Materiały do ćwiczeń z prawa karnego:

Podstawowe wiadomości odnośnie struktur normatywnych dekodowanych z przepisów prawa karnego (tzw. analiza normatywna) oraz przesłanek odpowiedzialności karnej składających się na strukturę przestępstwa (tzw. analiza strukturalna).

1. Miejsce prawa karnego materialnego w systemie prawa

Prawo karne, jako przedmiotowo wyodrębniona z systemu prawnego gałąź prawa, jest jednym z elementów systemu norm tworzonych przez wszystkie gałęzie prawa. Przy czym prawo karne pełni specyficzną, wtórną rolę w obrębie systemu prawa. Prawo karne nie jest nastawione na regulowanie stosunków społecznych (na organizowanie życia społecznego), ale przede wszystkim jest nakierowane na ochronę pewnej grupy ukształtowanych przez inne dziedziny prawa szczególnie cennych stosunków społecznych. Z uwagi na najdotkliwszy dla podstawowych praw jednostki charakter sankcji prawo karne powinno być wykorzystywane przez ustawodawcę wyłącznie w sytuacjach naruszenia lub zagrożenia najcenniejszych dóbr społecznych (prawo karne jako ultima ratio, czyli jako ostateczny środek). Podstawowym zadaniem prawa karnego jest określenie sfery zachowań karalnych, to jest takich zachowań, których dopuszczenie się przez jednostkę upoważnia odpowiednie organy państwowe do zastosowania środków reakcji karnej. Nadto zadaniem prawa karnego jest określenie zasad pociągnięcia sprawców zachowań karalnych do odpowiedzialności karnej oraz oznaczenie środków reakcji na zachowania karalne. W przeciwieństwie do innych dziedzin prawa, nie jest podstawowym zadaniem prawa karnego wyznaczanie kręgu zachowań nakazanych/zakazanych. Natomiast prawo karne określa, które z zachowań bezprawnych stanowić będą podstawę do zastosowania kary kryminalnej w razie spełnienia przez sprawcę przesłanek odpowiedzialności karnej. Ta podstawowa zależność pomiędzy sferą bezprawności i karalności znajduje odzwierciedlenie w budowie przepisów karnych. Właściwa norma prawno karna (norma sankcjonująca) nastawiona jest na sankcjonowanie za pomocą kary kryminalnej szczególnie doniosłych społecznie naruszeń prawa, a nie na wyznaczenie zakresu zachowań zakazanych lub nakazanych.

2. Analiza normatywna. Struktury normatywne dekodowane (odczytywane) z przepisów prawa karnego.

1. Wewnętrzna budowa kodeksu karnego

Kodeks karny składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej (ta ostatnia jako nie mająca znaczenia dla rozważań zostanie pominięta).

Przepisy części ogólnej zawierają treść normatywną, która albo każdorazowo znajduje zastosowanie do poszczególnych typów czynów zabronionych opisanych w części szczególnej k.k., albo w pewnych określonych wypadkach może znaleźć takie zastosowanie do tych typów. Tym samym przepisy części ogólnej, stanowią najczęściej wyraz techniki legislacyjnej umożliwiającej „wyciągnięcie przed nawias” tych wszystkich elementów struktur normatywnych dekodowanych z przepisów prawa karnego, które odnosić się mogą do wielu typów czynów zabronionych, opisanych w części szczególnej k.k.

Przepisy części ogólnej (art. 1-116 k.k.) są uporządkowane według kryteriów rzeczowych. Przepisy części ogólnej opisują podstawowe zasady prawa karnego i instytucje odnoszące się do podstaw odpowiedzialności karnej (art. 1-31 k.k.), instytucje związane z wymiarem kary, środków karnych, środków zabezpieczających oraz innych prawnokarnych konsekwencjami skazania (art. 32-105), a także zawierają reguły operacyjne związane z rozstrzyganiem czasowego i miejscowego zastosowania polskiej ustawy karnej (art. 4, art. 5, art. 109-114 k.k.), zbiegu przepisów i zbiegu przestępstw oraz łączenia kar i środków karnych (art. 11 k.k., art. 85-92 k.k.). Ponadto w części szczególnej zamieszczono słowniczek wyrażeń ustawowych (art. 115 k.k.) oraz regulację odnoszącą się do stosowani przepisów k.k. do innych ustaw szczególnych, zawierających przepisy karne (art. 116 k.k.).

Przepisy części szczególnej zawierają w podstawowym zarysie opis typów czynów zabronionych oraz grożące za ich realizację sankcje. Z przepisów części szczególnej możliwe jest odczytanie podstawowych elementów norm sankcjonowanych i norm sankcjonujących, a więc znamion, mających znaczenie dla oceny bezprawności i karalności danych zachowań.

Część szczególna (art. 117-316 k.k.) jest uporządkowana według kryterium przedmiotu ochrony określonego w poszczególnych typach przestępstw. W poszczególnych rozdziałach części szczególnej są pogrupowane typy czynów zabronionych chroniących poszczególne dobra prawne (np. rozdział XIX zawiera katalog przestępstw chroniących życie i zdrowie człowieka). Tytuły poszczególnych rozdziałów części szczególnej stanowią wskazówkę interpretacyjną dla ustalenia dobra prawnego chronionego w danym typie czynu zabronionego.

Na zasadzie wyjątku w części szczególnej można odnaleźć przepisy regulujące wyłączenie odpowiedzialności karnej (np. art. 160 § 4; art. 169 § 1 k.k.), przepisy związane z wymiarem kary za poszczególne przestępstwa (np. art. 169 § 2 i § 3, art. 229 § 6 k.k.) czy przepisy odnoszące się do kwestii proceduralnych (głównie trybu ścigania - np. art. 157 § 5 k.k.)

