Diagnostyka psychologiczna może być różnie rozumiana:

a. jako sposób myślenia - kiedy analizujemy pewne zdarzenia, rozpoznajemy stany emocjonalne. Ten rodzaj diagnozy łączy wszystkich ludzi (tych, którzy nie są psychologami również)

b. jako produkt - czyli efekt naszych zabiegów myślowych i czynności psychologa (to jest właściwa diagnoza)

c. jako czynność - czyli jako dynamiczny i otwarty sposób oddziaływania (w procesie terapeutycznym). Często diagnoza i terapia są ze sobą połączone, np. chcę kogoś pogłaskać i udzielić mu wsparcia, a on się oddala (co to znaczy? - diagnostyka).

Definicja diagnozy (w wąskim ujęciu) - końcowy efekt określonych czynności psychologa nastawionego na zidentyfikowanie i wyjaśnienie zmiennych psychologicznych u jednostki (opis i wyjaśnienie).

Def. diagnozy w ujęciu Ziemskiego (bardziej pełna definicja) - to rozpoznawanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie przejawów i w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości (psychologicznych) dla przewidywania i powodowania zmian w obszarze badanym. Z tej definicji można wyprowadzić 3 poziomy rozumowania diagnostycznego:

1.poziom informacji o pacjencie (dane testowe, kliniczne, laboratoryjne, wywiad itp.)

2.poziom uogólniania opisowego i hipotez wyjaśniających etiologię

3.poziom formułowania hipotetycznego modelu osobowości w świetle teorii wyjaśniających.

Wg definicji Ziemskiego (definicja na użytek badań klinicznych) wynika, że diagnoza zakłada:

1. Rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy. Służą ku temu metody: testy, obserwacja, eksperymenty, wywiad. Służy do rozpoznawania symptomów.

2.Zaliczenie tego stanu rzeczy (pojedynczych symptomów) do jakiegoś typu lub gatunku (będzie krócej - po co dużo mówić). Z symptomów utworzyć syndrom (zespół objawów). Czasem na tym poziomie nasze rozpoznawanie się kończy.

3. Wyjaśnienie tego stanu rzeczy poprzez wyjaśnienie: a. przyczynowe, genetyczne (służą temu pytania dlaczego, jak powstały, dlaczego są trwałe? - czyli chodzi o przyczynę aktualnego stanu rzeczy) b. celowościowe (na gruncie psychologii klinicznej bardzo ważne. To odpowiedź na pytanie czemu służy dany objaw, jaką rolę pełni dane zachowanie, co komunikuje, jakiemu służy celowi? A więc jakiemu celowi służy np. objaw neurologiczny) NB. Objaw często służy do skontaktowania nas z przyczyną, zmusza do rozwiązywania problemu, znalezienia przyczyny, doprowadza nas do równowagi (homeostazy). Dane zachowanie czemuś służy, coś załatwia.

4. Określenie fazy aktualnej - to jest moment najbardziej nam znany. Mówimy, co jest aktualnie, ale nie przesądzamy, co było lub co będzie, np. ktoś ma rzeczywisty IQ 140, ale teraz bierze neuroleptyki i ma obecnie tylko 90 (stwierdzamy, co jest teraz). Tu jest miejsca na diagnozę opisową, ale też na różnicową już (norma czy patologia). Diagnoza różnicowa w obrębie patologii nozologicznej.

5. Przewidywanie dalszego rozwoju zachowania (zaburzeń) (tu miejsce na czynności prognostyczne), czyli prognoza. Ten etap odwołuje się do teorii wyjaśniających.

6. Projektowanie zmian - czyli programowanie i sprawdzanie oddziaływań terapeutycznych (punktem wyjścia jest wywiad i dojścia też wywiad, tym samym musimy leczyć, najpierw diagnostyczny, potem terapeutyczny). NB. Mamy leczyć tym samym, czym diagnozowaliśmy, czyli np. słowem itp

CEL DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ

-dla kategoryzacji objawów, czyli dla opisu przejawu rzeczy;

-dla odróżnienia jednego rodzaju zaburzeń od drugich, czyli dla różnicowania;

-by zrozumieć przyczyny wyodrębnionego stanu rzeczy i planować leczenie, dla postępu i rozwoju nauki.

MODELE DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ / KLINICZNEJ

-nozologiczny

Koncentracja na chorym narządzie, na patologicznych przejawach zachowań. To jest diagnoza o pacjencie, a nie dla pacjenta.

-funkcjonalny

Diagnoza dla pacjenta. Główny cel tu to wyjaśnienie trudności przez diagnozę pozytywną i negatywną (w nozologicznym była tylko negatywna)

-interakcyjny

Bardziej przydatny, na bazie poprzednich modeli, sformułowany dla celów Terapeutycznych. O ile tamte to są diagnozy obiektywne, tu jest diagnoza subiektywna, diagnoza znaczeń, oparta na uzgadnianiu definicji problemu i sposobu rozwiązania przez psychologa i pacjenta, bądź osoby z najbliższego otoczenia. Diagnoza pozytywna (ta robiona zza biurka, testy inteligencji np.) wystarczy, żeby mówić o pacjencie. Ale dla terapii ten rodzaj diagnozy jest niepotrzebny. Co dla niego znaczy ta sytuacja, jakie znaczenie nadaje temu, co się zdarzyło.

CZYNNIKI ZNIEKSZTAŁCAJĄCE DIAGNOZĘ KLINICZNĄ

czynniki zewnętrzne (od badającego)

-kontekst, w jakim obserwujemy dane zachowanie (tendencja do selekcjonowania informacji w zależności od kontekstu, w jakim one napływają)

-oczekiwania - diagnoza jest obciążona oczekiwaniami diagnosty

-wiarygodność źródła informacji - na wynik diagnozy ma wpływ zmienna niepodważalnych autorytetów

czynniki wewnętrzne (od osoby badanej)

-wgląd - czynnik leczący w psychoterapii opartej na poznawaniu, rozumieniu, poszerzaniu własnej świadomości (np. w psychoanalizie: wgląd w reakcje przeniesieniowe i tendencje nieświadome; w innych wgląd dotyczy zwykle objawów, łańcucha przyczyn i skutków prowadzących do nerwicy; w terapii poznawczej obejmuje zrozumienie trzech podstawowych faktów: (1) sposób reagowania na bodźce zdeterminowane jest biologicznie i zależy od specyficznego dla danego organizmu poziomu reaktywności, (2) obecne nieprzystosowawcze zachowania pacjenta wynikają z faktu, iż reaguje on w sposób podobny jak w przeszłości, gdy zachowania te kształtowały się, (3) destrukcyjne myślenie, uczucia i zachowania mają charakter nawyku - zostały nabyte w toku kontaktów społecznych, można je zmienić przez pracę i ćwiczenie)

-nastawienie emocjonalne do badania

-wiara w kompetencje psychologa

KLINICZNA DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA

-1 problem diagnostyczny (z zewnątrz, bądź zoperacjonalizowany)

-kompetencje (psychiatra a psycholog) pyt. o znaczenie badań psychologicznych (czasochłonnych i niemogących być często powtarzanymi, np. iloraz inteligencji) dla całościowej diagnozy

-2 hipotezy (model teoretyczno-funkcjonalny a korelacyjny)

-model teoretyczno-funkcjonalny opiera się na wiedzy o funkcjonowaniu psychiki i mechanizmach funkcjonowania osobowości zdrowej i zaburzonej, zawartej w różnych kierunkach psychologii;

-[np. czy A występuje? Jakie jest A? Jak jest nasilone A? z czym A się wiąże? Co spowodowało A?]

-w praktyce diagnostycznej wybiera się jedną z wielu istniejących koncepcji albo też na podstawie kilku z nich jednocześnie konstruuje się w miarę jednolity sposób ujęcia zebranych danych.

-3 weryfikacja hipotez (dobór metod)

-zgodność metod z teorią, np. hipoteza o działaniu procesów nieświadomych (mechanizmów, jaki obronnych) weryfikujemy metodami projekcyjnymi;

-np. hipoteza o wyuczonej bezradności (w nurcie poznawczym), to metody: sprawdzające przekonanie o zlokalizowaniu kontroli, poczuciu sprawstwa; badamy system wzmocnień, jaki stosowano;

-jeżeli kilka metod - synteza wyników i interpretacja w świetle postawionej hipotezy

-(!) czy uzyskane wyniki pozwalają rozpoznać stan rzeczy i jego tendencje rozwojowe oraz określić etiologię zaburzeń

-umiejętność zaplanowania zorganizowania badań diagnostycznych, kierować się głównie dobrem klienta / pacjenta, etyką diagnozy, jej poprawnością i ekonomicznością postępowania diagnostycznego

-trafne stawianie problemów i hipotez oraz wybór najlepszych (z dostępnych) metod badania (właściwy proces badania)

-4 interpretacja wyników i podejmowanie decyzji co do kontynuowania badania (wówczas stawia się nowe problemy) lub jego zakończenia

-5 opracowanie wyniku diagnozy (orzeczenia psychologicznego), diagnoza zaburzeń (objawów, mechanizmów, przyczyn)

DIAGNOZA CAŁOŚCIOWA = -------------

diagnoza zasobów (a) jednostkowych (b) środowiskowych

diagnoza zaburzeń - tzw. diagnoza negatywna

diagnoza zasobów - tzw. diagnoza pozytywna

Zasadniczo wynik badania składa się z:

• danych wstępnych (dane ogólne o kliencie / pacjencie, dane o problemie - powód zgłoszenia się i oczekiwania);

• aktualnego zachowania i opisu sytuacji;

• danych biograficznych - krótkiej historii życia, historii problemu klinicznego;

• danych o środowisku życia i działania z uwzględnieniem różnych sfer (nauki, pracy, rodziny itp.);

• danych z badań testowych i wnioski;

• opisu zaburzenia, hipotetycznego wyjaśnienia jego mechanizmu i etiologii oraz patogenezy oraz charakterystyki podmiotowych i środowiskowych zasobów;

• wniosków ogólnych i wskazań do interwencji selekcyjnej lub pomocne

• Pisanie opinii psychologicznej:

-metryczka

-metody

-dane z wywiadu i obserwacji (schemat Sattlera)

-interpretacja wyników badań

-zalecenia

ORZECZENIE PSYCHOLOGICZNE

1. dane wstępne (ogólne dane o kliencie/pacjencie, dane o problemie - powód zgłoszenia się i oczekiwania)

2. aktualne zachowanie i opis sytuacji

3. dane biograficzne - krótka historia życia, historia problemu klinicznego

4. dane o środowisku życia i działania z uwzględnieniem różnych sfer (nauki, pracy, rodziny itp.)

