swojego do­chodu - mogą go wydać na dobra i usługi lub zaoszczędzić. Przedsiębiorstwa na­tomiast muszą go przeznaczyć na cele produkcyjne lub zainwestować. Wszystkie oszczędności, jakie gospodarstwa domowe odkładają z okrężnego obiegu dochodów, są nazywane wypływem, ponieważ nie są bezpośrednio dostępne dla przedsiębiorstw. Inwestycje dokonywane przez przedsiębiorstwa są nazywane dopływem, ponieważ stanowią dodatkowy pieniądz wpływający do obiegu okrężnego. Te dopływy i wypływy możliwe są dzięki systemowi bankowemu. Podobnie - podatki stanowią wypływ, natomiast wydatki rządu są dopływem. Eksport przyczynia się do dopływu, natomiast import do wypływu. Jeżeli dopływy przewyższają wypływy, następuje wzrost, ekspansja

gospodarki. Stanowi to konsekwencję dążenia do równowagi. Jeśli natomiast wypływy są większe od dopływów, dla osiągnięcia równowagi gospodarka „kurczy się" -występuje recesja, która może przerodzić się w kryzys lub depresję.

Jeśli z naszych rozważań wyeliminujemy państwo i transakcje zagraniczne, to otrzymamy wówczas model gospodarki zamkniętej, w której występują tylko za­leżności pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Gospodarstwa domowe dysponują czynnikami produkcji, tj. nakładami (inputs) niezbędnymi w pro­cesie produkcji. Dysponują przede wszystkim własną pracą, którą mogą wynająć (sprzedać) przedsiębiorstwom w zamian za płace. Gospodarstwa domowe oferują więc przedsiębiorstwom podaż usług czynników wytwórczych, przedsiębiorstwa zaś wyko­rzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług. Tym usługom odpowiadają określone płatności. Gospodarstwa domowe otrzymują dochody z tytułu świadczonych usług (płace, czynsze, zyski), wypłacane przez przedsiębiorstwa za dostarczone i wykorzy­stane czynniki wytwórcze. Następnie gospodarstwa domowe wydają swoje dochody na zakup od przedsiębiorstw dóbr i usług, dając tym samym przedsiębiorstwom pieniądze potrzebne do zapłacenia za usługi czynników wytwórczych w produkcji.

Ruch okrężny pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, ujętymi jako podstawowe składniki gospodarki narodowej, obrazuje rysunek 7.1. Krąg wewnętrzny oznacza transfery zasobów rzeczowych pomiędzy obydwoma grupami podmiotów, natomiast krąg zewnętrzny odzwierciedla odpowiadające im przepływy pieniężne. Można zatem stwierdzić, że dla funkcjonowania gospodarki niezbędne jest jej zaopatrzenie w czynniki produkcji (praca, kapitał, ziemia), z drugiej zaś strony, towarzyszące tym transakcjom płatności pieniężne umożliwiają alokację nakładów i porównanie efektywności ich wykorzystania. Dla oceny efektywności gospodarowania

Rys. 7.1. Schemat okrężnych przepływów w gospodarce

czynnikami wytwórczymi w skali makroekonomicznej możemy stosować dwie miary: produkt narodowy i dochód narodowy. Na rysunku część górna obrazuje wartość pro­duktu narodowego, czyli płatności pieniężne, tzn. dobra i usługi powstałe w wyniku wykorzystania czynników produkcji. Część dolna rysunku 7.1. prezentuje dochód narodowy, czyli sumę wynagrodzenia za wykorzystanie czynników wytwórczych w postaci płac, zysków itp.

Zauważmy ponadto, że gospodarstwa domowe w ostatecznym rachunku są także właścicielami przedsiębiorstw. To gospodarstwa domowe wykładają pieniądze jako indywidualni przedsiębiorcy, udziałowcy w spółkach czy akcjonariusze, w zamian za prawo do uczestniczenia w zyskach przedsiębiorstw. A zatem, choć na pozór może się wydawać, że pozostałe - poza pracą - czynniki produkcji, tj. kapitał i ziemia, znajdują się w posiadaniu firm, w ostatecznym rozrachunku ich właścicielami są gospodarstwa domowe.

3. PRODUKT NARODOWY I DOCHÓD NARODOWY

Z analizy ruchu okrężnego wynika, że są trzy możliwe sposoby wyrażania rozmiarów działalności gospodarczej społeczeństwa. Są to:

1. wartość wytworzonych dóbr i usług;

1. poziom dochodów czynników produkcji, który reprezentuje wartość dostar­czonych przez nie usług;

2. wartość wydatków na dobra i usługi.

Ponieważ wszystkie płatności są odpowiednikami transferu zasobów rzeczowych, więc przy założeniu, że wszystkie wypłaty są wydatkowane na zakup zasobów rzeczo­wych, zawsze otrzymamy ten sam wynik szacunku rozmiarów działalności gospodar­czej, niezależnie od tego, czy za podstawę szacunku przyjmiemy wartość produkcji, poziom dochodów czynników wytwórczych, czy też wydatki na dobra i usługi. Przy założeniu, że wszystkie dochody zostają wydatkowane, wartość produkcji musi być równa wartości dochodów gospodarstw domowych. Dochody te pochodzą albo z tytu­łu dostarczenia (użyczenia) ziemi, pracy i kapitału, albo z tytułu prawa do udziału w zyskach przedsiębiorstw.

Wartość produkcji wytworzonej w gospodarce kraju wyrażamy za pomocą pro­duktu krajowego brutto. Produkt krajowy brutto (PKB) (Gross Domestic Product -GDP) jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. PKB jest wystarczającym miernikiem wartości produkcji w przypadku gospodarki zamkniętej (kryterium lokalizacji). Jeśli uwzględnimy powiązania danego kraju z zagranicą (gos­podarka otwarta), należy od PKB odróżnić produkt narodowy brutto (PNB), który uwzględnia wypłaty zysków i innych dochodów podmiotom zagranicznym (kryterium własności).

Omówiony wcześniej prosty schemat ruchu okrężnego nie uwzględniał faktu, że oprócz transakcji pomiędzy przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi mamy do czynienia z rozbudowanymi zależnościami pomiędzy przedsiębiorstwami, które nabywają usługi świadczone przez czynnik „praca" od gospodarstw domowych, ale jednocześnie kupują surowce i maszyny od innych przedsiębiorstw. Jeśli włączymy do PKB wartość wyprodukowanych samochodów, nie ma już potrzeby włączania do

niego wartości stali sprzedanej producentom samochodów, ponieważ jest ona częścią wartości samochodów. Aby uniknąć wielokrotnego liczenia, wprowadzamy pojęcie „wartości dodanej". Wartość dodana jest to przyrost wartości dóbr w wyniku ok­reślonego (danego) procesu produkcji.

