CZĘŚĆ IX

Odpowiedzialność prawna dziennikarzy i odpowiedzialność karna

Odpowiedzialność karna za zniesławienie i znieważenie

• dziennikarz i media publikując materiały prasowe mogą naruszyć wiele przepisów KK, najczęściej odpowiedzialność wiązana jest ze zniesławieniem (art. 212) i znieważeniem

„kto pomawia inną osobę, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nie mającej osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego do danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności podlega grzywnie, karze ograniczenia albo pozbawienia wolności do lat 2”

• jeżeli sprawca dopuszcza się wspomnianego czynu za pomocą środków masowego komunikowania podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2

Odpowiedzialność karna za zniesławienie i znieważenie (art. 212, 213 KK)

• do zaistnienia przestępstwa zniesławienia wyznacza sama możliwość poniżenia kogoś, nie musi nastąpić rzeczywiste poniżenie przez słowo, druk, obraz, rysunek, karykaturę, gest (np. puknięcie się w czoło)

• zniesławioną może być tylko osoba żyjąca a ochrona pamięci osoby zmarłej przeprowadzona jest w procesie cywilnym

• art. 213 KK przewiduje okoliczność wyłączającą bezprawność (kontratyp); zniesławienie dokonane w mediach gdy ktoś publicznie rozgłasza prawdziwy zarzut służący obronie społecznej, uzasadniającego interesu

• publiczne podniesienie zniesławiającego zarzutu

• prawdziwość zarzutów

• działanie w społecznie uzasadnionym interesie

Zniewaga, obraza, prowokacja, retorsja

„kto znieważa inną osobę w jej obecności lub pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności”

• jeżeli sprawca dopuszcza się wspomnianego czynu za pomocą środków masowego komunikowania podlega grzywnie albo karze karze pozbawienia wolności do do roku

• możliwe jest odstąpienie od wymierzenia kary jeżeli zniewaga wywołała wyzywające zachowanie się znieważonego (prowokacja) albo jeżeli znieważony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną (retorsja)

Tryb ścigania

• przestępstwa zniesławienia i znieważenia są ścigane w drodze oskarżenia prywatnego - akt oskarżenia wnosi pokrzywdzony

• przestępstwa te mogą zostać popełnione jedynie umyślnie, przewidując możliwość popełnienia takiego przestępstwa lub godząc się na jego popełnienie

• na wniosek pokrzywdzonego sąd orzeka podanie wyroku skazującego do publicznej wiadomości (art. 215 KK)

• w razie skazania za przestępstwo prasowe sąd może orzec jako kare dodatkową przepadek materiału prasowego

Przestępstwa prasowe

• penalizacja prawa prasowego to stosowanie sankcji karnych, będących głównym interesem służącym postrzeganiu przepisów ustawy

• ustawa nie przewiduje jednak kar za korumpowanie dziennikarzy, ujawnianie danych personalnych świadków pokrzywdzonych lub ich wizerunku, kryptonimu, posługiwania się ukrytą kamerą lub mikrofonem

• oprócz zniesławienia i znieważenia w treści materiału prasowego mogą występować inne przestępstwa:

• przestępstwa przeciwko RP

• publiczne znieważenie Narodu lub RP, Prezydenta RP, głowy obcego państwa lub akredytowanego szefa przedstawicielstwa demokratycznego, godła, sztandaru, chorągwi, bandery, flagi lub innego znaku państwowego, względnie państwa obcego

• obszar uczuć religijnych (art. 196 KK)

• pornografia (art. 202 KK)

• rozpowszechnianie wiadomości z postępowania przygotowawczego lub niejawnej rozprawy sądowej

• nawoływanie do lub pochwalanie przestępstw

• nielegalne uzyskanie informacji (art. 267 KK)

Przestępstwa porządkowo-prasowe

• czyny określające wydawcę dziennika lub czasopisma oraz koncesjonowanie programów radiowych i telewizyjnych (art. 45 prawa prasowego oraz 52 ustawy o radiofonii i telewizji)

• czyny zabronione, które precyzują obowiązek lub zakaz publikacji akredytacji materiału prasowego albo zakaz ujawniania określonych informacji (art. 46, 47, 49 w związku z artykułem 14 i 15 prawa prasowego

• artykuł 46 prawa prasowego („kto wbrew obowiązkowi wynikającemu z ustawy uchyla się od opublikowania sprostowania lub odpowiedzi (..) albo publikuje takie sprostowanie lub odpowiedź wbrew warunkom określonym w ustawie podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności”)