5. dane z badań testowych i wnioski

6. opis zaburzenia, hipotetyczne wyjaśnienie jego mechanizmu i etiologii oraz patogenezy oraz charakterystyka podmiotowych i środowiskowych zasobów

7. wnioski ogólne i wskazania do interwencji selekcyjnej lub pomocnej

8. OPINIA PSYCHOLOGICZNA

1. nazwisko i imię, wiek

2. powód zgłoszenia

3. data badania, zastosowane metody

4. dane z obserwacji (dane z wywiadu)

- orientacja allo- i autopsychiczna

- zachowanie w czasie badania (nastrój, kontakt z badającym, tempo pracy)

- dane z wywiadu poprzedzającego badanie właściwe lub w trakcie - istotne dla badania

5. wyniki badania testowego (krótka charakterystyka)

- inteligencja (10 werbalny, czynnościowy, ogólny)

- organika

- osobowość

6.podsumowanie (krótko, rzeczowo)

7. [Zalecenia terapeutyczne]

STUDIUM PRZYPADKU

1. dane o pacjencie (personalne, z historii choroby, w wywiadu i obserwacji, orientacja allo- i autopsychiczna)

2. przedstawienie problemu i hipotez wyjaśniających

3. zastosowane metody badania (do diagnozowania uszkodzeń organicznych, inteligencji, osobowości - dobór metod w zależności od problemu)

4. analiza wyników badania

5. wnioski, diagnoza końcowa (na bazie badań, odwołanie do teorii)

6. [diagnoza opisowa - w jakich dziedzinach problemy, opisać zachowanie; diagnoza różnicowa - nazwanie zespołu zaburzeń, w języku psychologicznym]

7. wskazania terapeutyczne

[jaki typ oddziaływania pomocnego byłby skuteczny, w sensie:

- aktywizacji osoby

- motywowania do działania

- podtrzymywania relacji z innymi ludźmi]

Z teoretycznego i metodologicznego punktu widzenia oczekuje się, aby wynik diagnozy klinicznej składał się z:

1. opisu zaburzeń lub / i zdrowia

2. wyjaśnienia mechanizmów zaburzeń lub / i zdrowia

3. określenia przyczyn zaburzeń lub przyczyn zdrowia (patogeneza - salutogeneza) uwzględniających interakcję czynników biologicznych, środowiskowo-sytuacyjnych i podmiotowych, także w aspekcie rozwojowym

4. wniosków i wskazań do interwencji.

D I A G N O Z A N E U R O P S Y C H O L O G I C Z N A

Zadaniem diagnozy neuropsychologicznej jest wykrycie i ustalenie lokalizacji uszkodzenia mózgu (szerzej dysfunkcji spowodowanej patologicznymi zmianami strukturalnymi lub czynnościowymi w tkance mózgowej) na podstawie wskaźników behawioralnych (zaburzeń zachowania) w wykonaniu zadania (testu) psychologicznego (tzw. diagnoza organiczności).Diagnoza neuropsychologiczna nie jest synonimem diagnozy organicznej, ale ta stanowi konieczny (choć niewystarczający) jej warunek.

Drugi aspekt diagnozowania stanowi systemowy (jakościowy) opis zaburzonych i zachowanych czynności (funkcji) psychicznych, czyli tzw. diagnoza funkcjonalna. Oceniamy:Neuropsychologiczne zaburzenia i funkcje zachowane (adaptacyjne), funkcjonowanie osobowości, poziom wglądu i deficyty kliniczne (afazja, zaburzenia uczenia się, deficyty poznawcze); należy wyodrębnić symptomy pozytywne (napady padaczkowe, dystonia, zawroty głowy) i ubytkowe (utrata pamięci, koncentracji, sprawności mentalnej).

Specyfika diagnozy neuropsychologicznej:

Neuropsycholog ma do czynienia z pacjentem, który przedstawia sobą indywidualny, w pewnym sensie niepowtarzalny problem diagnostyczny, dlatego jest to badanie psychologiczne prowadzone w znacznej mierze metodą eksperymentu klinicznego;

-materiał eksperymentalny dobierany jest elastycznie, w zależności od problemu, z jakim zgłasza się pacjent, oraz w zależności od etapu badania;

-przebieg eksperymentu jest protokołowany lub rejestrowany na taśmie magnetycznej;

-zachowanie badanego analizuje się i interpretuje w sposób zgodny z wymogami stawianymi wszystkim badaniom psychologicznym;

Neuropsycholog bada chorego z uszkodzeniem mózgu (badanie psychologiczne konieczne w tych wszystkich przypadkach, gdzie lekarz podejrzewa uszkodzenie tkanki mózgowej, zwłaszcza u tych chorych, u których wystąpiła utrata przytomności; badanie takie jest niezbędne dla oceny, czy i jakie czynności wyższe zostały zaburzone bądź zniesione), chorzy tacy: - nie zawsze mają pełną świadomość swego stanu i tego, co się wokół nich dzieje;- mogą występować u nich bóle głowy, szybka męczliwość, a także wiele innych

objawów, o których badający powinien wiedzieć i bezwzględnie się z nimi liczyć

- ponadto, jeżeli u chorego w wyniku uszkodzenia mózgu wystąpił niedowład

kończyn, ograniczenie pola widzenia, zaburzenia czucia lub inne objawy neurologiczne, nawiązanie właściwej współpracy z chorym i przeprowadzenie obiektywnego i rzetelnego badania wymaga od neuropsychologa specyficznych umiejętności i wiedzy klinicznej o szerokim zakresie.

Etapy postępowania diagnostycznego neuropsychologa:

-etap wstępny ma na celu zebranie (od lekarza prowadzącego lub rodziny) wszystkich informacji ważnych dla samej diagnozy, jak: wiek chorego, zawód, wykształcenie, dane o lateralizacji (chory prawo- czy leworęczny), zajęcia pozazawodowe, sytuacja rodzinna.

-drugi etap, badanie chorego, stanowi najważniejszy element postępowania diagnostycznego i wymaga szczególnie starannego przygotowania - przede wszystkim doboru odpowiedniego materiału eksperymentalnego. Ponadto ważne jest, aby prowadzone było w miejscu, gdzie można ograniczyć do minimum wpływ czynników zakłócających (np. hałas) oraz aby stan somatyczny chorego był względnie dobry (co podnosi rzetelność wyników).

W trakcie badania stosuje się różnego rodzaju bodźce (zadaje pytania, stawia zadania, aranżuje sytuacje), wywołując określone rodzaje zachowania się (udzielanie odpowiedzi, rozwiązywanie zadań, wykonywanie czynności ruchowych); dla obiektywności rezultatów konieczna jest pełna i dokładna rejestracja reakcji chorego.

-zebranie wyników, analiza i kategoryzacja odpowiedzi pacjenta, podjęcie decyzji: czy obserwowane reakcje dają podstawę do wnioskowania o odchyleniu od normy? Jeżeli tak:

-stwierdzamy jaki jest rodzaj obserwowanych zaburzeń, czyli jakich czynności wyższych one dotyczą. Na tym etapie neuropsycholog może już podać określenie zespołu (syndromu) stwierdzonych u chorego objawów. Jednocześnie określa on głębokość tych objawów, opierając się na ustalonych, obiektywnych kryteriach oceny.

-określenie miejsca uszkodzenia tkanki mózgowej, odpowiedzialnego za powstanie stwierdzonego zespołu (u chorych nie operowanych neurochirurgicznie) lub konfrontacja swoich hipotez z już posiadanymi informacjami o przebiegu operacji

-wyjaśnienie stwierdzonych zaburzeń w kategoriach patopsychologicznych mechanizmów leżących u ich podłoża.

DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA I EKSPERTYZA PSYCHOLOGICZNOSĄDOWA

Dość często utożsamia się niesłusznie oba pojęcia, co prowadzi do pewnych nieporozumień. Z. Ratajczak (1988) wskazuje, że istnieją co najmniej cztery różnice pomiędzy pojęciami ekspertyzy i diagnozy:

-ekspertyza może zawierać diagnozę, ale nie musi -podstawą ekspertyzy jest diagnoza biegłego, znawcy czy specjalisty -ekspertyza jest czymś więcej niż diagnoza, ponieważ zawiera sugestie lub dyrektywy praktycznego działania -ekspertyzę sporządza się na zamówienie określonego podmiotu

Diagnoza psychologiczna jest podstawą każdej ekspertyzy, ale nie każda diagnoza jest ekspertyzą.

Ekspertyza wykonywania jest zatem na specjalne zamówienie, ma określonego adresata, a sama zawiera nie tylko opis jakiegoś stanu rzeczy, ale i potencjalny cel praktyczny. Adresatem ekspertyzy psychologicznej mogą być np. szkoła, służba zdrowia, instytucja wychowawcza, czy sąd. Zasadniczym warunkiem prawidłowo wykonanej ekspertyzy psychologicznej jest umiejętnie przeprowadzona diagnoza psychologiczna.

Diagnoza sądowa ma w istocie odpowiedzieć na pytanie, jaki jest człowiek, którego zachowanie nie spełnia funkcji społecznej i jakie są tego przyczyny. Jej przedmiotem więc jest najczęściej przestępczość, opis jej form, wskazanie genezy i wyjaśnienie mechanizmów psychologicznych leżących u podstaw przestępczości (także w wymiarze rozwojowym).