2. Przepis prawny a rodzaje dekodowanych z niego wypowiedzi dyrektywalnych

Przepis prawny to podstawowa jednostka redakcyjna tekstu prawnego. Przepisy zawarte w kodeksie karnym składają się na podstawowe elementy tekstu prawnego, który stanowi materiał do dekodowania z niego wypowiedzi mających znaczenie normatywne.

Funkcje przepisu prawa karnego:

1. wskazanie norm podlegających ochronie prawnokarnej; wskazanie jakie zachowania sprzeczne z normą sankcjonowaną są karalne, a nie jakie zachowania w ogóle są sprzeczne z normą sankcjonowaną

2. określenie przesłanek karalności;

3. określenie kary jaka ma być orzeczona w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej;

4. z przepisu prawa karnego możemy dekodować (odczytywać) i wnioskować o obowiązywaniu normy sankcjonowanej; czasami przepis karny wprowadza normę sankcjonowaną (przepis karny jest wtedy jedynym źródłem zakazu).

W teorii prawa wskazuje się, że z tekstu prawnego można odczytać trzy zasadnicze rodzaje wypowiedzi dyrektywalnych (normatywnych), to jest wyrażeń, które wskazują komuś określony sposób postępowania, a mianowicie: normy postępowania, dyrektywy celowościowe oraz reguły walidacyjne (te ostatnie jako nieistotne dla dalszych rozważań zostaną pominięte).

1. Podstawową dystynkcją dla teorii norm jest odróżnienie od siebie przepisu prawnego i normy prawnej, jako formy wypowiedzi dyrektywalnej.

Norma prawna to wyrażona przez obowiązujące przepisy prawa norma postępowania, a więc skierowana do podmiotu w formie wypowiedzi językowej reguła postępowania nakazująca podjąć jakieś zachowanie albo zakazująca podejmowania określonego zachowania w danych okolicznościach faktycznych.

Ustalając wzajemny stosunek pojęć przepis prawny i norma prawna do siebie stwierdzić trzeba, że norma prawna jest dekodowaną z przepisu lub przepisów prawnych wypowiedzią odnośnie wzorca powinnego postępowania. Ustalenie treści normy prawnej jest wynikiem wykładni tekstu prawnego, z którego odczytuje się sposób powinnego postępowania na podstawie zasad rządzących procesem interpretacji. Przepisy prawne stanowią więc tworzywo do odczytania na ich podstawie norm prawnych (i innych wypowiedzi dyrektywalnych) określonej treści.

Norma prawna to wypowiedź generalno - abstrakcyjna, a więc skierowany do rodzajowo oznaczonego kręgu adresatów imperatyw (nakaz) postępowania określonego rodzaju w razie zaistnienia danej sytuacji faktycznej. Norma nie stanowi opisu rzeczywistości, ale pełni rolę sugestywną. Normy prawne nakierowane są na przyszłe czyny adresatów normy, co implikuje że nie można uzależniać treści zakazu lub nakazu od wystąpienia skutku, któremu dany imperatyw postępowania miał zapobiec (zob. dokładnie poniżej). Norma prawna nie może formułować zakazów lub nakazów postępowania niemożliwych do zrealizowania przez adresata normy. Norma zakazująca lub nakazująca zachowań niemożliwych byłaby nieracjonalna.

Norma prawna jako wypowiedź dyrektywalna ma określoną strukturę wewnętrzną. W jej ramach wyróżnia się następujące pojęcia:

1. Adresat normy wyznacza krąg podmiotów do których skierowany jest imperatyw zawarty w normie.

2. Zakres zastosowania normy (hipoteza normy) to klasa możliwych przyszłych sytuacji, w których norma znajduje zastosowanie, tzn. zespół okoliczności, w których adresat normy ma postąpić czy postępować w sposób przez tę normę wyznaczony.

3. Zakres normowania normy (dyspozycja normy) to klasa przyszłych zakazanych lub nakazanych zachowań adresata normy w sytuacji kiedy ta norma znajduje zastosowanie.

4. Operator deontyczny wysławiający element zakazu lub nakazu, którego zadaniem jest wskazanie, że w określonych okolicznościach adresat normy „powinien”, „musi”, „ma” coś czynić, zazwyczaj nie jest wprost wyrażony w przepisach prawnych, z których konstruuje się normę prawną, ale z tych przepisów wynika. Przepisy prawne mają bowiem z reguły postać zdań deontycznych, a więc zdań wypowiadających się o treści normy, z których tą treść w drodze wykładni można odczytać.

W ramach zarysowanej struktury normy prawnej nie ma potrzeby wyróżniania odrębnego elementu tej normy jaką miałaby być sankcja skoro element sankcjonowania zawarty jest w zakresie normowania normy sankcjonującej.

Za użyteczne narzędzie analizy dogmatycznej w prawie karnym uznaje się koncepcję norm sprzężonych. W ramach jej założeń wyróżnia się tradycyjnie dwie struktury normatywne:

1. Norma sankcjonowana wyznacza jednostkom zakres powinnego zachowania przez co wpływa na odpowiednie ukształtowanie stosunków społecznych. Adresatem tej normy jest jednostka, do której w określonej sytuacji faktycznej (zakres zastosowania normy) skierowany jest zakaz podjęcia określonego zachowania lub nakaz podjęcia określonego zachowania (zakres normowania normy).