• jeżeli pokrzywdzony jest osobą fizyczną, ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego

CZĘŚĆ X

Etyka mediów

Etyka mediów, etyka dziennikarska

• etyczne jest takie działanie mediów i dziennikarzy, dzięki któremu:

• w miarę możliwości i przy najlepszych staraniach dostarczają odbiorcom to, czego mają prawo słusznie oczekiwać

• nie wywołuje zbytecznego cierpienia

• treść i forma przekazu formowane są zawsze w interesie odbiorcy i zgodnie z jego oczekiwaniami, a nie w interesie nadawcy lub innego „mecenasa”

• limity etyki, kodeksy obyczajowe dziennikarzy i mediów różnicują odpowiedzialność i kategorie wykroczeń

Dekalog dziennikarza:

• nie kłam, nie rozpowszechniaj nieprawdziwych informacji

• służ odbiorcy

• szanuj informatora swego - nie wykorzystuj naiwności, nie wymuszaj, nie szantażuj

• ucz się - udoskonalaj swój warsztat

• nie przelewaj krwi i łez nadaremno

• bądź nieprzekupny

• milcz, kiedy informator zastrzeże poufność

• oddzielaj swój zawód od takich zajęć jak: cenzor, akwizytor, copywriter, propagandysta, piarowiec

• dbaj o godność swojego zawodu

• bądź lojalny wobec szefa i swojego pracodawcy

Dekalog Magdaleny Środy:

• nie judź

• nie krzywdź

• mów - choć czasem - prawdę

• nie folguj ciekawości gawiedzi

• nie pijaruj

• myśl i skłaniaj do myślenia innych

• nie bądź cynikiem

• troszcz się o równość

• troszcz się o wolność

• staraj się lubić bliźnich i zrób wszystko, by mieć szacunek do samego siebie

Media i władza

• polski rynek medialny został zdominowany przez pozorujące obiektywizm dziennikarstwo politycznie afiliowane (kampanie wyborcze w mediach publicznych, upolitycznienie mediów prywatnych)

• wolność słowa traktowana jest czasem jako swoisty przywilej dziennikarza, wyróżniający go spośród innych obywateli. Inne miary przykładane są przez samych dziennikarzy od wolności słowa im przynależnej, inne do wolności pozostałych ludzi

• upolitycznienie zawodu dziennikarskiego - problem dziennikarzy polityków, ich startu w wyborach, kampanii, sympatii politycznych

Media i biznes

• zjawisko kryptoreklamy obecnie we wszystkich rodzajach mediów potępiane jest przez dziennikarskie normy obyczajowe

• aby uniknąć posądzenia o kryptoreklamę dziennikarze powinni:

• w tym samym tekście przedstawiać konkurentów

• nie używać przymiotników typu „najlepszy” i „jedyny”

• pokazywać wady opisywanego produktu lub usługi

• zjawisko PR a podatność środowiska dziennikarskiego na jego treści

Wydawca-dziennikarz. Zasady publikowania materiałów redakcyjnych

• pisanie o producentach lub usługodawcach i oferowanych przez nich towarach i usługach musi być zgodne ze standardami dziennikarskimi, a także uzasadnione potrzebami informacyjnymi lub interesom publicznym oraz charakterem tytułu prasowego

• materiały redakcyjne zawierające analizy i opinie dotyczące rynku papierów wartościowych nie mogą sugerować, że stanowią rekomendację w rozumieniu odpowiednich przepisów prawa

• materiały pochodzące od agencji PR działów promocji itp. mogą być wykorzystywane w publikacji, ale wymagają zawsze krytycznej oceny, konfrontacji z innymi materiałami lub wiedzą autora; w przypadku wykorzystywania tego typu materiałów należy wskazać źródło pochodzenia

Zasady publikacji materiałów redakcyjnych

• informacje powinny być wyraźnie oddzielone od opinii i komentarzy redakcyjnych tak, aby czytelnik mógł ją swobodnie rozróżnić; elementy ilustracyjne (fotomontaże, kolaże, infografiki) wykorzystujące obrazy lub fotografie powinny w ich opisie (lub podpisie) zawierać informacje o fakcie montażu lub przetworzenia, autorze, źródle pochodzenia obrazu lub fotografii