Diagnoza penitencjarna natomiast ma dać odpowiedzi na dwa następujące pytania:

-jakie potencjalne możliwości tkwią w podmiocie, które należy uruchomić, bądź na bazie których można rozwijać zachowania pożądane społecznie?

-jak wpływa sytuacja izolacji więziennej na psychikę i zachowanie się konkretnego człowieka?

Zdaniem A. Lewickiego (1972) diagnoza penitencjarna winna obejmować opis obrazu klinicznego skazanego i jego interpretację oraz wskazanie resocjalizacyjne.

Obraz kliniczny to styl bycia badanego, wyrażający się w jego pośrednim lub bezpośrednim stosunku do innych ludzi i ich wytworów. W charakterystyce stylu bycia badanego należałoby uwzględnić wiele kwestii szczegółowych, takich jak stosunek skazanego do własnej rodziny, kolegów, pracy, społeczeństwa jako całości, wartości kulturowych, rodzaju rozrywek, spraw seksualnych oraz popełnionych przez siebie czynów aspołecznych. Informacje na temat stosunku badanego do innych ludzi w różnych sytuacjach oraz do wartości przez nich uznawanych uzyskuje się najczęściej poprzez:

-analizę akt sądowych -świadectw szkolnych -opinii wydawanych przez różne instytucje, autobiografii itp.

-wywiad z osobami znającymi badanego -obserwację badanego w areszcie lub w więzieniu -rozmowę kliniczną

Stosunek do innych ludzi i wartości społecznych pozwala na ocenę istoty zaburzeń funkcji społecznej zachowania oraz określenie rodzaju defektów w sferze procesów i mechanizmów regulacji.

Analiza osobowości skazanego obejmuje z kolei przede wszystkim takie elementy, jak:

-stan struktur programujących, wyrażający się w umiejętności planowania i realizowania celów -sprawność orientacji -zdolność do samokontroli -uznawanie wartości -poziom emocjonalności -poziom samooceny i samoakceptacji -poziom umiejętności rozpoznawania swoich i cudzych potrzeb.

Analiza ta pozwala na orzeczenie, czy osobowość pełni funkcje regulacyjne i w jakim stopniu. Powinna ona także wskazywać na te właściwości skazanego, które należy wykorzystać przy planowaniu jego resocjalizacji. Zebrane przez diagnozującego dane o osobowości, stylu życia badanego na wolności i w warunkach izolacji więziennej, dane z wywiadów amnestycznych i środowiskowych oraz wyniki innych badań specjalistycznych, np. neurologicznych, stanowią podstawę o ustalenia genezy asocjalności jednostki. Psychologiczna diagnoza penitencjarna kończy się wskazaniami resocjalizacyjnymi, które dotyczą: rodzaju kształcenia zawodowego i ogólnego, przewidywanego rodzaju zatrudnienia skazanego oraz najbardziej dla niego stosownych rozrywek i metod wychowawczych.

EKSPERTYZA PSYCHOLOGICZNOSĄDOWA

Wg Szymusiuk (1983) ekspertyza psychologicznosądowa jest orzeczeniem, którego przedmiot stanowi analiza osobowościowych i sytuacyjnych czynników mogących wpływać na procesy spostrzegania, zapamiętywania i zrozumienia tych zjawisk, procesów i wydarzeń, które składają się na treść zeznania lub wyjaśnienia. Wg Tyszkiewicz (1986) ekspertyza oznacza wykonywanie trzech różnych czynności, które się na nią składają i przeprowadzenie stosownego badania, sporządzenie raportu (sprawozdania) z tego badania (tzw. opinia sensu largo) oraz wydanie opinii (tzw. opinia sensu stricto), czyli konkluzja ekspertyzy. Wg Ciosek (2003) ekspertyza to zbadanie i rozwiązanie przez biegłego jakiegoś konkretnego problemu wymagającego wiadomości specjalnych. Jest szczególna forma diagnozy psychologicznej zamówionej przez organ procesowy, a odnoszącej się do konkretnego problemu określonego przez ten organ.

Schemat postępowania biegłego psychologa zmierzającego do postawienia ekspertyzy (wg M. Grčar i T. Jaśkiewicz-Obydzińska, 1981):

I faza - sformułowanie problemu psychologicznego. Wprawdzie organ procesowy określa przedmiot i zakres ekspertyzy, ale tylko biegły decyduje o sposobie jej przeprowadzenia zawsze po dokładnym zapoznaniu się z aktami konkretnej sprawy

II faza - polega na rozwiązywaniu problemu, czyli w istocie na przeprowadzeniu ekspertyzy, która składa się z kilku następujących po sobie etapów: najpierw postawienia hipotezy wyjaśniającej psychologiczny mechanizm określonego zdarzenia, ustalenia indywidualnej strategii działania, powtórnego przestudiowania materiałów sprawy, zaprogramowania i przeprowadzenia określonych badań psychologicznych oraz analizy i interpretacji uzyskanych rezultatów badań probanta.

III faza - sformułowanie opinii w formie pisemnego opracowania. Opinia taka powinna zawierać część sprawozdawczą, w której prezentuje się zebrane informacje dotyczące danej sprawy i ich źródła. Dalej - opis przeprowadzonych badań psychologicznych ze wskazaniem na zastosowanie narzędzia pomiaru oraz ich interpretację. Powinna wreszcie zawierać wnioski końcowe (konkluzję), w których zawarte zostały odpowiedzi na pytania, jakie przedłożył biegłemu organ procesowy.

Klasyfikacja ekspertyz psychologicznosądowych (wg M. Grčar i T. Jaśkiewicz-Obydzińska, 1981) - ze względu na przedmiot i zakres:

1.ekspertyza dotycząca osobowości sprawcy przestępstwa zwykle nieletniego lub młodocianego. Zlecający organ procesowy wprawdzie nie formułuje pytań szczegółowych, ale chodzi przede wszystkim o wskazanie odpowiednich, tj. najbardziej dopasowanych do osobowości przestępcy, środków wychowawczo-poprawczych lub karnych. Zakres tego typu ekspertyz obejmuje wyjaśnienie psychologicznych mechanizmów czynu przestępczego sprawcy, ocenę jego stopnia asocjalności oraz możliwości i sposoby jego resocjalizacji.

2.ekspertyza dotycząca tzw. zachowań inkryminowanych osób podejrzanych lub oskarżonych. Chodzić tu może o kilka różnych spraw, a mianowicie: o wykrycie motywów czynu przestępczego, ocenę zdolności rozumienia czynu przez sprawcę, ocenę stopnia kierowania przez niego swoim postępowaniem (w istocie ocenę, czy był on w stanie bardzo silnego pobudzenia emocjonalnego) oraz ocenę poziomu sprawności psychofizycznej sprawców wypadków, np. drogowych.

3,przedmiotem trzeciej kategorii ekspertyz psychologicznosądowych są tzw. psychologiczne aspekty śladów. Okazuje się, że rodzaj popełnionego przestępstwa czy sposób działania sprawcy mogą być pomocne w określeniu indywidualnych cech osobowości przestępcy, a nawet jego sylwetki psychologicznej (np. nieznanego seryjnego zabójcy). W tej grupie ekspertyz mieszczą się również te, które mają na celu odtworzenie sylwetki psychologicznej osoby zmarłej. Obraz tej osoby - odtwarzany zazwyczaj z wykorzystaniem materiałów zawartych w

aktach sprawy i wywiadów - może dopomóc w ustaleniu tego, czy zejście nastąpiło z powodu zabójstwa, samobójstwa czy niefortunnego zbiegu okoliczności.

4.przedmiotem tej kategorii ekspertyz są wyjaśnienia oskarżonego - albo takie, w których zaprzecza on oczywistym dowodom winy, albo takie, w których przyznaje się do winy wbrew logice i przy braku obiektywnych dowodów popełnienia przezeń czynu przestępczego. Orzeczenie biegłego psychologa ma tu wskazać, w jakim stopniu oskarżony kłamie świadomie, jakie są tego motywy i jakie cechy osobowości mogą tłumaczyć manifestowany przez niego brak realizmu.

5.ekspertyzy dotyczące zeznań świadków. Biegły psycholog ma najpierw orzec, czy przyjęte zeznanie świadka jest świadomie nieszczere, czy przeciwnie - nie ma dowodów fałszywości zeznania. Dalszym problemem bieg­łego — równie trudnym — jest stwierdzenie, czy na zeznania szczere wpłynęły lub nie w jakiś niekorzystny sposób czynniki sytuacyjne lub podmiotowe (i ja­kie). Zakres tej ekspertyzy może być jeszcze szerszy, jeśli biegły spróbuje przy zaistniałych czynnikach zniekształcających zeznanie ustalić rzeczywisty prze­bieg zdarzenia.

6.następna grupa ekspertyz odnosi się najczęściej do sprawców wy­padków (ale oczywiście nie tylko) i dotyczy określonych procesów psychicznych., np. uwagi, percepcji, pamięci, sfery emocjonalnej czy czasu reakcji.

7.ekspertyzy odnoszące się do sytuacji rodzinnej nieletnich. Ich przedmiotem są sprawy rozwodowe i opiekuńcze, w których chodzi najczęściej o powierzenie bądź ograniczenie czy pozbawienie wykonywania władzy rodzi­cielskiej. Biegły ocenia charakter więzi małoletniego z rodzicami, wskazuje na osobę najbardziej odpo­wiednią do sprawowania nad nim opieki i określa sposób jego kontaktu z człon­kami rodziny (przede wszystkim z ojcem lub matką, np. pozbawioną władzy ro­dzicielskiej).