Wyróżnić można dwa aspekty normy sankcjonowanej:

1. aspekt aksjologiczny - sprowadza się do negatywnej oceny konkretnego zachowania naruszającego lub narażającego dobro prawne na niebezpieczeństwo;

2. aspekt teleologiczny - wyraża opartą na negatywnej ocenie pewnej kategorii zachowań wolę ustawodawcy, aby adresaci normy powstrzymali się od zachowań, do których ta negatywna ocena się odnosi; w tym aspekcie norma zawiera imperatyw (nakaz określonego zachowania), bez którego nie można mówić o normie prawnej

Przełamanie normy sankcjonowanej sprowadza się z jednej strony do stworzenia zagrożenia dla chronionego przez normę dobra prawnego przez zachowanie sprzeczne z wymaganymi w danych okolicznościach regułami postępowania (aspekt aksjologiczny), a z drugiej do naruszenia wyrażonego w normie prawnej zakazu/nakazu ustanowionego przez ustawodawcę (aspekt teleologiczny).

2. Norma sankcjonująca stanowi skierowany do odpowiednich organów państwowych nakaz zastosowania przewidzianych prawem konsekwencji naruszenia normy sankcjonowanej. Norma sankcjonująca nie stanowi więc płaszczyzny regulowania zachowań społecznych, ale płaszczyznę reakcji na zachowania społecznie niepożądane. Adresatem tej normy jest właściwy organ państwowy, do którego w sytuacji naruszenia przez jednostkę normy sankcjonowanej i w razie zaistnienia pozostałych przesłanek odpowiedzialności karnej (zakres zastosowania normy sankcjonującej), skierowany jest nakaz zastosowania określonych przez ustawę karną konsekwencji prawnych wobec jednostki (zakres normowania normy sankcjonującej).

Kontrowersja czy przepisy prawa karnego stanowią źródło dekodowania normy sankcjonowanej? Nie budzi wątpliwości, że przepisy prawa karnego stanowią podstawę do dekodowania z nich treści adresowanej do organów państwa normy sankcjonującej. W doktrynie istnieje rozbieżność poglądów odnośnie tego czy przepisy prawa karnego służą do odczytania także elementów treściowych składających się na adresowaną do jednostki normę sankcjonowaną.

Pierwszy z poglądów neguje znaczenie przepisów karnych dla ustalenia treści normy sankcjonowanej, uznaje, że zakaz/nakaz określonego zachowania wymaganego od jednostki w danych okolicznościach faktycznych wynika wyłącznie z innych dziedzin prawa niż prawo karne (np. z prawa cywilnego, administracyjnego i innych).

Drugi z poglądów, uznaje, że zakaz/nakaz określonego zachowania wymaganego od jednostki w danych okolicznościach faktycznych jest możliwy do odczytania również z przepisów prawa karnego, natomiast przepisy innych dziedzin prawa mogą stanowić podstawę do zawężenia zakresu zastosowania lub zakresu normowania normy sankcjonowanej przynajmniej zrębowo wyrażonej w przepisach prawa karnego.

Podzielić trzeba zapatrywania tych przedstawicieli doktryny, którzy uznają, że przepisy prawa karnego są źródłem obowiązywania zarówno normy sankcjonującej, jak również normy sankcjonowanej. Przy czym podkreślić trzeba, że podstawową funkcją przepisów prawa karnego jest dekodowanie normy sankcjonującej, zaś odczytywanie z nich normy sankcjonowanej ma charakter wtórny i uboczny. Tym samym normą prawa karnego sensu stricte jest wyłącznie norma sankcjonująca, a nie norma sankcjonowana. Zasadnicza różnica między tymi strukturami normatywnymi ujawnia się z chwilą uświadomienia sobie faktu, że przepisy prawa karnego nie są jedynym źródłem dekodowanej z nich normy sankcjonowanej, ale są jedynie jednym ze źródeł tej normy. Na równi z przepisami prawa karnego źródłem normy sankcjonowanej są przepisy innych dziedzin prawa.

2. Dyrektywy celowościowe to dekodowane z tekstu prawnego wypowiedzi wskazujące metody postępowania prowadzące do osiągnięcia zamierzonego celu. Tego typu wypowiedzi dyrektywalne tym różnią się od norm postępowania, iż nie wyrażają bezwzględnego imperatywu postępowania w określony sposób, a jedynie wyznaczają sposób postępowania właściwy do osiągnięcia zamierzonego celu, natomiast sam zakaz albo nakaz osiągnięcia tego celu jest treścią szczególnej normy postępowania, jaką jest norma prawna. Dyrektywy celowościowe są bardzo mocno sprzężone z normami prawnymi, dookreślając zakres normowania danej normy poprzez wskazanie adekwatnego sposobu zachowania prowadzącego do nie przekroczenia zakazu wynikającego z normy albo do dostosowania się do nakazu wynikającego z normy.

Wypracowana na gruncie teorii prawa konstrukcja sprzężonych z normą prawną dyrektyw celowościowych doprecyzowujących treść powinności wyrażonej w normie znajduje swój odpowiednik na gruncie teorii prawa karnego w postaci konstrukcji reguł postępowania z dobrem, jako elementu uadekwatniającego (doprecyzowującego) zakres normowania normy sankcjonowanej.