• wydawca zobowiązany jest do ochrony autorskich praw osobistych i majątkowych autorów; plagiat (wykorzystywanie utworu w całości bez stosownej zgody autora lub właściciela praw i właściwego oznaczenia oraz wykorzystanie utworu w części bez oznaczenia cudzysłowem, przywołania autora i źródła publikacji) jest niedopuszczalnym naruszeniem kodeksu (etycznego)

• wykorzystywanie jakichkolwiek materiałów i informacji z innych środków przekazu, a także cytatów wymaga wskazania źródła pochodzenia tego materiału lub publikacji. Cytaty oznaczone cudzysłowem muszą być wierne

Konflikt interesów

• dziennikarz w związku z wykonywaniem swoich obowiązków zawodowych nie może cytować wypowiedzi, wykorzystywać wizerunku i pisać o członkach własnej rodziny - krewnych lub powinowatych do drugiego stopnia - oraz z członkami rodziny do tego samego stopnia innych pracowników redakcji, jeśli może to przysporzyć jemu lub im korzyści materialnych lub osobistych

• jeżeli krewni lub powinowaci (do drugiego stopnia) dziennikarza są powiązani z partią polityczną, instytucją przedsiębiorczą itp., których dotyczy przygotowana publikacja, ma on obowiązek powstrzymać się od pisania lub redagowania materiałów na temat tych osób, podmiotów oraz zdarzeń z ich udziałem

• dziennikarz nie może łączyć wykonywanego zawodu ze sprawowaniem funkcji publicznej a także angażować się w działalność polityczną; nie dotyczy to dziennikarzy zatrudnionych w pismach organizacji politycznych lub zawodowych

• dziennikarz zatrudniony przez wydawcę lub współpracujący z wydawcą nie może bez zgodny redaktora naczelnego pełnić funkcji rzecznika prasowego lub doradcy osoby albo organizacji publicznej, rządowej, samorządowej, pozarządowej, politycznej lub przedsiębiorczej

• w przypadku publikacji materiałów prasowych pochodzących od rzecznika prasowego lub innej osoby wypowiadającej się w imieniu reprezentowanych przez nią instytucji, przedsiębiorcy, partii politycznych itp., należy wskazać funkcję pełnioną przez autora oraz jednostkę, którą reprezentuje

• członkostwo dziennikarza w organizacjach lub instytucjach o charakterze marketingowym lub lobbingowym z wyłączeniem organizacji dziennikarskich oraz organizacji skupiających wydawców i reprezentujących interesy rynku prasowego lub czytelników jest sprzeczne z niezależnością dziennikarską

• prowokacja dziennikarska może być przeprowadzona tylko wtedy, gdy przemawia za tym ważny interes publiczny a nieskuteczne okażą się lub mogą się okazać inne środki dziennikarskie i tylko za wiedzą redaktora naczelnego; jeżeli dziennikarska prowokacja może zagrozić czyjemuś życiu lub zdrowiu, wskazane jest jej prowadzenie za wiedzą policji lub prokuratury

• dziennikarze i inni pracownicy wydawcy nie mogą pracować dla służb specjalnych jak i żadnych agencji wywiadowczych lub policyjnych; jeżeli dziennikarz lub inny pracownik wydawcy otrzyma propozycję takiej współpracy, niezwłocznie powinien poinformować o tym redaktora naczelnego pisma i wydawcę; poza przypadkiem przewidzianym prawem, dziennikarzowi nie wolno występować w roli informatora policji, prokuratury lub innych organów i organizacji o podobnym charakterze

CZĘŚĆ XI

prawo autorskie, prawa pokrewne, utwór, prawa własności intelektualnej

Prawo autorskie

• prawa autorskie - zespół norm prawnych chroniących twórczość literacką, naukową i artystyczną

• przedmiotem prawa autorskiego jest każde dzieło literackie, naukowe, artystyczne, ustalone w jakiejkolwiek postaci i będące przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze

• prawo autorskie chroni utwory jako dobra niematerialne oraz opracowania cudzych autorów

• prawa autorskie dzielą się na osobiste (niezbywalne i nigdy nie wygasające) i majątkowe (zbywalne i dziedziczne, lecz wygasające po 50 latach od śmierci autora - stają się dziedzictwem narodowym) - [prawa majątkowe można przekazać]

Podmiot prawa autorskiego

• prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej (art. 8)

• twórcą jest osoba, której nazwisko uwidocznione w tym charakterze w egzemplarzach utworu, lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w związku z rozpowszechnianiem utworu

• pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe

• współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólne (wielkości udziałów są równe)

Prawa pokrewne (np. gdy ktoś chce oryginalny występ teatralny nagrać na DVD)

• prawa związane z prawem autorskim dotyczące praw do artystycznych wykonań, praw do fonogramów i wideogramów, do nadań - to prawa pokrewne

• prawa te są chronione w Polsce od 29 maja 1994

• Konwencja Rzymska o ochronie artystów, wykonawców, producentów, stacji nadawczych zobowiązuje państwa - sygnatariuszy do zagwarantowania ochrony prawnej podmiotów wymienionych powyżej

Utwór

• utwór to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze

• prawo autorskie chroni oryginalne wytwory ducha i myśli

• utwór jest chroniony od momentu jego ustalenia (gdy utwór powstał, można się z nim zapoznać, wspomnienie o nim w rozmowie), a więc od chwili, gdy inne osoby poza twórcą mogą się z nim zapoznać

• prawo chroni nie tylko utwory w postaci ostatecznej, lecz także szkice, plany, zarysy

• ustawa obejmuje ochroną również opracowania cudzego utworu - tłumaczenia, adaptacje, przeróbki

Prawo autorskie - geneza

• prawo autorskie nie było znane systemowi prawa rzymskiego, który ochroną obejmował wyłącznie dobra materialne

• pojęcia własności dzieła pojawiało się za czasów encyklopedystów francuskich (XVIII wiek)

• Martais, rzymski poeta jako pierwszy użył terminu plagiarus na określenie działalności Fidentinusa, który przywłaszczył jego utwory

• ukształtowanie poglądu, iż dzieło jest własnością twórcy oraz że tego prawa nie można bezkarnie naruszać miało miejsce 24 lipca 1793 roku poprzez dekret o własności literackiej i artystycznej

• na ziemiach polskich twórcą teorii praw na dobrach niematerialnych był J. Kohler

System prawa własności intelektualnej

• do dyscyplin prawniczych obejmujących prawa własności intelektualnej należą:

• prawo autorskie

• prawo pokrewne

• prawo własności przemysłowej (wynalazcze, patentowe, projektów racjonalizatorskich, znaków towarowych, ochrony topografii układów scalonych itd.)

• prawo prasowe

• prawo radiowe i telewizyjne

• prawo reklamy

Dziennikarze a prawo autorskie

• twórczość dziennikarska należy do katalogu dóbr intelektualnych, choć specjaliści wskazują, że nie wszystkie utwory dziennikarskie można objąć ochroną; dotyczy to np. informacji prostych, zapowiedzi, tytułów

• wergiliuszowa zasada carpent tua poma nepotes - wnuki twoje zbiorą owoc pracy twojej - tak chętnie przytaczana przez twórców, których prawa majątkowe do utworów są dziedziczne, dotyczy także dziennikarzy; prawnicy podkreślają, że o tym czy „zestawianie jednostek informacji w formie wyrażającej myśl” jest czy też nie jest utworem nie decyduje jego wielkość

• warto podkreślić, że inwencja może się materializować w formie pisemnej, fonicznej, plastycznej, komputerowej i wizualnej

Prawo autorskie a praktyka redakcyjna

• ze względu na udział autora wyróznia się cztery rodzaje utworów:

• oryginalny

• inspirowany (pochodny)

• zależny

• redagowany

• utwory inspirowane:

• parodie, pastisze, imitacje dzieł

• analizy, krytyki, rozbiory

• utwory polemiczne

• utwory wykorzystujące lub nawiązujące do pojedynczego wątku utworu, postaci itd.

Rozpowszechnianie utworów

- artykuł 25 prawa autorskiego, który reguluje problem rozpowszechniania przez media utworów już opublikowanych; prasa, radio i telewizja mogą rozpowszechniać już rozpowszechnione sprawozdanie o aktualnych wydarzeniach, aktualne artykuły na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne (chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione), aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie, krótkie wyciągi ze sprawozdań i artykułów, przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych, mowy wygłaszane na publicznych zebraniach i rozprawach (nie wolno jednak opublikować np. zbioru mów jednej osoby), krótkie streszczenie rozpowszechnionych utworów.

- za korzystanie z utworów twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia

- rozpowszechnianie utworów jest dozwolone zarówno w oryginale jak i w tłumaczeniu