Wartość dodaną oblicza się przez odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów rzeczowych nakładów czynników wytwór­czych zużytych do produkcji tych dóbr. Z pojęciem „wartości dodanej" związane jest rozróżnienie pomiędzy dobrami finalnymi i dobrami pośrednimi.

Dobra finalne (końcowe) - to dobra nabyte przez ostatecznego użytkownika. Są to albo dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe, albo dobra inwestycyjne (kapitałowe) nabywane przez przedsiębiorstwa.

Dobra pośrednie są to dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach, gdzie są zużywane (surowce, materiały, energia itp.).

Jak należy odróżniać wartość dodaną od ceny sprzedaży (utargu całkowitego), pokazuje prosty przykład. Przypuśćmy, że hodowca sprzedaje garbarzowi skóry zwie­rzęce w cenie 4 jednostek. Garbarz wyprawia je i sprzedaje szewcowi po 10. Szewc wytwarza buty (dobro finalne) i sprzedaje je konsumentom po 20. Operacje te przedstawia tabela 7.1. Na każdym z tych etapów rzeczywisty wkład ekonomiczny jest równy wartości dodanej do produktu, który przechodzi przez poszczególne etapy. W podanym przykładzie wartość ta sumuje się do 20. Można również zmierzyć całkowity końcowy wydatek na dany produkt, jako że musi on pokryć całą wartość dodaną na wszystkich etapach produkcji. Tabela wskazuje, że jest to również 20. Jeśli jednak zsumujemy wszystkie wydatki ponoszone na każdym etapie, wartość skóry będzie liczona więcej niż jeden raz i w wyniku otrzymamy 34 (jest to suma obrotów, czyli znacznie więcej niż rzeczywista wartość produktu (dobra finalnego) równa 20.

Tabela 7.1. Tworzenie wartości dodanej

Stadium produkcji	Koszt włożony	Wartość dodana	Cena sprzedaży
Hodowca (skóra sprzedana garbarni)	-	4	4
Garbarz (skóra sprzedana szewcowi)	4	6	10
Szewc (buty sprzedane konsumentowi)	10	10	20
Razem	14	20	34

Gospodarka narodowa każdego kraju ma określoną strukturę, tzn. dzieli się na działy i gałęzie. Występują między nimi określone powiązania, wyrażające się w tym, że poszczególne działy i gałęzie nawzajem sprzedają i równocześnie kupują wytwa­rzane dobra lub świadczone usługi. To zjawisko kupna-sprzedaży nazywa się w teorii ekonomii przepływami międzygałęziowymi. Jest to - inaczej mówiąc - obrót wewnę­trzny między przedsiębiorstwami należącymi do różnych branż i różnych działów gospodarki narodowej, obejmujący dobra pośrednie, które nie osiągnęły jeszcze postaci finalnej. Produkcja finalna występuje wtedy, gdy zakończony został proces produkcji i dane dobra lub usługi nie podlegają dalszemu przetworzeniu. Przeznaczone są one

wówczas bądź do konsumpcji, bądź jako dobra kapitałowe na inwestycje, czyli na dalszy rozwój gospodarczy kraju.

Z definicji produktu krajowego (PKB) wynika, że wlicza się do niego tylko pie­niężną wartość strumienia dóbr i usług finalnych. Wyłączenie z produktu narodowego transakcji towarami wytworzonymi w latach wcześniejszych oraz wartości dóbr pośred­nich czyni go najbardziej obiektywną miarą aktywności gospodarczej (np.: wartość sprzedaży używanej lodówki, samochodu, mieszkania nie jest wliczana, bowiem trans­akcje te były liczone w okresie, kiedy te dobra zostały wytworzone). Nie oznacza to jednak, że jest to miara doskonała. Jej ułomność wynika z nieuwzględnienia wartości niezarobkowej działalności ludzi i transakcji nierynkowych związanych z istnieniem gospodarki „podziemnej". W pierwszym przypadku konieczność pogodzenia się z tym mankamentem wynika z niemożności ustalenia wartości tzw. prac domowych (np. przygotowania posiłków czy drobnych napraw domowych), w przypadku drugim - z niemożności zarejestrowania działalności zakazanej (np. narkotyków) lub ukrywanej (w celu uniknięcia podatków).

Produkt krajowy, będąc pieniężnym odpowiednikiem strumienia finalnych dóbr i usług, obejmuje następujące płatności:

• wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych (C),

• rządowe zakupy dóbr i usług (G),

• krajowe inwestycje prywatne (I),

• eksport netto (NX) = eksport (X) - import (Z).

Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych (osobiste wydatki konsumpcyjne) obejmują kupowane przez społeczeństwo: konsumpcyjne dobra trwałego użytku (np. samochody, telewizory), dobra nietrwałe (np. żywność, odzież) oraz usługi. Wraz ze wzrostem poziomu życia spada udział środków nietrwałych, a rośnie udział trwałych dóbr konsumpcyjnych oraz usług w ogólnej sumie wydatków społeczeństwa. Personalne wydatki konsumpcyjne stanowią największą część produktu narodowego - produkuje się przecież po to, by konsumować.

Dobra i usługi nabywane przez gospodarstwa domowe nie wyczerpują całości tego, co wytwarza gospodarka. Produkcję netto stanowią też dobra i usługi nabywane przez rząd. Jeśli rząd przyczynia się do wykształcenia nauczycieli, to znaczy, że produkuje usługi edukacyjne; jeżeli wydatkuje środki na budowę infrastruktury, to znaczy, że produkowane są drogi, mosty, ulice, parki itp. Produkcja ta jest źródłem od­powiadających jej dochodów w przedsiębiorstwach ją dostarczających - w rezultacie tworzy się dodatkowa siła nabywcza w społeczeństwie. Wszystkie rządowe zakupy dóbr i usług są traktowane jako dobra finalne (nie podlegają one dalszym procesom przetwórczym). Jednocześnie, do produktu krajowego nie zalicza się państwowych płatności transferowych (emerytur, rent, zasiłków dla bezrobotnych, subwencji dla firm państwowych i prywatnych). Są to wypłaty, które nie są związane z koniecznością odwrotnego świadczenia jakichkolwiek dóbr i usług. Nie powiększając rozmiarów wytworzonej produkcji, płatności transferowe nie mogą być wliczane do produktu krajowego.