W polskiej doktrynie wymienia się trzy typy reguł postępowania:

1. określające kwalifikacje podmiotu wchodzącego w kontakt z dobrem prawnym, dwie podgrupy:

• pierwsza dotyczy posiadania formalnego uprawnienia do podejmowania się określonych czynności (np. prawo jazdy);

• druga natomiast okoliczności warunkujących faktyczną i aktualną zdolność podmiotu do wykonywania danej czynności;

• określające cechy narzędzia używanego w kontakcie z dobrem prawnym; chodzi tu przede wszystkim o rodzaj narzędzia, wielkość, stan w jakim ono się znajduje (niesprawne, stare, przestarzałe) itp. Sama kwestia konieczności użycia danego narzędzia, sposobu jego użycia, czy kolejność użycia poszczególnych narzędzi jest jednakże elementem reguł postępowania odnoszących się do sposobu przeprowadzenia czynności;

• określające sposób wykonania czynności w kontakcie z dobrem prawnym; chodzi tu o odpowiedni sposób przeprowadzenia czynności, tzn. taki, „który nie zwiększa ryzyka dla chronionego dobra, ponad stopień uznany za dopuszczalny ze względu na społecznie istotny sens przeprowadzanej czynności”.

1. Podstawowe zasady dekodowania (odczytywania) struktur normatywnych z przepisów prawa karnego w procesie wykładni tekstu prawnego

Wykładnia, jako proces rekonstruowania normy prawnej z tekstu prawnego, może mieć różny poziom złożoności i skomplikowania, co uzależnione jest przede wszystkim od właściwości strukturalnych tekstu prawnego, przejawiających się w szczególności w wykorzystaniu przez ustawodawcę techniki rozczłonkowania i kondensacji tekstu prawnego, które mają służyć przede wszystkim jego skróceniu przez uniknięcie zbędnych powtórzeń.

Technika kondensacji tekstu prawnego polega na wyrażaniu w obrębie jednego przepisu prawnego wielu norm, zazwyczaj elementów uzupełniających lub elementów modyfikujących norm. Stąd można wyróżnić przepisy zrębowe wysławiające kluczowy element syntaktyczny normy jakim jest zakaz lub nakaz powinnego zachowania oraz przepisy przednawiasowe, modyfikujące treść takiego zrębu normy. Na gruncie k.k., co do zasady, zrąb normy sankcjonowanej (zakaz/nakaz określonego postępowania) i zrąb normy sankcjonującej (nakaz pociągnięcia do odpowiedzialności karnej jednostki, która naruszyła normę sankcjonowaną) są możliwe do odczytania z przepisów części szczególnej, w których opisano poszczególne typy czynów zabronionych. Natomiast przepisy części ogólnej k.k. są przepisami przednawiasowymi.

Przykład:

Co do zasady przepisy części szczególnej opisują poszczególne typy czynów zabronionych w formie stadialnej dokonania i zjawiskowej formie sprawstwa pojedynczego. Przekładając to na zakres zastosowania normy sankcjonującej można stwierdzić, że właściwy do rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnej sąd, jako adresat tej normy, na podstawie opisu znamion typu czynu zabronionego dokonanego wyłącznie w części szczególnej k.k. ma podstawy do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej tylko taką jednostkę, która swoim własnym zachowaniem zrealizowała wszystkie znamiona typu czynu zabronionego. Aby istniały ustawowe podstawy do rozciągnięcia odpowiedzialności karnej na przypadki, gdy sprawca bezpośrednio zmierza do realizacji znamion danego typu, ale ostatecznie wszystkich znamion nie realizuje, albo na sytuacje, gdy sprawca sam swoim zachowaniem nie realizuje wszystkich znamion typu, w kodeksie karnym wprowadzono przepisy rozciągające karalność również na usiłowanie czynu zabronionego (art. 13 k.k.) i na inne niż sprawstwo formy sprawcze przestępnego współdziałania, a mianowicie współsprawstwo, sprawstwo kierownicze i sprawstwo polecające (art. 18 § 1 zdania od drugiego do czwartego). Kondensacja tekstu prawnego przejawia się w tym, że wspomniane przepisy nie są każdorazowo powtarza przy opisie danego czynu zabronionego w części szczególnej k.k., co prowadziłoby do nadmiernej kazuistyki, ale zostały „wyciągnięte przed nawias”, co oznacza, że powinny stanowić element uadekwatniający zakres zastosowania normy sankcjonującej w każdym przypadku, gdy zachowanie sprawcy zakończy się na etapie usiłowania lub przybierze inną niż sprawstwo pojedyncze sprawczą postać przestępnego współdziałania.

Technika rozczłonkowania tekstu prawnego polega na tym, że kluczowe elementy syntaktyczne normy są wyrażone w jednym przepisie, a inne przepisy współoznaczają treść tej normy, uzupełniając ją lub ją modyfikując. Z uwagi na sposób rozczłonkowania treści normy pomiędzy przepisy prawne wyróżnić można rozczłonkowanie syntaktyczne (składniowe) i rozczłonkowanie treściowe.

1. Rozczłonkowanie syntaktyczne polega na umieszczeniu w kilku przepisach prawnych poszczególnych elementów treściowych normy. Kluczowy element syntaktyczny normy jakim jest zakaz lub nakaz określonego postępowania zawarty w przepisie zrębowym w drodze wykładni zostaje uzupełniony o pozostałe elementy syntaktyczne normy wyrażone w przepisach uzupełniających.