8,ekspertyzy dotyczące sytuacji o tzw. zna­czeniu prawnym. Przeprowadza się je wówczas, gdy zachodzi wątpliwość co do zdolności osoby fizycznej do czynności prawnej (np. sporządzenia ostatniej woli — testamentu). Najczęściej występują tu dwie sytuacje. W pierwszej chodzi o usta­lenie, czy konkretna osoba jest zdolna do kierowania swoim postępowaniem przy podejmowaniu czynności prawnych, zważywszy na jej poziom umysłowy lub za­burzenia psychiczne (nie będące chorobą psychiczną). W drugiej zaś chodzi o usta­lenie stanu psychicznego osoby zmarłej w chwili podejmowania przez nią czynno­ści prawnej (np. sporządzania swojej ostatniej woli, czyli testamentu).

J.M. Stanik (1988) wskazuje na następujące rodzaje zadań, z jakimi spotyka się biegły psycholog w praktyce sądowej (na za­dania te składają się w istocie różne rodzaje ekspertyz): -pierwsze z nich to okre­ślenie stopnia asocjalności nieletniego przestępcy, prognoza jego dalszego roz­woju społecznego, a także wskazania resocjalizacyjne -zadanie drugie polega na określeniu charakteru i głębokości zaburzeń osobowości dorosłego przestępcy -trzecim zadaniem jest ocena wiarygodności zeznań świadków — zarówno nieletnich, dorosłych, jak i osób w podeszłym wieku, którzy przejawiają pewne zaburzenia psychiczne lub upośledzenia umysłowe czy zmiany inwolucyjne — oraz osób pokrzywdzonych -na inne zadania składają się ekspertyzy w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, np. ocena stopnia rozkładu małżeństwa czy sposób uregulowania sytuacji małoletnich dzieci po rozwodzie. -jeszcze inne zadania to określenie zdolności do zawarcia małżeństwa przez osoby małoletnie, problem adopcji dzieci oraz usta­nowienie warunków opieki nad małoletnimi.

Przedmiotem ekspertyzy psychologicznosądowej są z kolei: -oceny stopnia uszczerbku w zakresie zdrowia psychicznego osób ubiegających się o odszkodo­wania powypadkowe, z tytułu chorób zawodowych lub roszczenia rentowe -eks­pertyza dotyczyć może także oceny stopnia uzależnienia od alkoholu lub narko­tyków i sposobów radzenia sobie z tym problemem --ostatnia grupa ekspertyz psychologicznosądowych wyróżniona przez J.M. Stanika (por. Grćar; Jaśkiewicz-Obydzińska, 1981) dotyczy tzw. innych sytuacji o znaczeniu prawnym:

-oceny zdolności osób fizycznych do czynności procesowych

-oceny wpływu innych osób na popeł­nienie przez denata samobójstwa

-oceny prawdopodobieństwa rzeczywiste­go udziału w przestępstwie osoby samooskarżającej się wzbudzającej uzasad­nione wątpliwości.

OPINIOWANIE PSYCHOLOGICZNOSĄDOWE W SPRAWACH KARNYCH

Klasyfikacja przedmiotu ekspertyzy w sprawach karnych wg M. Lubelskie­go (1986): Odwołuje się ona do dwóch różnych kryteriów podziału — formal­noprawnego oraz psychologicznego. Kryterium pierwsze stanowi podstawę podziału ekspertyz w sprawach karnych na: -zależne od charakteru procesowego osoby będącej jej przedmiotem, tj. od tego, czy jest nią świadek, oskarżony, czy pokrzywdzony -zależne od wieku osoby będącej jej przedmiotem, tj. od tego, czy jest nią nieletni, młodociany, dorosły, osoba w podeszłym wieku -zależne od rodzaju popełnionego przestępstwa, np. od tego, czy jest to za­bójstwo, gwałt, przestępstwo grupowe, wypadek samochodowy -zależne od stadium postępowania, w którym wydawana jest ekspertyza, istotne wydaje się to, czy odbywa się postępowanie przygotowawcze, sądowe, czy wykonawcze.

Każda z tych kategorii ekspertyz skupia się w sposób oczywisty jakby na róż­nych elementach diagnozy: -ekspertyza dotycząca świadka ogniskuje się zazwyczaj wokół jego zeznań (np. ich wiarygodności) -ekspertyza odnosząca się do oskarżonego czy podejrzanego ogniskuje się na ogół wokół cech osobowości -ekspertyza dotycząca poszkodowanego — koncentruje się na jego poczuciu krzywdy, urazu, ale także wiarygodności jego zeznań -eks­pertyzy dotyczące osób w różnym wieku (np. nieletnich czy dorosłych) muszą uwzględniać prawidłowości rozwojowe i cechy typowe dla określonego okresu życia człowieka.

Drugie kryterium psychologiczne pozwala na wyróżnienie dwóch rodzajów ekspertyz:

1.całościowych - mających na celu poznanie możliwości funkcjonowa­nia wszystkich aspektów osobowości konkretnego człowieka, najczęściej oskar­żonego

2.oraz parcjalnych - mających na celu określenie konkretnych cech osobo­wości badanego wskazanych przez organ procesowy (np. trafności jego percep­cji, funkcji psychomotorycznych).

Orzecznictwo psychologicznosądowe wobec małoletnich

Nieletni i młodociani mogą uczestniczyć w procesie sądowym w różnym charakterze: świadka w sprawach tak do­rosłych, jak i małoletnich, ofiary albo sprawcy przestępstwa (w tym: gwałtu i zabójstwa).

Na różne problemy związane z poszczególnymi etapami postępowania dia­gnostycznego biegłego w sprawach nieletnich przestępców wskazała M. Toeplitz-Winiewska (1990) -pierwszym z nich jest skonstruowanie klinicznego obra­zu asocjalności nieletniego i wyjaśnienie mechanizmu psychologicznego popeł­nionego przezeń czynu

-inne tego rodzaju trudności stanowią ustalenie stopnia demoralizacji nieletniego przestępcy oraz wskazanie pozytywnych cech jego osobowości. Ten ostatni jest szczególnie ważny, ponieważ trafna ocena możliwości oraz potencjalnych uzdolnień i zainteresowań może pomóc w zaplanowaniu skutecznego procesu resocjalizacji nieletniego przestępcy (np. kierunku jego kształcenia zawodowego).

Program postępowania diagnostycznego przy formułowa­niu ekspertyzy w sprawach karnych nieletnich wg J.M. Stanik (1986). Wyróżnił on pięć grup problemów, które eksper­tyza ta powinna uwzględniać, a mianowicie:

-opis obrazu klinicznego asocjalności nieletniego -wskazanie jej przyczyn -opis osobowości nieletniego i określenie prawdopodobnego udziału poszczególnych jej cech w genezie społecznego nie­przystosowania -sformułowanie prognozy resocjalizacyjnej nieletniego w warun­kach wolnościowych i instytucjach penitencjarnych -przedstawienie konkret­nych zaleceń resocjalizacyjnych dotyczących np. nauczania i dalszego kształce­nia zawodowego czy sposobu karania i nagradzania.

Szcze­gólnie istotny w przypadku nieletnich jest dokładny opis obrazu kliniczne­go ich asocjalności. Na obraz ten (patrz wcześniej) składają się:

-dane dotyczące swoistego dla konkretne­go nieletniego stylu funkcjonowania przejawiającego się w jego stosunku do ro­dziny i jej członków (np. pozytywny, wrogi, podejrzliwy, eksploatorski) -stosun­ku do nauki (np. pozytywny, obojętny, lekceważący, lękowy) -sposobu spędzania wolnego czasu i charakteru rozrywek (np. lektura, sport, hazard, odurzanie się, chuligaństwo) -seksualizmie i stosunku do płci odmiennej (np. czas inicjacji se­ksualnej, upodobania seksualne, charakter doświadczeń). -popełnione przez nieletniego czyny przestępcze (np. ich rodzaj, cha­rakter, współudział) oraz jego postawa wobec nich (np. poczucie winy i odpowie­dzialności czy brak wyrzutów sumienia).

Reasumując, można powiedzieć, że w sprawach karnych dotyczących nielet­nich główny problem stanowi wyjaśnienie psychologicznych mechanizmów le­żących u podstaw ich czynów przestępczych. Szczegółowymi kwestiami w tych sprawach są zwykle: -ocena poziomu rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społeczno-moralnego-ocena stopnia demoralizacji -oraz prognoza możliwości skutecznej resocjalizacji małoletniego przestępcy.

ORZECZNICTWO PSYCHOLOGICZNOSĄDOWE W SPRAWACH CYWILNYCH

Opiniowanie biegłych psychologów w sprawach cywilnych obejmuje bardzo szeroki obszar problemów, od spraw rodzinnych i opiekuńczych do ro­szczeniowych (rentowych, ubezpieczeń społecznych i testamentowych).

1.pierwsza grupa ekspertyz to orzeczenia w sprawach rozwodowych, czyli w istocie -ocena stopnia rozkładu pożycia małżeńskiego i jego przyczyn -oce­na sensu dopuszczalności orzeczenia rozwodu -odnośnie dzieci - ocena możliwości ich dalszego prawidłowego rozwoju psychofizyczne­go oraz realizacji zasady ochrony ich dobra

2.ekspertyzy dotyczące problemów opie­kuńczych -zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego osobom, które nie spełniają wymogu pełnoletności -sprawy z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi (o uznanie dziecka, sprawy przyznania, pozbawienia, zawieszenia lub ograniczenia władzy rodzi­cielskiej, sprawy dotyczące zarządzania majątkiem nieletniego, poważne zaniedbanie w sprawowaniu opieki nad dzieckiem jednego lub obojga rodziców itp.) -problemy adopcji (czyli nawiązania lub rozwiąza­nia stosunku przysposobienia). Zadaniem biegłego psycho­loga jest ocena poziomu kwalifikacji małżeństwa (lub pojedynczej osoby) ubie­gającego się o adopcję. -opieka nad małoletnimi oraz kuratela nad małoletnimi

3.ekspertyzy dotyczące sprawy ubezpieczenia społecznego, ubezwłasnowolnienia oraz ważności testa­mentu.