Gospodarka wytwarza nie tylko dobra i usługi nabywane prze konsumentów oraz przez rząd. Produkuje się także dobra inwestycyjne (kapitałowe), niezbędne dla funk­cjonowania gospodarki w przyszłości. Krajowe inwestycje prywatne obejmują trzy kategorie: wydatki przedsiębiorstw na zakup narzędzi, maszyn i urządzeń, wydatki na wszelkie budowle oraz na przyrost zapasów. Dobrami inwestycyjnymi są te dobra,

które nie służą do bezpośredniej konsumpcji, a więc wydatki na zakup maszyn, urządzeń i budynków fabrycznych. Wątpliwości może budzić tylko uwzględnienie w tym rachunku wydatków na zakup domów mieszkalnych oraz powiększanie zapasów w przedsiębiorstwach. Zapasami są dobra utrzymywane przez producentów na potrze­by przyszłej produkcji lub sprzedaży. Nie są one używane do bieżącej produkcji ani nie zostają sprzedane w bieżącym okresie, trzeba je więc traktować jako równoznaczne z inwestycjami w kapitał obrotowy. Zakup budynków mieszkalnych traktuje się również jako inwestycje, ponieważ ich użytkowanie będzie w przyszłości przynosiło dochód - ich wynajmowanie przyniesie bezpośredni dochód, natomiast użytkowanie przez własną rodzinę oznacza jego pośrednie uzyskiwanie, poprzez unikanie płacenia czynszu za mieszkanie w cudzym domu.

Czwartym elementem składowym produktu krajowego jest eksport netto. Pod

tym pojęciem rozumie się różnicę pomiędzy eksportem a importem dóbr i usług.

Istotną rolę w przepływie wartości PKB spełnia państwo (sektor rządowy).

Źródłem dochodów państwa są dwa rodzaje podatków: podatki bezpośrednie (Td),

nakładane na dochody (płace, czynsze, odsetki, zyski) oraz podatki pośrednie (Te),

zwane też podatkami od wydatków (np. podatek od wartości dodanej VAT czy specjalne

podatki o charakterze akcyzy, którymi obłożone są benzyna łub alkohol), środki

uzyskane za pomocą podatków finansują wydatki państwa. Wydatki te są dwojakie -

przede wszystkim są to wydatki na dobra i usługi (G) (np. płace urzędników, wydatki

na obronę narodową, a także nakłady inwestycyjne na budowę dróg czy szpitali) oraz

drugi rodzaj wydatków to tzw. transfery (B), które nie powiększają rozmiarów PKB.

Służą one tylko do redystrybucji już istniejących dochodów i siły nabywczej.

Podatki sprawiają że cena płacona przez nabywcę różni się od ceny, jaką otrzymuje sprzedawca. W związku z tym produkt krajowy możemy wyrażać albo w cenach rynkowych, uwzględniających podatki pośrednie nakładane na dobra i usługi, albo w cenach uzyskiwanych przez producentów, już po zapłaceniu przez nich podatków pośrednich (w cenach czynników wytwórczych).

PKB w cenach rynkowych jest miarą produkcji krajowej łącznie z podatkami

pośrednimi na dobra i usługi. PKB w cenach czynników wytwórczych jest miarą produkcji krajowej z pominięciem podatków pośrednich (wyraża więc rzeczywiste dochody czynników wytwórczych). PKB wyrażony w cenach rynkowych jest większy od PKB w cenach czynników produkcji o wielkość podatków pośrednich (pomniejszony o sumę ewentualnych subsydiów do dóbr i usług)⁴.

Uwzględniając wprowadzone pojęcia rachunek produktu narodowego możemy ująć następująco. Wyrażając konsumpcję C, inwestycje I i wydatki państwa G w cenach rynkowych, wartość dodaną, czyli produkcję netto wytworzoną w gospodarce możemy zapisać:

PKB w cenach rynkowych = C + I +G (1)

4

Produkt Krajowy Brutto w 1995 r. w cenach bieżących wynosił w Polsce 308 103,7 rnln zł, w tym wartość dodana wynosiła 268 281,1 mln zł i stanowiła 87,7 % PKB. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2001, Warszawa, GUS, s. 439.

Jeżeli odejmiemy podatki pośrednie (Te), wówczas uzyskamy PKB w cenach czynników wytwórczych, który wyraża faktyczne dochody, jakie producenci uzyskują i wypłacają gospodarstwom domowym:

PKB w cenach czynników wytwórczych = Y = C + I + G - Te (2)

Równanie (2) jest miarą PKB ujmowanego od strony dochodów (w cenach czynników produkcji). PKB mierzony metodą dochodową oznaczamy Y i wyraża on faktyczną wielkość wytworzonego dochodu narodowego (w wyrażeniu brutto - łącznie z amor­tyzacją).

W celu obliczenia, jakim dochodem dysponują poszczególni obywatele, należy uwzględnić podatki bezpośrednie i transfery. Dochody gospodarstw domowych w cenach czynników produkcji należy powiększyć o wypłaty transferowe (B) i pomniej­szyć o podatki bezpośrednie (Td). Rozporządzanie dochody osobiste są to dochody gospodarstw domowych po uwzględnieniu podatków bezpośrednich i płatności trans ferowych. Wielkość ta informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności. Rozporządzalne dochody osobiste wynoszą: Y.+ B - Td.

W warunkach gospodarki otwartej, która dokonuje transakcji z innymi krajami, należy uwzględnić eksport i import w rachunku PKB oraz dochodu narodowego. Eksportem (X) nazywamy dobra, które zostały wytworzone w kraju, a następnie sprzedane za granicę. Import (Z) to dobra, które produkowane są za granicą i tam są kupowane na użytek gospodarki krajowej. Import jest odpływem pieniądza z ruchu okrężnego, natomiast eksport powoduje dopływ pieniądza do obiegu. W związku z tym formułę obliczania PKB w cenach czynników produkcji należy zmodyfikować, dodając eksport (X) i odejmując import (Z). Podobny wynik otrzymamy także wówczas, gdy do sumy C + I + G dodamy wartość eksportu netto NX, tj. różnicę między eksportem a importem. Tak więc PKB w cenach czynników wytwórczych w warunkach gospodarki otwartej można wyrazić następująco:

Y = C + I + G + X - Z -Te = C + I + G + NX - Te (3)