Przykład:

dla normy sankcjonującej: w przepisach prawa karnego materialnego brak regulacji odnoszących się do tego kto jest adresatem normy sankcjonującej, a więc który organ państwa jest zobowiązany do pociągnięcia sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej oraz rozstrzygnięcia kwestii tej odpowiedzialności; takie przepisy zawiera natomiast ustawa o ustroju sądów powszechnych i k.p.k. (przepisy regulujące właściwość oskarżyciela publicznego i właściwość sądu);

2. Rozczłonkowanie treściowe polega na modyfikacji treści normy, odtworzonej w pełni z przepisu zasadniczego zawierającego wszystkie jej elementy syntaktyczne, przez przepisy uadekwatniające treść tej normy. Uadekwatnienie może polegać m.in. na wpływie na treść normy dekodowanej z danego przepisu przez odwołanie się do innego przepisu, nakazującego odpowiednie rozumienie danego zwrotu normatywnego.

Przykład:

W ramach wykładni art. 271 k.k., której elementem jest ustalanie adresata normy sankcjonowanej zakazującej wystawiania dokumentu poświadczającego nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne, konieczne jest odwołanie się do treści art. 115 § 13 k.k., w którym zdefiniowano kto jest w rozumieniu k.k. funkcjonariuszem publicznym.

Podsumowując: dekodowanie treści normy prawnej może opierać się na jednym przepisie, albo - co stanowi raczej regułę - na wielu przepisach wchodzących w skład tekstu prawnego. Przepis prawa może natomiast stanowić źródło dla zrekonstruowania jednej albo wielu norm prawnych, w szczególności różnych rodzajów norm, a mianowicie normy sankcjonowanej i normy sankcjonującej.

Wykorzystywane w prawie karnym metody uadekwatnienia normy sankcjonowanej:

W perspektywie prawidłowej oceny odpowiedzialności karnej sprawcy czynu zabronionego szczególnie ważne jest ustalenie treści normy sankcjonowanej, która w przepisach prawa karnego jest wyrażona zazwyczaj jedynie zrębowo, co zmusza do przeprowadzenia zabiegów uadekwatniających treść tej normy. Zabiegi uadekwatniające treść zrębowo wyrażonej w przepisach prawa karnego normy sankcjonowanej służą temu, aby sprawdzić czy podjęte przez jednostkę w danych okolicznościach zachowanie było w istocie sprzeczne z porządkiem prawnym. W pewnych wypadkach może się bowiem zdarzyć tak, że skierowany do jednostki generalno - abstrakcyjnie ujęty zakaz/nakaz określonego postępowania, jaki można zdekodować zrębowo z przepisów prawa karnego, będzie jedynie pozornie znajdował zastosowanie w konkretno - indywidualnym stanie faktycznym.

Dekodując normę sankcjonowaną z przepisów prawa karnego podejmuje się zabiegi uadekwatniające jej treść przez pryzmat całego porządku prawnego:

1. formalne uadekwatnienie normy sankcjonowanej, sprowadza się do wyżej opisanego prostego odwołania się do przepisów prawnych innych dziedzin prawa, które doprecyzowują określony element treściowy normy

Przykład:

1. Aby ustalić treść normy sankcjonowanej zakazującej aborcji (152 k.k.) należy odwołać się do treści ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, w której opisane są sytuacje w których przerywanie ciąży jest dozwolone (doprecyzowanie zakresu zastosowania normy zakazującej aborcji poprzez wyłączenie z niego pewnych stanów faktycznych).

2. W zakresie zastosowania normy sankcjonowanej zakazującej pozbawiania wolności człowieka, którą można zdekodować z art. 189 k.k. nie mieści się kategoria zachowań polegających na pozbawianiu człowieka wolności w ramach procedury orzekania i wykonania kary pozbawienia wolności, gdyż takie zachowanie jest legalne na podstawie szerokiej gamy przepisów prawnych zawartych zarówno w k.k., k.p.k. oraz k.k.w. Tym samym osadzenie osoby skazanej prawomocnym wyrokiem, wobec której zarządzono wykonanie kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym, nie mieści w zakresie zastosowania normy sankcjonowanej dekodowanej z art. 189 k.k. Zachowanie takie nie jest zachowaniem bezprawnym, a jest zachowaniem legalnym, pomimo tego, że pozornie znajduje się w zakresie zastosowania normy sankcjonowanej zakazującej pozbawiania wolności człowieka.

2. formalno - materialne uadekwatnienie normy sankcjonowanej, polega na doprecyzowaniu treści normy sankcjonowanej przez odwołanie się do wprost niewyrażonych w przepisach prawa ale możliwych do wywnioskowania z tych przepisów na podstawie uznanych reguł inferencyjnych dyrektyw celowościowych. W takich przypadkach uznaje się, że dyrektywa celowościowa stanowi element systemu prawnego pomimo tego, że nie jest wprost w tekście prawnym wyrażona, ale istnieje możliwość ustalenia jej treści z uwagi na fakt obowiązywania norm prawnych, z których taka dyrektywa celowościowa wynika. Konstrukcja sprzężonych z normą dyrektyw celowościowych na gruncie prawa karnego jest ujmowana przez odwołanie się do pojęcia reguł postępowania z dobrem prawnym. Za naruszenie normy sankcjonowanej uznać można tylko zachowanie, które narusza reguły postępowania z danym dobrem prawnym, tworząc tym samym nieakceptowane społecznie niebezpieczeństwo naruszenia tego dobra.

Przykład:

Nie można mówić o odpowiedzialności karnej kierowcy z art. 177 § 1 lub § 2 k.k. za spowodowanie wypadku komunikacyjnego, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała lub nawet śmierć, jeśli zostanie ustalone, że kierowca prowadził swój pojazd zgodnie z zasadami bezpieczeństwa w ruchu. Te ostatnie stanowią przykład wypracowanych w ramach społeczeństwa reguł postępowania (ostrożności) z dobrem prawnym, które łączą się z tolerowaniem w pewnych granicach niebezpieczeństwa powstania skutku przestępnego.