OBSERWACJA

-wygląd zewnętrzny (cechy fizyczne, ubiór, kosmetyka i higiena) tzw. wskaźniki konstytucjonalne (budowa ciała, proporcje, masa ciała - dane ważne w zaburzeniach psychosomatycznych, anoreksji itp.)

-zachowanie osoby badanej

=-wskaźniki temperamentu (wrażliwość, wydolność, męczliwość, tempo pracy, ruchów, mowy)

- ekspresja emocjonalna i wegetatywne/fizjologiczne wskaźniki emocji (napięcie mięśniowe, tempo oddechu, pocenie się, wydzielanie śliny), nastrój osoby, adekwatność reakcji emocjonalnej do treści sytuacji

-formalne cechy zachowania werbalnego (czyli nie tylko treść a: intensywność głosu, dynamika w intensywności, tembr głosu, cechy artykulacji i wymowy, wyraźność-niewyraźność, tempo i jego zmiany, łatwość wypowiadania się, czas latencji po pytaniach diagnosty, płynność, bogactwo słownika, adekwatność stosowanych wyrazów)

- wskaźniki behawioralne, zachowanie badanego w interakcji z diagnostą (na tej podstawie hipotezy o zachowaniu osoby badanej w stosunku do innych osób - postawa dominująca lub uległa, skłonność do reagowania agresją w sytuacji zagrożenia, aktywność lub bierność w kontaktach społecznych, chęć „wyłudzenia czegoś”)

- niespójność i niezgodność w zachowaniu badanego (czy podczas każdego spotkania zachowuje się tak samo, na podstawie tego wyczuwamy, „że coś jest nie tak”)

- wskaźniki przedmiotowe (wytwory badanego lub rzeczy należące do osoby badanej).

Funkcje danych z obserwacji:

-stanowią źródło hipotez pozwalających modyfikować przebieg wywiadu -umożliwiają kontrolę stanu emocjonalnego osoby badanej i przebieg kontaktu -źródło danych diagnostycznych (pomocniczy charakter danych obserwacyjnych, dane te służyć mogą formułowaniu hipotez; weryfikacja tych hipotez wymaga całościowego spojrzenia na wszystkie dane z wywiadu).

Warto po zakończeniu wywiadu dokonać oceny zmienności emocji w trakcie wywiadu, rejestrując, przy których tematach czy problemach dane emocje się pojawiły. Dostarczy to dodatkowych informacji diagnostycznych.

WYWIAD

(a) technika obserwacji naukowej (b) stosowana w procesie interakcji i werbalnej interkomunikacji (ang. face to face), niekiedy również w formie pośredniej (c) celem uzyskania społecznej informacji (d) z pewnym określonym zamiarem

Różnicowanie wywiadu diagnostycznego i rozmowy psychologicznej - kryterium osób „trzecich” (za: Gerstman)

Uzyskane w trakcie wywiadu informacje należy zweryfikować na podstawie obiektywnej dokumentacji (np. świadectw szkolnych, zaświadczeń z pobytu w szpitalu, uzyskanych ze szpitala wyciągów z historii choroby itd.)

KONWERSACJA

- nie jest skoncentrowana na realizacji celów naukowych, tak jak wywiad

- potoczna rozmowa ludzi spotykających się z jakiegoś powodu

ANAMNEZA [konsekwencja bliskich związków psychologii z psychiatrią]

- specjalny rodzaj rozmowy psychologicznej

- prowadzona jest tylko z osobą chorą

- poruszane są w niej sprawy dotyczące wyłącznie przebiegu i przyczyn choroby

- prowadzona jest ściśle wg ustalonego schematu

- w trakcie następuje możliwie dokładny zapis uzyskiwanych informacji (w obecności pacjenta)

ROZMOWA PSYCHOLOGICZNA

I etap

• kierować nią musi nie osoba badająca, ale sam badany (Rogers) (można się wtedy dowiedzieć, na jakich problemach koncentrują się jego zainteresowania, uczucia, co jest dla niego ważne i co sprawia mu największe trudności)

• rola badającego ogranicza się wówczas do okazywania zainteresowania i do zadawania pytań podtrzymujących rozmowę

• rozmowa kierowana pytaniami, bardziej zbliżona do wywiadu, często ogranicza swobodę wypowiadania się badanego

• taktyka prowadzenia rozmowy zależy jednak od poszczególnych przypadków (są osoby, które spontanicznie mówią niewiele i dopiero po dłuższym cyklu pytań i odpowiedzi nawiązują kontakt i zaczynają „mówić same”)

• rozmowa dostarcza okazji do obserwowania zarówno postawy badanego wobec psychologa (np. łatwo nawiązuje kontakt lub trudno, jest nieśmiały, agresywny itp.), jak i do spraw, czy osób, o których on opowiada (np. niechętna postawa wobec przełożonego, tendencja do oskarżania innych za własne niepowodzenia itp.)

II etap

• po ogólnym zorientowaniu się w rodzaju problemów życiowych badanego można przystąpić do dokładniejszej analizy poszczególnych spraw

• np. dowiedziawszy się, że główne trudności polegają na konfliktach z żoną, można zająć się rozpatrzeniem tych konfliktów: poszczególnych sytuacji i źródeł konfliktu, szukać u badanego ewentualnych niekonsekwencji, stosowania racjonalizacji, projekcji i innych mechanizmów obronnych; starać się określić, jaką rolę w konfliktach odgrywa żona, a jaką mąż, kto jest stroną atakującą itd. Równolegle dokonuje się obserwacji, np. czy mówiąc o żonie badany zajmuje wobec niej postawę agresywną, czy stara się ją tłumaczyć, może przesadnie obwiniając siebie itp.

Informacje, jakich dostarczają nam metody kliniczne można podzielić na trzy grupy:

-dane o aktualnym „stylu życia” badanego (wywiad + obserwacja + rozmowa psychologiczna)

Dane te próbuje się niekiedy zobiektywizować za pomocą osobnych „skal szacunkowych” (ang. rating scale), z zastosowaniem obserwacji. Skala szacunkowa to odcinek poziomy, podzielony na 3 lub 5 części, odpowiadających różnym stopniom obserwowanej cechy, np. pozytywnego lub negatywnego stosunku do autorytetu, śmiałości w sytuacjach społecznych itp.

Wśród danych uzyskanych metodami klinicznymi znajdują się również pewne próby autocharakterystyki badanego oraz jego charakterystyki dokonanej przez otoczenie (wywiad). Nie można ich uważać za obiektywny opis psychologiczny (sporządzenie takiego opisu jest dopiero zadaniem psychologa, pokazują one jednak, jak przedstawia się samowiedza badanego i jakim go widzi otoczenie.\

-druga grupa danych dotyczy środowiska, w którym aktualnie żyje badany (jego poziomu kulturalnego, materialnego, stosunków wewnętrznych, cech poszczególnych osób i ich postawy wobec badanego)

-dotyczy przeszłości badanego i pozwala odtworzyć jego psychologiczny życiorys, tj. historię rozwoju, poczynając od chwili poczęcia (historii ciąży matki), poprzez urodzenie, dzieciństwo itd., aż do chwili obecnej Czasami zaleca się, aby punktem wyjścia dla odtworzenia historii badanego uczynić życiorys napisany przez niego własnoręcznie wg punktów wymienionych przez psychologa (duża użyteczność takich autobiografii w badaniach nad przestępcami). Autobiografia dostarcza jednak tylko częściowo obiektywnych informacji, jej główna wartość polega na tym, że przedstawia ona osobisty stosunek badanego do różnych zdarzeń jego życia, co stanowi materiał do analizy jego osobowości. Życiorys musi jednak być oparty na materiale możliwie obiektywnym i zweryfikowanym, tzn. Nie możemy polegać tu tylko ja danych otrzymywanych od badanego, które bywają nieraz subiektywnie wypaczone i zawierają luki, a nawet umyślne kłamstwa.

Wykorzystując dane uzyskane za pomocą metod klinicznych w pierwszym rzędzie

ustalamy „KLINICZNY OBRAZ” PRZYPADKU. Porównując ze sobą różne formy zachowania badanego w rozmaitych sytuacjach, możemy określić kierunek jego zainteresowań, hierarchię wartości (na czym mu przede wszystkim zależy), lęki i obawy, typowe dla niego sposoby zachowania się w trudnych sytuacjach (np. łatwa dezorganizacja, mechanizmy obronne, nawykowe reakcje nerwicowe itp.), siłę napędu emocjonalnego, a nawet wysunąć pewne hipotezy co do sprawności orientacji w otoczeniu i samoorientacji. ⇒ typowe dla badanego cechy Zestawiając te typowe dla niego cechy z aktualnymi właściwościami środowiska, możemy ocenić, w jakim stopniu jego zaburzenia są uwarunkowane trudnymi sytuacjami, w jakim zaś płyną z wad i defektów osobowości. [np. ucieczka z domu przed ojcem pijakiem a chłopca szukającego przygód porównanie intraindywidualne (wewnątrzosobnicze), a interindywidualne (międzyosobnicze) byłoby wtedy, gdy porównujemy reakcje różnych ludzi w tych samych sytuacjach - to bardziej interesuje psychologa (na tej podstawie stawia hipotezy o reakcjach schizofrenicznych czy nerwicowych)]

„Obraz kliniczny” przypadku pokazuje nam jaki badany jest i jakie ma problemy życiowe, których z tych, czy innych powodów nie umie (czy nie chce) poprawnie rozwiązać.

Drugie zagadnienie, na jakie dają odpowiedź metody kliniczne dotyczy GENEZY takiego

stanu rzeczy:

-jak doszło do tego, że przed badanym stanęły takie właśnie problemy

-i jakie czynniki uwarunkowały takie, a nie inne trudności w ich rozwiązywaniu

Opieramy się na danych życiorysu psychologicznego.