W warunkach gospodarki otwartej obywatele danego kraju mogą otrzymywać dochody z tytułu usług czynników produkcji świadczonych w innych krajach (procenty, dywidendy, zyski, renty itp.). Przepływ netto dochodów z własności do danego kraju jest to nadwyżka napływu dochodów z własności z tytułu usług czynników produkcji świadczonych za granicą nad odpływem dochodów z własności powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju. Uwzględniając przepływ netto dochodów z własności za granicą, wprowadzamy kategorię produktu narodowego brutto PNB (Gross National Product - GNP). PNB jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB powięk­szonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą (w praktyce procenty i zyski otrzymane przez obywateli lub rząd danego kraju od zagranicy wliczane są do eksportu usług, natomiast procenty i zyski płacone obywatelom lub rządom innych krajów wliczane są do importu usług). Produkt narodowy brutto (PNB) jest więc kategorią

wyrażającą w sposób pełny wielkość dochodów osiąganych przez obywateli kraju, dlatego też w dalszych rozważaniach będziemy posługiwać się głównie tą kategorią. Zrozumienie różnicy między PKB i PNB umożliwi następujący przykład. Kapitał polski lub pracownicy polscy wykonujący czynności za granicą tworzą wartość produktu, która wchodzi do polskiego PNB, natomiast w kraju, w którym są zatrudnieni, wchodzi ona do PKB.

W rachunku dochodu narodowego należy również uwzględnić okoliczność, że maszyny i urządzenia produkcyjne nieustannie się zużywają. Oznacza to, że produkcja netto w gospodarce jest mniejsza od początkowej jej wielkości, bowiem część powstałej w gospodarce produkcji brutto musi zostać przeznaczona na odtworzenie zużytego kapitału. Należy więc uwzględnić zjawisko amortyzacji. Amortyzacja, zwana też spo­życiem kapitału trwałego, jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego zasobu kapitału w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub ekono­micznego zużycia. Wobec tego produkcja netto jest mniejsza od produktu narodowego brutto o wielkość amortyzacji*. Odejmując od PNB amortyzację uzyskamy produkt narodowy netto - PNN. Jeśli PNB był wyrażony w cenach czynników produkcji, PNN odpowiada dochodowi narodowemu.

Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce.
Oblicza się go przez odjęcie amortyzacji od PNB wyrażonego w cenach czynników
produkcji. Dochód narodowy jest to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na
dobra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy na sfinansowanie amortyzacji
i utrzymanie istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie. System ra­
chunku dochodu narodowego jest w całości przedstawiony na rysunku 7.2.

óocńod z własnośd za granica

NX

AMORTY­ZACJA

PODATKI POŚREDNIE

Dochód z czynszów

I DOCHÓD NARODOWY

PNB w cenach ! rynko­wych

PKB w cenach rynkowych

Zyski

PNN w cenach rynkowych!

Praca na własny rachunek

PNN

! w cenach i

czynników

wytwórczych

Wynagrodzenia i płace

^DeplⁿL^CJa «£w 0*W* ^PNB na PNB ^pKB

Definicja PNN

Definicja hody

dochodu narodowego produkcji

Rys. 7.2. Rachunek dochodu narodowego

PKB, PNB oznaczają, że wliczone inwestycje są wielkością brutto, tzn. obejmują inwestycje nowe (netto) oraz amortyzację. Inaczej można powiedzieć, że obraz przyrostu produkcji jest zawyżony, bowiem zawiera w sobie tę część, która służy do wymiany zużytych środków inwestycyjnych.

4. KATEGORIE SYSTEMU RACHUNKOWOŚCI SPOŁECZNEJ

Przedstawiona w zarysie metodologia liczenia kategorii makroekonomicznych stała się podstawą szeroko rozbudowanego systemu rachunkowości społecznej (System of National Accounts - SNA). System ten rozwijał się w Stanach Zjednoczonych począwszy od lat dwudziestych. W roku 1932 Senat USA zdecydował, że Departament Handlu rozpocznie opracowywanie statystyki dochodu narodowego dla gospodarki amerykańskiej. System rachunkowości społecznej obejmuje cały szereg rachunków ekonomicznych wybranych dziedzin gospodarki. Najbardziej znane to: rachunek pro­duktu narodowego, analiza przepływów rniędzygałęziowych i bilans płatniczy (obej­mujący rozrachunki z zagranicą).

W praktyce, w ramach systemu SNA obliczane są następujące kategorie produktu i dochodu narodowego:

1. produkt krajowy brutto - PKB,

2. produkt narodowy brutto - PNB,

3. produkt narodowy netto - PNN,

4. dochód narodowy według cen czynników wytwórczych - DNCW,

5. dochód osobisty ludności - DOL,

6. rozporządzalne dochody ludności - RDL.

Poszczególne kategorie dochodu narodowego i różnice między nimi można wyrazić za pomocą następujących symboli:

1. PKB = C + I + G+NX,

2. PNB = PKB + Yx,

3. PNN = PNB - Am,

4. DNCW = PNN - Te,

5. DOL = DNCW - Nz - Tc - Us + Lrz + Brz + Bp,

6. RDL = DOL - Td - Os.

gdzie:

C - wydatki na konsumpcję równe wartości dóbr i usług konsumpcyjnych, I - wydatki na inwestycje równe wartości dóbr kapitałowych oraz przyrostowi zapasów,

G - wydatki rządowe oraz władz lokalnych na dobra i usługi finalne wchodzące w skład PKB,

Yx - dochody netto z własności kapitału zainwestowanego za granicą, NX - wartość eksportu netto, tj. różnica między eksportem X a importem Z, Am - amortyzacja przeznaczona na inwestycje odtworzeniowo-modernizacyjne, Te - podatki pośrednie płacone w cenie nabycia towarów, Nz - nie rozdzielone zyski przedsiębiorstw przeznaczone na inwestycje, Tc - podatki od dochodów przedsiębiorstw,

Us - składki na ubezpieczenia społeczne pracowników i Indywidualne ubezpieczenia pracowników wpłacane do instytucji ubezpieczeń społecznych,

Lrz - procenty wypłacane przez rząd od sprzedanych obligacji długo- i krótko­okresowych,

Brz - transfery rządowe: emerytury, renty, zasiłki, zapomogi, opieka socjalna, dotacje, subwencje itp.,

Bp - transfery prywatne przedsiębiorstw na rzecz instytucji publicznych i osób prywatnych,

Td - podatki bezpośrednie od dochodów i zysków indywidualnych wpłacane do budżetu państwa lub budżetów lokalnych,

Os - grzywny i kary pieniężne oraz inne opłaty skarbowe wpłacane do budżetów.