3. materialne uadekwatnienie normy sankcjonowanej, łączy się z określonym rozumieniem normy sankcjonowanej, a co za tym idzie z określonym rozumieniem pojęcia bezprawności. O materialnym uadekwatnieniu normy można mówić w sytuacjach, w których ograniczenie zakresu zastosowania normy sankcjonowanej wynikać będzie z faktu, że danego typu zachowanie nie może zostać uznane za zakazane z uwagi na cel dla jakiego dana norma sankcjonowana została ustanowiona. Na gruncie prawa karnego ten zabieg interpretacyjny jest ujmowany w ramach pojęcia dobra prawnego. Jeśli konkretna kategoria zachowań, które formalnie stanowią realizację znamion typu czynu zabronionego, nie stanowi ataku na dobro prawne chronione przez dany typ nie można mówić o realizacji znamion przedmiotowych tego typu. Jako najbardziej niedookreślony sposób uadekwatniania treści normy sankcjonowanej budzi on zresztą najwięcej praktycznych wątpliwości. Nie mniej z teoretycznego punktu widzenia znajduje on swoje uzasadnienie w funkcjach jakie przypisuje się normom. Odróżnienie aspektu aksjologicznego i teleologicznego normy sankcjonowanej pozwala również na ten zabieg uadekwatniający. Przyjmując założenie racjonalności działań ustawodawcy trudno zaprzeczyć, że aksjologicznie, jak i konstytucyjnie zasadne jest ustanawianie norm prawnych wyłącznie, gdy celem ograniczenia wolność jednostki będzie konieczność osiągnięcia określonego pozytywnie wartościowanego stanu rzeczy albo konieczność zapobieżenia określonemu negatywnie wartościowanemu stanowi rzeczy. Wyróżnienie obok aspektu teleologicznego normy, mającego zapewnić przestrzeganie zakazu lub nakazu z uwagi na konieczność dania posłuchu ustawodawcy, również aspektu aksjologicznego normy, wskazującego na konieczność dania tego posłuchu tylko w wypadkach, gdy zachowanie zgodne z imperatywem wynikającym z normy jest zgodne z celem, dla którego ta norma została ustanowiona, pozwala dopiero ustalić treść normy sankcjonowanej adekwatnie do rzeczywistych założeń regulacyjnych będących podstawą działań ustawodawczych

Przykład:

W zakresie zastosowania normy sankcjonowanej dekodowanej z art. 288 k.k., zakazującej niszczenia cudzej rzeczy ruchomej, nie mieszczą się sytuacje, w których zniszczenie rzeczy nastąpi za zgodą jej właściciela, co wynika z przepisów prawa cywilnego dotyczących własności. W tym przypadku nie można mówić o istnieniu ataku na dobro prawne jakim jest własność.

Uwagi dodatkowe:

• problem znamion podmiotowych - zasadniczo to kwestia normy sankcjonującej, nie sankcjonowanej

Normy postępowania mają charakter obiektywny - z jednej strony norma nie może nam nakazywać „nie chcieć” czegoś, czy na coś się nie godzić. Z drugiej strony - norma stoi na straży dóbr prawnych i dlatego z zasady zakazuje nam podejmować zachowanie, które może naruszyć dobro, czy narazić je na niebezpieczeństwo Ratio legis norm sankcjonowanych jest ochrona dóbr przedstawiających sobą wartości społeczne. Z tych względów, o ile, biorąc pod uwagę potrzeby życia społecznego można uzależniać tę ochronę od zachowania przez sprawcę pewnych reguł postępowania, o tyle nie znajduje uzasadnienia uzależnianie ich od nastawienia psychicznego osoby podejmującej działania mogące doprowadzić do naruszenia dobra prawnego.. Na drugim planie pozostaje subiektywny stosunek sprawcy do tego czynu; dla naruszenia normy prawnej nie jest wymagane z reguły określone przeżycie lub zamiar sprawcy, bo mamy tu do czynienie z kategorią przedmiotową. Z tych względów elementy podmiotowe przynależą zasadniczo do znamion normy sankcjonującej nie sankcjonowanej.

Ale np. czyn lubieżny - samo zachowanie bez odpowiedniego nastawienia psychicznego trudno oceniać w kategoriach czynu lubieżnego

Zasada: znamiona podmiotowe tylko w takiej sytuacji stanowią znamiona normy sankcjonowanej, w której dopiero stan psychiczny sprawcy w powiązaniu z zewnętrznym zachowaniem stanowi zagrożenie dla dobra prawnego np. czyn lubieżny

• Skutek a norma sankcjonowana

Norma sankcjonowana odnosi się do nakazu/zakazu odpowiedniego działania/zaniechania. Mylne wrażenie zatem budzić może najczęściej chyba podawany przykład normy sankcjonowanej, wynikającej z art. 148 § 1 k.k. „Nie zabijaj”, jako że zdaje się on wskazywać, żę do jej naruszenia dochodzi dopiero w momencie powstanie skutku, jakim jest śmierć człowieka. Takie sformułowanie normy sankcjonowanej stanowi pewne uproszczenie.