Znając ogólne prawa, wg których kształtuje się i deformuje osobowość, szukamy w historii osobnika czynników wyjaśniających stwierdzony „obraz kliniczny”

-zwraca się tu uwagę zarówno na dane, które mogą stanowić poszlaki, co do pewnych wrodzonych wad organicznych lub nabytych organicznych defektów (znacznie opóźniony rozwój fizyczny, opóźniony rozwój mowy, wypadki i choroby itp.)

-przede wszystkim jednak na szczególnie ważne dla diagnozy psychologicznej społeczne interakcje badanego w rodzinie, szkole, z rówieśnikami, osobami płci odmiennej itd.

-psycholog musi ocenić, jak wpłynęły na badanego błędy wychowawcze, stosunki w szkole oraz w jakim stopniu obecne zaburzenia mogą być wyjaśnione wynikającymi w tamtych źródeł deformacjami osobowości

ZASADY PROWADZENIA ROZMOWY I WYWIADU PSYCHOLOGICZNEGO

1.wcześniejsze odpowiednie przygotowanie do rozmowy / wywiadu

-zdobyć możliwie dużo informacji na temat osoby (posłużyć się odpowiednimi dokumentami, jeśli takie istnieją, danymi z obserwacji - krótka ankieta lub kwestionariusz, np. Test Zdań Niedokończonych Rottera, wypełniony przez osobę badaną przed rozmową - w !!! szczególnych wypadkach tylko)

-cel - określenie, jaki prawdopodobny stosunek będzie miała osoba badana do spotkania z psychologiem

-ustalić, jakie informacje należy uzyskać w trakcie rozmowy lub wywiadu (efektem - opracowanie listy tematów, które będą podjęte przez psychologa, czyli schemat rozmowy / wywiadu)

-zadbać o warunki, w jakich będzie się odbywało spotkanie z osobą badaną (warunki powinny zapewniać osobie badanej maksimum komfortu psychicznego; rozmowa powinna się odbywać bez udziału osób trzecich, bez pośpiechu, w miejscu urządzonym wygodnie i estetycznie oraz gwarantującym ciszę)

2.wstępna faza rozmowy ma na celu:

(a) zachęcenie osoby badanej do uczestnictwa w badaniu poprzez zlikwidowanie ewentualnych lęków i oporu w związku z ujawnianiem niezbędnych informacji(b) zwiększenie jej motywacji do współpracy z psychologiem (c) wzbudzenie wzajemnego zaufania

Badany powinien być powiadomiony o celu badania, a także o tym, że nie musi udzielać odpowiedzi na krępujące go pytania. Powinien być przekonany, że przekazane informacje nie zostaną upublicznione oraz że kontakt z psychologiem będzie dla niego korzystny.

3.przystępując do zasadniczego etapu rozmowy, należy pamiętać, że odpowiedzi osoby badanej na zadawane pytania mogą pełnić trojaką funkcję

reprezentatywną ,ekspresywną, impresywną

(!)Psycholog musi zdawać sobie sprawę z tego, że w zależności od nasilenia funkcji impresywnej w wypowiedziach, dwie pozostałe funkcje mogą ulegać zniekształceniu, np. osoba, która pragnie zrobić dobre wrażenie na psychologu, może zniekształcać lub pomijać w wypowiedziach pewne fakty, lub podawać nieprawdziwe informacje o własnym stosunku do tych faktów.

Pomóc w uniknięciu tych trudności może:

-dobrze nawiązany kontakt we wstępnej fazie rozmowy

-jasne i szczegółowe pytania

-powracanie w rozmowie do poruszanych już tematów

-obserwowanie reakcji niewerbalnych badanego

-sporządzanie krótkich notatek w trakcie rozmowy (w wywiadzie zapisujemy całość wypowiedzi)

4.końcowy etap rozmowy następuje po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte tematy.

Następuje podsumowanie przez psychologa wyniku przeprowadzonej rozmowy, bez dokonywania (!) oceny badanej osoby. Upewniamy się, że wszystkie wątpliwości osoby badanej zostały wyjaśnione. Uporządkowujemy zebrany materiał i przystępujemy do jego interpretacji (bez wiedzy teoretycznej psychologa rozmowa / wywiad tracą naukowy charakter).

KONTAKT INTERPERSONALNY W WYWIADZIE DIAGNOSTYCZNYM

-Celem wstępnej wymiany zdań jest zniesienie bezosobowego charakteru sytuacji.

-Diagnosta powinien być partnerem, nie zaś osobą o wyższej pozycji, gdyż różnica pozycji znacznie zwiększa dystans

Jeżeli jedna osoba stoi, podczas gdy druga siedzi, jeżeli jedna siedzi wyżej, a druga niżej, jeżeli jedna usadowiła się za biurkiem w wygodnym fotelu, a drugiej przypadło twarde krzesło - to wszystko może sugerować, że pozycje tych osób nie są równe i czasem w z goła nieuświadomiony sposób, przez nawykowe uruchomienie pewnego stereotypu społecznego, doprowadza do powstania między tymi osobami wyraźnej bariery i dystansu. Również jeżeli dwie osoby siedzą w dużej odległości od siebie, jeżeli nie patrzą na siebie nawzajem - wówczas wytworzony dystans fizyczny może wpłynąć na powstanie dystansu psychologicznego.

-Celem nie jest całkowite zniesienie wzajemnego dystansu, ale utrzymanie go w optymalnych granicach, tj. takich, aby osoba badana nie odczuwała przed diagnostą lęku.

Pierwsze pytania - wzbudzanie motywacji do współpracy

Powinno to być pytanie dość ogólne, otwarte, aby pierwsza wypowiedź badanego mogła mieć charakter swobodny i dotyczyła spraw osobistych, ale nie zagrażających. Brzmi zależnie od sytuacji, np. Proszę mi opowiedzieć o sobie.; Co skłoniło Pana (Panią) do rozmowy z psychologiem?; Czy mógłby Pan (Pani) opowiedzieć, jakie ma Pan (Pani) zmartwienia?; Czy mógłby Pan (Pani) opowiedzieć, o swojej aktualnej sytuacji życiowej?

Kontakt diagnostyczny a kontakt interpersonalny

⇓

- uwaga obu osób może się koncentrować na przemian na obu osobach, a

także na relacji zachodzącej między nimi

- obszar poruszanych kwestii jest zupełnie dowolny

⇓

- koncentracja uwagi obu osób przede wszystkim na jednej z nich (osobie badanej), w mniejszym stopniu na zachodzącej w tym momencie relacji interpersonalnej, zgoła zaś sporadycznie na osobie diagnosty (asymetria komunikacji)

- diagnosta ukierunkowuje tematyczny tok wypowiedzi osoby badanej, narzuca ramy tematyczne rozmowy, kontroluje sytuację (ma nie tylko poznawczo i emocjonalnie nadążać za tokiem wypowiedzi osoby badanej, musi też sprawdzać, czy kierunek rozmowy zbliża go czy oddala od osiągnięcia celów diagnozy (asymetria ról uczestników interakcji)

Introspekcyjne wskaźniki kontaktu diagnostycznego:

-diagnosta akceptuje fakt, że wszelkie przedstawiane przez osobę badaną fakty, postawy, przeżycia mogły wystąpić, skoro wystąpiły; stara się zrozumieć w pełni ich znaczenie dla osoby badanej, nie zaś zmienić je lub ocenić

-osoba badana ma poczucie, że każda z jej wypowiedzi spotyka się z akceptacją, a diagnosta nie wykorzysta udzielanych mu informacji niezgodnie z jej interesami; osoba badana ma poczucie, że może mówić, że warto mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić nawet najbardziej kontrowersyjne fakty i postawy

Behawioralne wskaźniki kontaktu diagnostycznego:

-brak wyraźnego oporu u osoby badanej

-udzielanie odpowiedzi na pytania diagnosty

-adekwatność przeżywanych reakcji emocjonalnych do treści przekazywanych informacji

-wiarygodność informacji

-stosunek informacji udzielanych przez osobę badaną spontanicznie do informacji, o które jest wyraźnie proszona przez diagnostę

Czynniki utrudniające nawiązanie kontaktu

-zachowania ignorujące prawa dynamiki kontaktu - np. zbyt szybkie przechodzenie do pytań, które mogą być odbierane przez osobę badaną jako zagrażające

-formułowanie wypowiedzi, które choćby w bardzo ukrytej formie zawierają ocenę czy dezaprobatę (np. Dlaczego tak późno Pan z tym przychodzi do psychologa?; Czy nie umiałaby Pani wyrazić tego prościej?)

-sposób zadania pytania, ton głosu lub kontekst

-zbyt ostentacyjne okazywanie życzliwości i sympatii

-oczekiwania osoby badanej (traktowanie diagnosty np. jako zagrożenie, cudotwórcę lub też orędownika jego spraw)

Recypatia

Kontakt z osobą badaną, uruchamiając emocjonalne reakcje diagnosty, dostarcza mu pewnych informacji na temat tego, jak może reagować otoczenie osoby badanej na jej zachowanie. Diagnosta traktuje w tym wypadku siebie jako reprezentanta otoczenia i stara się sprawdzić, czy prezentowany przez osobę badaną sposób zachowania (mimika, ton głosu, gestykulacja, wygląd, sposób formułowania zdań itp.) skłaniałby go np. raczej do szukania u niej pomocy niż udzielania jej, zbliżenia się niż oddalania, zgadzania się niż oponowania, ataku niż pociechy itp. Zwrócenie uwagi na kierunek i treść własnych reakcji może pomóc w zrozumieniu przedstawionych przez osobę badaną faktów, a także zastąpić - w pewnej mierze niemożliwy czasem do przeprowadzenia - wywiad z osobami z otoczenia osoby badanej.