Produkt krajowy brutto - PKB jest miarą wielkości produkcji oraz usług wytworzonych przez czynniki produkcji w danym kraju i wyrażonych w bieżących cenach rynkowych, niezależnie od tego, czy czynniki te są własnością rodzimego, czy zagranicznego kapitału.

Produkt narodowy brutto - PNB jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług czynników produkcji, tzn. w kraju lub za granicą. Różnica między PKB i PNB wyraża się sumą dochodów netto z własności kapitału zainwestowanego za granicą. Dochody netto są różnicą między dochodami otrzymanymi z tytułu własności za granicą a dochodami wypłaconymi z tytułu własności cudzoziemcom. Jeżeli odpływ dochodów z tytułu usług czynników produkcji będących własnością kapitału zagranicznego jest większy niż przypływ dochodów z tytułu posiadanych czynników produkcji za granicą, wówczas PKB jest większy od PNB i odwrotnie. W przypadku, gdy przypływ dochodów równa się odpływowi lub gdy dany kraj w ogóle nie wypłaca i nie otrzymuje dochodów z własności zagranicznej, wówczas PKB = PNB.

Produkt narodowy netto - PNN jest miarą dochodów, jakimi dysponuje gospo­darka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy na sfinansowanie amortyzacji oraz utrzymanie istniejącego zasobu kapitału na dotych­czasowym poziomie. PNN jest mniejszy od PNB o wielkość amortyzacji (Am). Amortyzacja jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju kapitału trwałego w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub eko­nomicznego zużycia.

Dochód narodowy według cen czynników wytwórczych - DNCW otrzymujemy po odjęciu od PNN podatków pośrednich, takich jak: akcyza, cło, a przede wszystkim podatek od wartości dodanej (VAT). DNCW jest sumą wynagrodzeń czynników produkcji - kapitału, ziemi i pracy w postaci zysków, procentów, dywidend, rent oraz płac. Wszyscy zawodowo czynni pracownicy bez względu na charakter wykony­wanej pracy oraz wszyscy angażujący swój kapitał, swoją własność świadczą określone usługi i w zamian za nie otrzymują określone dochody („ceny" czynników wytwór­czych). Łączna ich suma w ciągu roku stanowi dochód narodowy według cen czynników wytwórczych. Ceną czynnika pracy jest płaca, ceną czynnika kapitału jest zysk, dy­widenda lub procent, w zależności od formy zaangażowania kapitału, zaś ceną czynnika własności ziemi lub własności budynków mieszkalnych jest otrzymywana renta (w postaci czynszu dzierżawnego). W skład DNCW nie wchodzą, jak to już było wyjaśnione wcześniej, transfery rządowe lub prywatne, gdyż nie są to dochody wytwarzane, nie kryją się za nimi żadne bieżące usługi, lecz dochody transferowe, czyli przekazywane przez korporacje lub przez budżet państwa oraz budżety lokalne na rzecz pewnych instytucji lub grup obywateli.

Dochód osobisty ludności - DOL jest tą częścią DNCW, która pozostaje po potrąceniu nie rozdzielonych zysków przedsiębiorstw oraz składek na ubezpieczenia

społeczne. W skład DOL wchodzą natomiast wszelkie dochody transferowe pochodzące zarówno ze źródeł prywatnych, jak i budżetu państwowego lub budżetów lokalnych⁶.

Rozporządzany dochód ludności - RDL jest sumą DOL pomniejszoną o in­dywidualne podatki bezpośrednie płacone przez ludność od osiąganych dochodów i inne, nie podatkowe zobowiązania ludności do budżetu centralnego lub budżetów lokalnych, jak np. kary pieniężne czy składki na indywidualne ubezpieczenia. RDL wyraża roczną sumę dochodów ludności, które są przeznaczone na bieżącą konsump­cję (C) oraz na oszczędności (S).

Oszczędności w olbrzymiej swej części kierowane są do banków komercyjnych i kas oszczędnościowo-kredytowych, które z kolei kierują te środki w formie kredytów na inwestycje. Budżet państwa, poza transferami na rzecz ludności, kieruje znaczną część zgromadzonych środków pieniężnych na finansowanie inwestycji publicznych, a także na zakup różnych dóbr konsumpcyjnych. W ten sposób nagromadzone dochody przedsiębiorstw, budżetu państwa oraz gospodarstw domowych przekształcają się w ciągu roku w wydatki konsumpcyjne (C), inwestycyjne (I) oraz rządowe (G). Suma tych wydatków tworzy globalny popyt, który z kolei decyduje o wielkości wytwarzanego PNB. W ten sposób zamyka się ruch okrężny podstawowych strumieni dochodów i wydatków w gospodarce narodowej.

Trzy pierwsze kategorie (PKB, PNB i PNN) dotyczą produktu wytwarzanego w kraju i skorygowanego o efekty uzyskane z kontaktów z zagranicą. Trzy następne kategorie dotyczą dochodu narodowego bądź odnoszącego się do wszystkich aktywnych czynników produkcji uczestniczących w jego wytwarzaniu (DNCW), bądź też obejmują jedynie dochody ludności łącznie z transferami (DOL i RDL).

W analizach teoretycznych i w badaniach proporcji podziału dochodów naj­częściej używaną kategorią jest dochód narodowy według cen czynników wytwórczych. Koncepcja ta wywodziła się pierwotnie w ekonomii klasycznej z teorii usług czynników produkcji, a w ekonomii neoklasycznej z teorii produkcyjności krańcowej trzech czynników produkcji: kapitału, ziemi i pracy. Na niej opiera się neoklasyczna teoria podziału, zgodnie z którą zysk, renta i płaca są określane przez krańcową produkcyjność każdego z wymienionych i w pełni produkcyjnie wykorzystanych czynników produkcji.

Pozostałe dwie kategorie dochodu narodowego wprowadzone zostały dopiero w latach trzydziestych w USA i Anglii, a następnie w pozostałych krajach o gospodarkach rynkowych. Ich celem było ustalenie dochodów osobistych ludności przed i po opo­datkowaniu oraz zbadanie w ten sposób rozmiarów i dynamiki siły nabywczej społeczeństwa oraz odpowiedniego korygowania jej za pomocą podatków pośrednich, subsydiów, transferów rządowych, podatków bezpośrednich i innych instrumentów ekonomicznych. Stanowiło to podstawę polityki interwencyjnej państwa w rozwiniętych gospodarkach rynkowych w sferze podziału dochodów i oddziaływania w ten sposób na koniunkturę gospodarczą kraju.