Jak stwierdzono powyżej, zakres normowania normy sankcjonowanej ma dotyczyć tego, co ma się wydarzyć. Nastąpienie skutku jako zmiany w stanie rzeczy może być decydującym czynnikiem wprowadzenia określonych norm zakazu czynów wywołujących tę zmianę pośrednio czy bezpośrednio. Ustalenie ewentualnego związku pomiędzy pewnym typem zachowań a powodowaniem skutku często prowadzi do wniosku, że są to zachowania szkodliwe. Tak więc zawsze przy określaniu zakresu normowania normy sankcjonowanej chodzi o pewną hipotezę, o założenie, że określony czyn sprowadza niedozwolone niebezpieczeństwo spowodowania konkretnego skutek. Samo nastąpienie skutku nie poddaje się już jednak normowaniu. Przyroda nie poddaje się tego typu poleceniom (widać to szczególnie przy przestępstwach z zaniechania, nie można nakazać spowodowania określonego stanu rzeczy, tylko podjęcia określonej kategorii zachowań, które według doświadczenia życiowego doprowadzi do tego skutku). Nie ma więc sensu mówić o skutku bezprawnym. Skutek bowiem sam nie narusza żadnej normy. To, że podjęcie pewnego czynu prowadzi do określonej zmiany stanu rzeczy, pozostanie jedynie hipotezą. Nastąpienie skutku jest zawsze w większym czy mniejszym stopniu kwestią przypadku. To probabilistyczne założenie o związku między określonym zachowaniem a skutkiem ma bardzo istotne znaczenie dla kształtu dyspozycji normy sankcjonowanej. Można bowiem zakazywać tylko tych zachowań, o których się wie, że prowadzą do skutku. Wie, to znaczy, że można tak zasadnie twierdzić w oparciu o aktualną wiedzę naukową i doświadczenie.

Ponieważ norma jest stanowiona na poziomie generalnym, więc adresat jej musi wiedzieć, jakich zachowań ma unikać, a jakie ma podejmować. Jeżeli norma sformułowana jest skutkowo: „zakazane jest powodowanie skutku S”, to oznacza, że zakazane są zachowania z₁, z₂, z₃...........z_n, opisane bez znamienia spowodowania skutku. Nie można bowiem określić tego co zabronione lub nakazane dopiero post factum, a więc uzależniając to od nastąpienia bądź nie określonego skutku. Kryterium wyodrębnienia zachowań będących przedmiotem regulacji w normie sankcjonowanej jest typowość sprowadzenia skutku S. Oznacza to, że nie każde zachowanie, które konkretnie sprowadza skutek S, jest zachowaniem bezprawnym.

3. Analiza strukturalna. Pojęcie struktury przestępstwa.

Pod pojęciem struktury przestępstwa rozumieć należy uporządkowany katalog warunków, które musi spełniać zachowanie człowieka, aby można było uznać je za przestępstwo, a także relacje jakie zachodzą pomiędzy tymi warunkami.

Aby dany fragment aktywności człowieka mógł zostać uznany za przestępstwo musi on:

1. zostać zakwalifikowany jako czyn (w uproszczeniu: zachowanie charakteryzujące się zdolnością dopasowania ruchów do potrzeb realizacji wyobrażonego celu, zachowanie stanowiące wytwór szeroko rozumianej woli człowieka, będące efektem aktywacji siatki nerwowej znajdującej się w mózgu)

Nie są czynami:

1. ruchy refleksyjne (np. odruchy bezwarunkowe, odruchy wywołane stanami patologicznymi, takimi jak atak epileptyczny)

2. zachowania człowieka, przy których organizm ludzki jest jedynie narzędziem w rękach drugiej osoby

3. brak ruchu w określonym kierunku spowodowany przyczynami fizjologicznymi lub technicznymi, ale jest czyn, gdy zawinione doprowadzenie się do takiej sytuacji

4. brak czynu z powodu nie odebrania odpowiednich impulsów psychicznych - ale jest czyn, gdy zawinione doprowadzenie się do takiej sytuacji

5. Vis absoluta (przymus fizyczny) - na skutek popchnięcia przez podmiot A podmiot B niszczy cudzą rzecz - brak czynu, człowiek nie jest „motorem” swojego zachowania, ale narzędziem w ręku innego człowieka, elementem łańcucha przyczynowego,

Natomiast

Vis compulsiva (przymus psychiczny) - podjecie zachowania pod wpływem nacisku na psychikę ze strony innej osoby (np. zniszczenie cudzego mienia ze względu na przystawiony do głowy pistolet); jest czyn - mamy tu do czynienia z podjętą decyzją (jest uzewnętrznienie szeroko rozumianej woli), tylko fakt jej podjęcia i jej treść była zdeterminowana przez jakiś wpływ, oddziaływanie na naszą psychikę

Są czynami czynności zautomatyzowane.

Teorie czynu:

1. teoria naturalistyczno-kauzalna (ontologiczne podejście do istoty czynu) - czynami są spowodowane ludzką wolą zmiany w świecie zewnętrznym

2. teoria finalistyczna (ontologiczne podejście do istoty czynu) - czynem jest tylko takie ludzkie zachowanie się, które powstało pod wpływem aktywnej roli świadomości, jako jej produkt przeszło przez stadium decyzji podjętej ze względu na określony cel, a następnie uzewnętrzniło się w postaci działania

3. teoria socjologiczna (normatywne podejście do istoty czynu) - za czyn można uznać tylko takie działanie lub zaniechanie, które jest społecznie doniosłe; czynem jest tylko zachowanie się psychicznie sterowane, którego warunkiem jest odpowiedni stopień aktywności siatki nerwowej, umożliwiający procesy sterowania

1. musi być to czyn bezprawny, a więc:

1. być sprzeczny z normą sankcjonowaną, co ma miejsce wówczas, gdy zachowanie człowieka narusza albo naraża dobro prawne na niebezpieczeństwo, a jednocześnie narusza wykształcone przez wiedzę i doświadczenie reguły postępowania z dobrem prawnym

2. czyn nie jest popełniony w okolicznościach wyłączających bezprawność np. obrona konieczna

2. musi być to czyn karalny a więc:

1. realizować wszystkie znamiona typu czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary (zachowanie poddane prawnokarnemu wartościowaniu musi być zgodne z ustawowym wzorcem zachowania karalnego)

2. nie zachodzą okoliczności wyłączające karalność (np. czynny żal skuteczny z art. 15§1 k.k.)