Zjawisko „foot in the door”

Zjawisko to polega na tym, że osoba, która mniej lub bardziej chętnie zdecyduje się spełnić czyjąś niewielką prośbę, będzie poczuwała się do obowiązku spełnić także inną, tym razem większą prośbę tej osoby. Osobie, która zdecyduje się udzielić odpowiedzi na stosunkowo mało jej zagrażające pytanie diagnosty, trudno będzie odmówić mu odpowiedzi na pytania bardziej zagrażające. Innymi słowy, dzięki działaniu tego mechanizmu diagnosta może tworzyć ja gdyby kolejne „przyczółki” coraz głębiej wchodząc w obszar spraw osobistych i intymnych osoby badanej.

Zjawisko „hallo efektu”

Zjawisko to polega na wyrabianiu sobie zdania na temat danej osoby na podstawie pierwszego wrażenia.

Efekt oczekiwań badacza/klinicysty - nastawienie na potwierdzenie hipotezy roboczej

To oczekiwania (badacza, nauczyciela, diagnosty, terapeuty itp.) wobec zachowania się - w określony z góry przez badacza sposób - osoby badanej (a także: ucznia, pacjenta, a nawet szczura w labiryncie). Na skrótowe, hasłowe określenie tych oczekiwań używa się następujących sformułowań: stronniczość eksperymentatora, efekty oczekiwań, efekt Rosenthala, samospełniające się proroctwo, efekt oczekiwań interpersonalnych, efekt Pigmaliona. Klinicysta, zbierając dane diagnostyczne, rozpatruje je na ogół pod kątem sformułowanej przez siebie hipotezy diagnostycznej; nie jest idealnym, obiektywnym „odbiornikiem”. Prowadząc badanie diagnostyczne i odwołując się do posiadanej wiedzy oraz przekonań, formułuje wstępną hipotezę, której nie jest skłonny odrzucać, ale wręcz przeciwnie - „przywiązuje się” do niej. W typowych sytuacjach laboratoryjnych, diagnostycznych, szkolnych, terapeutycznych w sposób niewerbalny przekazuje osobom badanym wskazówki zawierające pewne informacje o tym, jak powinny się zachowywać, aby mogły się potwierdzić oczekiwania odnoszące się do sformułowanych przez niego hipotez. Różnicując osoby badane w zależności od tego, w jakim stopniu odpowiadają jego oczekiwaniom, będzie on w odmienny sposób traktował tych, których zidentyfikował jako odpowiadających wysokim wymaganiom (uczniowie uzdolnieni, osoba badana odpowiadająca charakterystyce implikowanej przez hipotezę, pacjent współpracujący i rokujący poprawę w kontaktach terapeutycznych itp.) i odmiennie te osoby, co do których jest przekonany, że - mówiąc krótko - nie należą do grupy „sukcesu”. Pozytywne rezultaty traktowania badanych (zachowania odpowiadające pozytywnym oczekiwaniom klinicysty), jako konsekwencja sformułowanych przez badacza pozytywnych oczekiwań odnośnie do zachowania się tych osób w laboratorium, w klasie szkolnej, w gabinecie diagnostycznym i terapeutycznym, określone zostało mianem efektu Galatei. Natomiast negatywne rezultaty traktowania osób badanych (zachowania odpowiadające negatywnym oczekiwaniom klinicysty), jako konsekwencja sformułowanych przez badacza negatywnych oczekiwań odnośnie do ich zachowania się, określono mianem efektu Golema. Wytworzony obraz pacjenta pozytywny (efekt Galatei) lub negatywny (efekt Golema) sprawia, że pewne posunięcia w zakresie metodyki postępowania klinicysty są stronnicze i wynikają z chęci (nie uświadamianej) faworyzowania własnej hipotezy. [Oddziałuje to - na zasadzie sprzężenia zwrotnego - na pacjenta, u którego z kolei również wyzwalają się określone oczekiwania co do zachowania się klinicysty.] Inaczej: badacz (klinicysta) nie podchodzi do badań bezstronnie. Żywi on względem zachowania się tej osoby w sytuacji badania psychologicznego określone oczekiwania, zależy mu bowiem na tym, aby uzyskać wyniki potwierdzające jego hipotezę roboczą.

Techniki podtrzymywania kontaktu

Sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania

-komunikaty o charakterze werbalnym i niewerbalnym: ułożenie i pochylenie ciała, mimika, gesty rąk, wyraz oczu (świadomość własnych słabych i mocnych stron

- posiadanie informacji zwrotnej odnośnie własnych zachowań podczas kontaktu z innymi ludźi, słuchania innej osoby)

- wykorzystywanie partykuł typu „Mhm”, „Tak”, „Acha” lub też wypowiedzi, w rodzaju „Tak, rozumiem”, „Rozumiem, co Pan ma na myśli”

Prośba o rozwinięcie tematu. Parafraza.

-stosowana wtedy, gdy osoba badana milknie na dłużej, sprawiając wrażenie, że nie wie o czym ma dalej mówić, np. Czy może Pan coś więcej o tym opowiedzieć? ; Czy jest coś jeszcze, co wiąże się z tą sprawą, a o czym Pani jeszcze nie mówiła?; lub jeszcze bardziej szczegółowo Proszę mi powiedzieć, jak Pan to wtedy odczuł.; Czy działo się z Panią coś podobnego w innych sytuacjach? itp.

-powtórzenie własnymi słowami wypowiedzi partnera rozmowy np. Powiedział Pan, że...; Dowiedziałem się od Pani, że...; O ile dobrze zrozumiałem, to sprawa przedstawia się tak...; itd.

Akceptacja i odzwierciedlanie uczuć osoby badanej

-wyrażanie akceptacji i zrozumienia dla sposobu emocjonalnego przeżywania danej sytuacji, np. Rozumiem, że nie czuje się Pan dobrze w swojej pracy. Diagnosta akceptuje ten subiektywny stan świadomości, nie zamierzając go w tym momencie ani zmieniać, ani oceniać.

-„odzwierciedlenie uczuć” - uzasadnione treścią i formą wypowiedzi osoby badanej, stwierdzenie typu Trudno Panu o tym mówić, prawda?; Czuje się Pani tak zagubiona, że nie widzi Pani żadnego wyjścia z tej sytuacji, tak?

-(!) ostrożność w stosowaniu tego typu techniki - osoba badana może nie być gotowa do przyjęcia pewnych informacji o sobie, zwłaszcza tych, które pozostają w konflikcie z obrazem własnego ja. Istnieje też możliwość błędu w sztuce i diagnosta może po prostu nietrafnie ocenić pewien stan rzeczy, narażając się na utratę zaufania - dla młodych diagnostów zalecenie, by posługiwać się takimi kategoriami pojęciowymi, które nie precyzują zbyt ściśle tego, co czuje osoba badana (zamiast Zbiera się Panu na płacz, prawda? lepiej jest użyć sformułowania Widzę, że jest Panu z tym bardzo ciężko lub też Jest Pan bardzo przygnębiony.

Wpływ milczenia na kontakt

-chwila ciszy może być dla osoby badanej sygnałem braku zainteresowania, przejawem niezadowolenia lub niepokoju diagnosty, choć także dowodem empatycznego zrozumienia czy szacunku dla przeżywanych aktualnie uczuć

Opór osoby badanej

Opór - świadome lub nieświadome unikanie penetracji pewnego obszaru treściowego.

Formy oporu: (1) przeciągające się milczenie po zadaniu przez diagnostę pytania (milczenie sugeruje, że osoba badana przeżywa emocje, które uniemożliwiają jej udzielenie odpowiedzi, a zatem, że jest to dla niej temat trudny; (2) intelektualizacja (osoba badana może zamiast odpowiedzi na pytanie starać się nieco zmienić treść rozmowy - np. zapytana o to, kto odgrywa dominującą rolę w jej małżeństwie, może rozpocząć dywagacje na temat tego, jak to było w jej domu rodzinnym; przejawem intelektualizowania jest podawanie rozbudowanych, racjonalnych uzasadnień dla przeżywanych emocji, podpieranie się abstrakcyjnymi zasadami, czy przedstawianie swoich doświadczeń w formie bezosobowej jako zwykłego, naturalnego sposobu postępowania wynikającego z ogólnie pojętej natury ludzkiej, np. osoba badana wstydząca się powtarzających się nieporozumień i kłótni w swoim małżeństwie zapytana o jego przebieg może poinformować psychologa, że Różnie to bywa, ludzie są tylko ludźmi. Nie każdy ma ustępliwy charakter, to zależy od wychowania w domu, ale powinno się być tolerancyjnym, choć nikt nie jest święty i może czasem się zdenerwować; (3) nagłe zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi, kontrastujące z osobistym charakterem wypowiedzi poprzednich (może dojść do zmiany sposobu mówienia, mniej swobodnie, mniej gramatycznie; w skrajnych wypadkach opór przybiera czasem charakter somatyczny, manifestując się pogorszeniem samopoczucia, dusznościami, nagłym bólem głowy itp. - wyraz działania mechanizmów obronnych); (4) opór, w którym obrona przemienia się w atak (osoba badana może skrytykować pytanie jako bezsensowne, bezczelne czy źle postawione, zarzucić psychologowi, że jest „zimny”, że chce ją zaszufladkować zamiast pomóc, że nie potrafi zrozumieć, że pyta o rzeczy oczywiste, których sam się powinien domyślać itp.; mniej agresywnie nastawiony badany może przerzucić uwagę na diagnostę, pytając go, co sam myśli na ten temat, wyrażając nagłą obawę, czy go nie nudzi, domagając się ocen, opinii i rad.).