Produktem wyjścia w rachunku dochodu narodowego w systemie SNA jest produkt narodowy brutto. Wyraża on wartość wszystkich dóbr finalnych

Dochody nominalne brutto w sektorze gospodarstw domowych wynosiły w 1995r. w Polsce 220 888,1 mln zł. W odsetkach stanowiły: dochody z pracy najemnej i niezarobkowych źródeł 72%, gospodarstw indywidualnych 6% i poza rolnictwem indywidualnym 22%. Dochody do dyspozycji zostały skierowane w 87% na spożycie indywidualne i 13% na oszczędności. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2001, op. cit., s. 159.

wytworzonych w danej gospodarce narodowej w ciągu roku. Wartość ta równa się wytworzonej w gospodarce narodowej wartości dodanej, która odpowiada sumie do­chodów za dostarczone czynnik! produkcji. W praktyce PNB jest obliczany metodą sumowania wartości pieniężnej wszystkich produktów finalnych (tzw. podejście wv-datkowe) bądź też metodą sumowania wszystkich płatności (tzw. podejście oparte na kosztach zasobów i dochodach).

Podejście wydatkowe polega na obliczeniu wartości pieniężnej dóbr finalnych-w tym celu sumowane są cztery podstawowe kategorie wydatków:

• na zakupy dóbr i usług przez gospodarstwa domowe,

• na zakupy inwestycyjne krajowych przedsiębiorstw prywatnych,

• na zakupy dóbr i usług przez rząd i instytucje publiczne,

• eksport netto towarów i usług (plus eksport, minus import).

■ Podejście dochodowo-kosztowe polega na sumowaniu wszystkich płatności za wykorzystanie zasobów (czynników produkcji). Uzyskane dochody są równocześnie składnikami kosztów w tworzeniu produktu narodowego. Podstawowe kategorie do­chodów to:

• wynagrodzenia za pracę (płace i dochody z pracy na własny rachunek),

• dochody (procenty) z lokat oprocentowanych,

• dochody z tytułu własności majątkowych (czynsze, renty),

• zyski korporacji, które obejmują dywidendy dla akcjonariuszy i podatki bezpośrednie,

-niedochodowe pozycje kosztów pośrednich (amortyzacja i podatki pośrednie
od przedsiębiorstw).

Zastosowanie obu metod do wyliczania PNB powinno dać w każdym wypadku
identyczną wartość produktu narodowego brutto. Graficzną ilustrację pomiaru PNB
dwiema metodami może stanowić schemat ruchu okrężnego (Rys. 7 1) Pierwsza me­
toda, oparta na tak zwanym podejściu wydatkowym, uwzględniona jest w górnej części
rysunku, druga, oparta na kosztach zasobów i dochodach, przedstawiona jest w dolnej
części rysunku.

Tabela 7.2 obrazuje produkt narodowy brutto w USA w roku 1987 obliczony
dwiema wymienionymi metodami. '

Jak to już było podkreślane przy omawianiu ruchu okrężnego, suma pieniędzy którą nabywcy wydają na zakupy dóbr i usług, musi równać się sumie pieniędzy otrzymywanych przez producentów (właścicieli czynników wytwórczych) dlatego tez zarówno całkowite wydatki, jak i dochody muszą równać się całkowitej włości wytworzonych dóbr. Stąd też w tabeli 7.2 sumując wydatki oraz dochody-koszty otrzymujemy w wyniku produkt narodowy brutto.

5. CENY W RACHUNKU PRODUKTU NARODOWEGO

Produkt narodowy brutto obliczany w bieżących cenach rynkowych dóbr i usług finalnych wchodzących w jego skład nazywamy nominalnym PNB. Tempo wzrostu cen i tempo wzrostu produkcji dóbr i usług jednocześnie decydują o wzroście nominalnej wartość, PNB. W konsekwencji, jeśli tempo wzrostu produkcji jest stałe (bądź spada), a ceny rosną, wówczas wzrost PNB ma wyłącznie nominalny charakter, wynikający ze wzrostu cen (inflacji). Tak więc, jeśli w dwóch kolejnych latach wytwarzano tę

Tabela 7.2. Dwie metody mierzenia PNB na przykładzie gospodarki USA (dane za 1987 rok, w mld $)

Podejście dochodowe-zasobowe

1. Wynagrodzenia pracowników

2. Dochody właścicieli

3. Dochód osobisty z rent

4. Zyski przedsiębiorstw

5. Dochód z oprocentowania kapitału netto

6. Niedochodowe pozycje kosztów pośrednich

• podatki pośrednie od przedsiębiorstw

• amortyzacja

Podejście wydatkowe

2.647.5 327.8 18.5 305,5

336,7

847,0

367,6 479.4

1. Osobiste wydatki konsumpcyjne: 2.966.0

- dobra trwałe -473.9

• dobra bieżącej konsumpcji -980,4

• usługi -1.571,6

2. Prywatne inwestycje brutto 716,4

• inwestycje w majątek trwały -670,6

• zmiany poziomu zapasów 45,7

3. Rządowe zakupy dóbr i usług 923,8

4. Eksport dóbr i usług netto - 119,9

(eksport minus import)

PNB

PNB 4.483.3

4.486.3

Uwaga: Pozycje sumaryczne nie

zaokrągleń.

równają się dokładnie sumom poszczególnych pozycji z powodu

Źródło: D. R. Kamerschen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli: Ekonomia, Gdańsk 1991, s. Ul.

samą ilość dóbr i usług, ale ceny w drugim roku narosły np. o 12%, to PNB w ujęciu nominalnym będzie wyższy o 12%. Produkt narodowy jest więc w takim ujęciu wyższy w kolejnym roku, chociaż produkcja nie wzrosła.

Dla uzyskania realnej wielkości PNB stosowane są ceny stałe. Realny PNB lub inaczej - PNB w cenach stałych koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, określanym jako rok bazowy albo podstawowy. W ten sposób, eliminując wpływ wzrostu cen na wartość PNB uzyskuje się informacje, o ile wzrastały lub spadały fizyczne rozmiary produkcji dóbr i usług w badanym okresie (tzw. wolumen PNB). Wyrażanie produktu narodowego brutto w ujęciu nominalnym dobrze służy ocenie tego, co w danym roku wytworzono i co może być podzielone. Dla porównań, dla oceny wzrostu gospodarczego w kolejnych latach, należy posługiwać się PNB w ujęciu realnym, a więc wyrażonym w cenach stałych.

Rozważania te można podsumować w sposób następujący. Ocena zjawisk gospo­darczych: wartościowa lub wolumenowa zależy od celu badania. I tak np. charak­terystyka poziomu życia ludności wymaga znajomości wolumenu produkcji, ale już ocena salda wymiany z zagranicą - liczenia wartości importu i eksportu w cenach bieżących.

Aby przejść od nominalnego do realnego PNB, należy zastosować wskaźnik odzwierciedlający zmiany cen wszystkich dóbr. Wskaźnik ten nazywamy deflatorem PNB. Deflator (zwany też indeksem cen) informuje o zmianie cen w kolejnych latach w stosunku do roku wyjściowego (bazowego). Deflator PNB jest to stosunek nomi-nalnego PNB (w cenach bieżących) do PNB w ujęciu realnym (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika (w tym celu należy stosunek ten pomnożyć przez 100).

Deflator PNB = nominalny PNB / realny PNB x 100

stąd:

Realny PNB = nominalny PNB / deflator PNB x100

Jeśli np. nominalny PNB w USA w roku 1986 wynosił 4206 mld $, a w cenach z roku 1982 wynosił 3645 mld $, to relacja wartości nominalnej do realnej wvnosi 1,145. Oznacza to, że deflator w 1986 r. wynosił 114,5 (przyjmując rok 1982 jako 100.

Indeks cen (deflator PNB) wyraża w tym przypadku zmiany cen wszystkich dóbr i usług składających się na produkt narodowy. Gdyby produkt ten składał się z jednego tylko towaru (X), to ustalenie indeksu cen byłoby bardzo proste, na zasadzie:

Indeks cen = Cena towaru X w danym roku / Cena towaru X w roku bazowym

Produkt narodowy brutto w rzeczywistości składa się z wielu towarów Ich waga (udział w łącznej wartości) w PNB jest różna. Indeks cen stosowany dla ustalenia re­alnego produktu narodowego nie może więc być średnią indeksów cen poszczególnych dóbr i usług. Musi on uwzględniać różne ich udziały (wagi) w całym PNB. Pokażemy to na przykładzie, przyjmując, że produkt narodowy składa się z dwóch dóbr (X oraz Y):

400 zł

Indeks cen X = 100 = 200 zł

200 zł

150 zł

Indeks cen Y = — • 100 = 150 zł

100 zł

Indeks cen towaru X=200 oraz towaru Y=150 wcale nie oznacza, że ceny całego produktu narodowego wzrosły ze 100 do 175. Tak byłoby tylko wtedy, gdyby oba towary miały równy udział w całym produkcie narodowym. Jeśli natomiast waga towaru X wynosi 12, a waga towaru Y wynosi 3, to wtedy indeks cen PNB wyliczamy wg formuły:

Indeks cen PNB = suma iloczynów indeksów cen i wag /
(deflator) suma wag

W naszym przykładzie:

Indeks cen PNB = (200 x 12) + (150x3) = 2850 = 190,0
15 15

Zastosowanie tak wyliczonego indeksu cen PNB (deflatora) pozwala na ustalenie realnego produktu narodowego w poszczególnych latach, a więc na ustalenie jego rzeczywistego wzrostu, tj. po wyeliminowaniu deformującego wpływu zmian cen. W tabeli 7.3 znajdują się dane przykładowe, które pozwolą wyliczyć nominalny i realny PNB oraz wartość deflatora w hipotetycznej gospodarce, w której produkuje się tylko dwa dobra: A i B. W ujęciu nominalnym PNB jest to wartość produkcji liczona w cenach istniejących w kolejnych latach. W tym przypadku wzrasta on z 600 $ w 1980 r. do 1440 $ w roku 1992. Jeśli przyjmiemy rok 1980 jako bazowy, możemy zmierzyć PNB w wyrażeniu realnym w 1992 r., wyceniając fizyczne rozmiary produkcji wytworzonej w tym roku w cenach z 1980 r. Przy takim ujęciu realny PNB zwiększa się z 600 $ do 860 $. Ten właśnie przyrost realnego PNB o 43% obrazuje zmiany w fizycznych rozmiarach produkcji dóbr A i B. W roku 1980 PNB w ujęciu nominalnym i fizycznym są jednakowe (jest to rok bazowy). Ich stosunek wynosi 1, a wartość indeksu (deflatora) wynosi 100. Dla roku 1992 stosunek PNB nominalnego i realnego wynosi 1,674 (1140 : 860), zaś wartość indeksu - 167,4. Na podstawie deflatora PNB możemy powiedzieć, że ceny w całej gospodarce wzrosły ze 100 do 167,4, co oznacza wzrost o 67,4% w okresie 1980-1992.

Tabela 7.3

Deflator PNB jest wskaźnikiem ogólnego poziomu cen. W praktyce stosowane są także indeksy cenowe odnoszące się do poszczególnych grup towarów czy usług. Najbardziej znany to indeks cen dóbr i usług konsumpcyjnych (CPI - Consumer Price Index). Wyraża on zmiany cen podstawowych dóbr i usług wchodzących w skład tzw. koszyka. „Koszyk" dóbr i usług zawiera podstawowe, najczęściej kupowane dobra i usługi, decydujące o poziomie życia poszczególnych grup rodzin (gospodarstw do-

mowych). Przy obliczaniu CPI bierze się pod uwagę procentowy udział {„wagę") danego dobra w wydatkach przeciętnego gospodarstwa domowego zaliczanego do określonej grupy. CPI jest najczęściej stosowanym miernikiem poziomu inflacji. Jeśli np. indeks cen dla towarów konsumpcyjnych w 1990 r. w stosunku do przyjętego za bazowy roku 1984 wyniósł 400%, to oznacza, że ceny dóbr i usług kupowanych przez konsumentów wzrosły przeciętnie o 300%. Inaczej mówiąc, za tę samą ilość dóbr, która była kupowana w 1984 r. za 100 $, w roku 1990 należało zapłacić 400 $. Analogicznie interpretuje się indeks cen towarów produkcyjnych. Jest on miernikiem zmian cen towarów zakupionych przez przedsiębiorstwa (producentów).