Źródła oporu:

-opór o charakterze wewnętrznym (związany z trzema rodzajami emocji - lękiem, wstydem i poczuciem winy - mogących pojawić się w związku z ujawnieniem danych faktów przed osobą diagnosty)

--skoncentrowanie uwagi na danym temacie jest napięciotwórcze, budzi niepokój, lęk

--antycypując te emocje, badany stara się uniknąć ich doświadczania przez ominięcie tematu (tzw. mechanizm obronny tłumienia - oznacza, że badany „wie o czym wie, ale nie chce o tym wiedzieć”)

-opór o charakterze zewnętrznym (źródła w postępowaniu diagnosty)

-gdy diagnosta przechodzi do zagrażających dla osoby badanej pytań zbyt szybko (tj. w momencie, kiedy nie czuje się ona jeszcze wystarczająco bezpiecznie, aby ujawnić kontrowersyjne treści

-ubogie reakcje diagnosty na wypowiedzi badanego, pytania sugerujące, pytania zamknięte

-podawanie przez diagnostę ocen (nawet np. wyrażanie zdziwienia czy zaskoczenia przeżyciami badanego)

-pytania diagnosty nastawione na wyłapywanie sprzeczności w wypowiedziach (np. diagnosta zestawia to, co osoba badana powiedziała wcześniej z tym, co powiedziała teraz, sugerując że wymaga od niego spójności i konsekwencji)

-przedłużające się męczące milczenie, czy zbyt natrętne domaganie się odpowiedzi

-naukowy, bardzo specjalistyczny język, narzucanie osobie badanej sposobu i kategorii odpowiedzi, których ona nie chce zaakceptować lub też nie potrafi użyć (diagnosta powinien pamiętać, że ludzie nie związani profesjonalnie z psychologią nie mają zwyczaju definiować swoich doświadczeń w kategoriach potrzeb, motywów, mechanizmów poznawczych czy obronnych).

Techniki radzenia sobie z biernymi formami oporu

-milczenie [własne milczenie jest tym sposobem radzenia sobie z oporem, który powinien poprzedzać wszystkie inne sposoby dalej omówione] --milczenie diagnosty - jest (1) informacją dla osoby badanej, że oczekuje się od niej kontynuacji rozmowy, ale że decyzja tej kontynuacji zależy od niej samej i nie musi odpowiedzieć na zadane jej pytanie; (2) daje osobie badanej czas na uświadomienie sobie natury przeszkód powstrzymujących ją lub utrudniających jej udzielenie odpowiedzi oraz możliwość oceny istotności, sensowności tych przeszkód; (3) może być odbierane przez osobę badaną jako możliwość zerwania kontaktu; (4) przeciągające się milczenie może prowokować do jakiejkolwiek wypowiedzi (staje się tzw. „przyczółkiem” - patrz wyżej), ale też zbyt długie może zwiększyć napięcie osoby badanej, uczynić sytuację jeszcze bardziej niebezpieczną i zagrażającą (co nie sprzyja szczerości i otwartości)

-zmiana lub przeformułowanie pytania --zwiększenie stopnia ogólności pytania --zmienienie tematu na mniej zagrażający

-komunikaty o dostrzeganiu trudności osoby badanej --np. na przedłużające się milczenie --bezpośrednio zwrócić uwagę na przeżywane przez osobę badaną „tu i teraz” emocje

--pytania prowokujące do poznawczego nastawienia wobec własnej osoby

-parafraza =przeformułowanie dotychczasowej wypowiedzi upewnia badanego, że jest prawidłowo rozumiany, że jego wypowiedź jest akceptowana, co zwiększa poczucie bezpieczeństwa

-udzielanie dodatkowych informacji -uświadomienie badanemu, że to co przeżywa jest czymś normalnym, a w każdym razie niczym wyjątkowym, pozwala też na zdanie sobie sprawy ze źródeł swego lęku i ocenę zasadności obaw przed mówieniem na dany temat

-prośba o konkretyzację wypowiedzi (jako zaradzenie na intelektualizację pacjenta, posługiwanie się ogólnikami itp.)

-zmiana poziomu ogólności i otwartości pytania -jeżeli badany wykazuje opór przy pytaniach zamkniętych, należy zwiększyć poziom ogólności pytania, jeżeli ma trudności w odpowiedzi na pytania ogólne, należy poziom otwartości omawianego problemu obniżyć

Techniki radzenia sobie z aktywnymi (agresywnymi) formami oporu

-nie wchodzić w polemikę na temat swoich kompetencji (to oddali diagnostę od właściwego celu wywiadu)

-podkreślać w wypowiedzi badanego to, co osobiste i mówiące o nim samym, nie zaś to, co ogólne lub odnoszące się do diagnosty w pierwszej kolejności ponownie skoncentrować uwagę badanego na własnej osobie, a następnie na omawianym uprzednio temacie

Przeszkody ograniczające zdolność diagnosty do wchodzenia w kontakt z osobą badaną

-nawyk oceniania i wartościowania postępowania innych osób

-nadmierne poczucie odpowiedzialności za innych ludzi

-tendencja do dominacji i autoprezentacji

TECHNIKA PROWADZENIA WYWIADU DIAGNOSTYCZNEGO

-jasno sformułowane pytanie - zamiast Czy mógłby Pan opowiedzieć coś o swoim ojcu? (badany nie wie, czy chodzi o wygląd zewnętrzny, status społeczny, zawód, czy o relacje emocjonalne z badanym), pytamy np. Jak ojciec się do Pana odnosi, jaki jest dla Pana?

-pytania wprost i pytania poprzedzone krótkim wprowadzeniem, zamaskowane, uwikłane (cel - zmniejszenie poczucia zagrożenia, szoku, wstydu, sugestii, oporu itp.)

-pytania otwarte i pytania zamknięte

-pytania projekcyjne (Jak sądzisz, jak większość młodych dziewcząt w Twoim wieku zareagowałaby na sytuację, w której rodzice zabroniliby jej pójść na prywatkę? Albo Czego Pana zdaniem ludzie się najbardziej w życiu wstydzą?)

-pytania sugerujące (naprowadzające)

-pytania odroczone

Konstrukcja lejkowa (zawężanie)

Rozpoczynamy od pytania bardzo ogólnego, otwartego, bez wskazania na konkretne problemy - z czasem dążąc do konkretyzacji pewnych faktów, rozwinięcia interesujących wątków, ujawnienia szczegółów. Przy końcu omawiania tego wątku pytania mogą mieć charakter zamkniętych.

Konstrukcja odwróconego lejka

Najpierw pytania konkretne, szczegółowe i stopniowo przechodzimy do coraz ogólniejszych. Przy podejrzeniu, że badany nie ma własnych przemyśleń na określony temat i w związku z tym nie wiedziałby, co odpowiedzieć na pytanie ogólne (osoby mało inteligentne, o ubogim słowniku, z trudnościami w abstrakcyjnym myśleniu, ale także (!) gdy osoba badana jest bardzo pobudzona, np. w wyniku silnego lęku).

Zasada progresji

Najpierw pytamy o sprawy zbliżone do tych, o których naprawdę chcemy się dowiedzieć, a mniej od nich zagrażające, by przejść stopniowo do sprawy właściwej (od muzyki do narkotyków - patrz podręcznik).

Zasada uzyskania pełnego zrozumienia wypowiedzi osoby badanej

Raczej nie kierujemy się swoim uprzednio przygotowanym planem, tylko próbą pełnego zrozumienia wypowiedzi osoby badanej. W przeciwnym wypadku kontakt sprawia wrażenie sztucznego, jest co najwyżej wystarczający do uczestnictwa w wywiadzie, ale nie osiąga tej głębi, która wynika z autentycznej próby zrozumienia przez diagnostę tego, co mówi osoba badana. Chodzi o dobór pytań takich, które nawiązują do tego, co mówi osoba badana, a nie do abstrakcyjnego planu osoby badającej. Zadajemy liczne pytania sondujące, drążące, pozwalające zobaczyć dane zagadnienie z różnych stron, a także których celem jest komunikowanie osobie badanej swojego zrozumienia dla jej wypowiedzi.

-Zaczynamy od pytań łatwych, nie zagrażających (zwykle orientacyjnych danych o osobie)

-Możemy poprosić osobę o krótką autoprezentację - o opowiedzenie o sobie. Na tej podstawie uzyskujemy ogólny „szkielet” informacyjny, który możemy następnie wypełnić przez szczegółowe omawianie po kolei wyłonionych we wstępie tematów. Także luki w takiej wstępnej autoprezentacji mogą wskazać na tematy i problemy szczególnie trudne dla osoby badanej. Taka konstrukcja wywiadu, w której uzyskujemy najpierw ogólny opis, a następnie szczegółowo rozwijamy poszczególne tematy, przypomina rozszerzającą się spiralę - te same tematy mogą być kilkakrotnie omawiane coraz bardziej szczegółowo.

-Nie jest na ogół wskazane, by badający przekazywał informacje zwrotne w postaci diagnozy psychologicznej, wyrażał bezpośrednio oceny, czy też dawał rady. Możemy wskazać na obszary dobrego funkcjonowania i obszary problemowe, nie wychodząc jednak poza zakres informacji udzielonych przez osobę badaną (a więc unikając interpretacji), możemy powiedzieć osobie badanej, w jaki sposób określone zachowania czy postawy mogą wpływać na poszczególne sfery jej funkcjonowania.

-Nie „odgrywamy roli” niezgodnej ze spostrzeganą pozycją i rolą badającego (chodzi o język wywiadu). Nie jest rzeczą konieczną, by badający spostrzegany był jako „swój człowiek”, wystarczy by był odbierany jako psycholog, który akceptuje osobę badaną i stara się ją zrozumieć.

Typowe błędy popełniane przez diagnostów

-język za trudny (terminy psychologiczne, typu „agresja”, „kontakt emocjonalny”, „osoby znaczące” przełożyć na język potoczny, uszczegółowić - odpowiednio: „czy długo się gniewa, jest na kogoś zła, źle mu życzy”, „jak się zachowuje, co czuje, co mówi”, „osoby, które lubi, nie lubi, stanowiące dla niej wzór”)

-język sztuczny (unikać wyrażeń slangowych, zwrotów, które nie są konieczne dla przekazania osobie badanej treści pytań, a mogą brzmieć nieodpowiednio w ustach psychologa, np. Jak często się Pan tak zapruwał na umór?, Jak i kiedy zacząłeś ćpać?)

---