6. PNB JAKO MIERNIK DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

Realny PNB jest prostym miernikiem fizycznych rozmiarów produkcji wytwo­rzonej w gospodarce, a roczna zmiana procentowa jego poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego. Żeby jednak uzyskać informację na temat stopy życiowej przeciętnego obywatela w danym kraju, należy uwzględnić również przyrost demo­graficzny. Realny PNB per capita (na 1 mieszkańca) jest to realny PNB podzielony przez liczbę mieszkańców kraju. Średni poziom PNB w przeliczeniu na 1 mieszkańca otrzymujemy dzieląc ogólną jego wartość przez liczbę ludności danego kraju⁸. Analogicznie postępujemy, gdy chcemy uzyskać przeciętny dochód na 1 mieszkańca (dochód narodowy dzielimy przez liczbę ludności).

Wyliczony w ten sposób miernik daje jednak przybliżoną informację, ponieważ informuje o przeciętnych dochodach 1 mieszkańca, podczas gdy rzeczywiste indy­widualne dochody poszczególnych obywateli są zróżnicowane. Zróżnicowanie to zmienia się w poszczególnych krajach oraz na przestrzeni czasu. PNB stanowi zatem miarę, która pozwala wyrazić w jednym syntetycznym wskaźniku wytwarzane dobra i usługi, ale nie uwzględnia okoliczności, że równolegle z procesem tworzenia odbywa się podział produktu społecznego, a zasady tego podziału decydują o poziomie życia mieszkańców. Polityka kształtowania dochodów ludności może w większym lub mniej­szym stopniu uwzględniać zasady egalitaryzmu społecznego, a poszczególne grupy ludności mogą być bardziej lub mniej usatysfakcjonowane swoją pozycją materialną, która oceniana jest przede wszystkim w sposób względny przez porównanie z innymi. PNB jako syntetyczny wskaźnik jest niezbędnym miernikiem stanowiącym pod­stawową i wyjściową informację o sytuacji w gospodarce i tempie jej wzrostu. Nie jest jednak wskaźnikiem doskonałym. Przede wszystkim traktuje każdy rodzaj produkcji jednakowo, podczas gdy z punktu widzenia użyteczności społecznej nie wszystkie grupy towarowe mają jednakowo pozytywną ocenę. Negatywną ocenę społeczną mają papierosy, alkohol i broń, ale również poziom ich produkcji kształtuje ogólne tempo wzrostu PNB. Produkcja alkoholu i papierosów istotnie zwiększa wpływy budżetowe, gdyż obciążona jest wysokimi podatkami pośrednimi, a produkcja zbrojeniowa trakto­wana jest jako skuteczny sposób przyspieszania wzrostu i stabilizacji zatrudnienia.

Niektóre wytwory działalności gospodarczej człowieka, takie jak: hałas, zanieczyszczenie środowiska i korki drogowe wpływają na wzrost uciążliwości życia. Należałoby w związku z tym wprowadzić poprawkę na te „plagi”, odejmując od mierzonego w sposób tradycyjny PNB szacunkową wartość wszystkich dóbr uciążliwych dla życia, powstałych w trakcie procesu produkcji.

Istnieje również wiele cennych dóbr i usług, które nie są wliczane do PNB. Powodem tego jest to, iż nie są one objęte transakcjami rynkowymi i w związku z tym brak jest adekwatnych mierników ich wartości. Do tej kategorii działalności gospodarczej można zaliczyć: porządki domowe, majsterkowanie i wszelkie inne prace wykonywane we własnym gospodarstwie domowym.

Analizując mierzenie produktu społecznego i dobrobytu należy zwrócić uwagę na fakt istnienia tzw. podziemia gospodarczego oraz związanego z nim zatrudnienia nie rejestrowanego, które przynosi często bardzo wysokie dochody. Zakres i wyniki tego typu działalności wpływają na poziom życia, lecz nie są objęte rachunkiem produktu narodowego. W ostatnich latach znaczenie podziemia gospodarczego rośnie w wyniku rozwoju nielegalnego biznesu i ukrywania dochodów przed podatkami. W Europie od lat krajem o dużym udziale działalności nielegalnej w gospodarce są Włochy. W ostatnich latach również w naszym kraju, w związku z przemianami ustroju społeczno--gospodarczego, rozwija się spory margines nielegalnej działalności gospodarczej. Istotną przyczyną rozwoju podziemia gospodarczego jest brak stabilności politycznej i sprawnie działającej administracji państwowej. Szacunki rozmiarów gospodarki nieoficjalnej mieszczą się w szerokim przedziale od kilku do 25% PNB.

Jeśli odjęlibyśmy od tradycyjnego PNB wartość produktów zwiększających uciąż­liwość życia i dodalibyśmy wartość dochodów nie rejestrowanych i nie przechodzących przez rynek, otrzymalibyśmy zmodyfikowany PNB, który byłby bardziej precyzyjnym miernikiem produkcji dóbr i usług w gospodarce. Ponadto, należy uwzględnić, że źródłem zadowolenia łudzi są nie tylko dobra i usługi, ale także czas wolny.

W związku z tym, iż PNB nie jest doskonałym miernikiem dobrobytu społecz­nego, ekonomiści opracowali sposób jego mierzenia uwzględniając: czas wolny, do­chody z nielegalnej działalności gospodarczej, szacunkowe koszty degradacji śro­dowiska naturalnego i pogarszania się warunków życia ludności. Jest to tzw. wskaźnik dobrobytu ekonomicznego netto - DEN (Net Economic Welfare - NEW). Wskaźnik ten koryguje PNB przez odjęcie od niego „plag", dodanie wartości dóbr i usług nierynkowych oraz włączenie czasu wolnego. Wartość DEN jest większa od PNB, ale za to tempo jego wzrostu jest niższe niż dynamika PNB. Produkcja „plag" (np. za­nieczyszczenie środowiska) zwiększała się szybko, zaś rozmiary czasu wolnego nie wzrastały tak szybko, jak produkcja dóbr i usług. Szacunek DEN są oczywiście bardzo przybliżone i nieprecyzyjne, niemniej jednak wskaźnik ten, nawet w niedojrzałej formie, uświadamia nam, iż PNB jest bardzo niedoskonałą miarą dobrobytu w społeczeństwie.

Ponieważ regularne przeprowadzanie i opracowywanie pomiarów nierynkowej i nie rejestrowanej produkcji dóbr i „plag" oraz systematyczna wycena czasu wolnego byłyby bardzo trudne i kosztowne, PNB pozostaje nadal najbardziej powszechnie stosowanym miernikiem działalności gospodarczej. Choć daleki od ideału, jest on najlepszą z miar, jaką dysponujemy przy systematycznej ocenie sytuacji gospodarczej.

Na koniec należy zaznaczyć, że w statystycznych porównaniach międzynaro­dowych najczęściej używa się kategorii dochodu narodowego na jednego mieszkańca.

---