3. musi być to czyn karygodny, a więc mieć większy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości (stopień bezprawia); stopień społecznej szkodliwości czynu jest zobiektywizowaną oceną naganności czynu z uwagi na jego stronę przedmiotową i podmiotową; ustalając stopień społecznej szkodliwości czynu bierzemy pod uwagę okoliczności przedmiotowe i podmiotowe związane z czynem, ale nie mają znaczenia okoliczności związane z osobą sprawcy - tzw. koncepcja kompleksowa

4. musi być to czyn zawiniony

Wina jest to możliwość postawienia sprawcy zarzutu, że zachował się sprzecznie z prawem pomimo możliwości zachowania się zgodnie z normą przy braku zachodzenia okoliczności wyłączających winę..

Przesłanki przypisania winy:

1. zdatność do przypisania winy warunkowana dojrzałością (art. 10 k.k.) i poczytalnością (art. 31 k.k.) sprawcy

2. sprawca musi mieć możliwość obiektywną możliwość rozpoznania prawnego i faktycznego znaczenia czynu.

3. wymagalność zgodnego z prawem zachowania musi zachodzić w konkretnej sytuacji

Regułą jest konieczność stwierdzenia u sprawcy winy w czasie czynu (tzw. zasada koincydencji)

Teorie winy:

1. teoria psychologiczna winy - wina definiowana jest przez stosunek psychiczny sprawcy do czynu

2. teoria normatywna winy:

1. kompleksowa teoria normatywna - winą jest ujemnie oceniany, z punktu widzenia ustawy karnej, stosunek psychiczny sprawcy do czynu, sprawcy dorosłego, poczytalnego, działającego w normalnej sytuacji motywacyjnej. Zdaniem zwolenników tej teorii umyślność i nieumyślność odgrywa podwójną rolę w strukturze przestępstwa: po pierwsze, należy do strony podmiotowej czynu zabronionego, współwyznaczając wraz z innymi znamionami typ umyślnego lub nieumyślnego czynu zabronionego oraz, po drugie, decyduje wraz z innymi czynnikami (np. wymagalność zgodnego z prawem zachowania się) o istnieniu winy, jej rodzaju - wina umyślna, wina nieumyślna - i jej stopniu.

2. czysta teoria normatywna - winą jest sam zarzut stawiany sprawcy zabronionego czynu umyślnego lub nieumyślnego, zarzut uwarunkowany jego dojrzałością, poczytalnością, rozpoznawalnością bezprawności czynu oraz wymagalności zgodnego z prawem zachowania się. Czysta teoria normatywna stoi na stanowisku ścisłego oddzielenia od siebie umyślności i nieumyślności, jako elementów strony podmiotowej czynu zabronionego, od odrębnego szczebla struktury przestępstwa jaką jest wina. W związku z tym nie jest dopuszczalne posługiwanie się pojęciami wina umyślna i wina nieumyślna.

1. teoria relacyjna winy - istotę winy upatruje w istnieniu relacji zawinienia (sprawca X zawinił C w czasie t)

Kodeks karny z 1997 r. stoi na stanowisku czystej teorii normatywnej.

Elementy struktury przestępstwa opisane w pkt 2 i 3- oceniamy czyn z punktu widzenia przynależności do pewnej kategorii zachowań (do pewnych typów zachowań), badamy czy dane zachowanie posiada te wszystkie, cechy aby móc zakwalifikować je jako zachowanie należące do pewnego zbioru zachowań (bierzemy pod uwagę przy ocenie tylko elementy czynu warunkujące jego przynależność do konkretnego zbioru)

Elementy czynu opisane w pkt 4 i 5 - zindywidualizowana ocena czynu, bierzemy pod uwagę wszystkie elementy czynu, w przypadku 5 - także dotyczące sprawcy (jego wiek, stan psychiczny)

1. Wszystkie przesłanki odpowiedzialności karnej w istocie stanowią zakres zastosowania normy sankcjonującej

2. W obrębie przesłanek odpowiedzialności karnej w istocie wykazujemy pozytywnie tylko znamiona przedmiotowe i podmiotowe typu czynu zabronionego, a pozostałe domniemujemy

Jak w tym kontekście rozumieć tezę, iż przestępstwo jest zjawiskiem o podwójnej naturze: ontologicznej i normatywnej?

a) warstwa ontologiczna - odpowiedzialność za przestępstwo jest odpowiedzialnością za określony fragment zachowania się człowieka (zjawiska ze sfery otaczającej nas rzeczywistości, sfery ontologicznej)

b) warstwa normatywna - warunki uznania tego zachowania za przestępstwo określone zostały w przepisach prawa karnego

Pytania testowe:

Które z poniższych zdań jest prawdziwe :

1. norma sankcjonowana o tej samej treści może być interpretowana z kilku przepisów cz. szczególnej kodeksu karnego

2. stwierdzenie, iż zachowanie sprawcy realizuje znamiona typu czynu zabronionego przesądza, iż zachowanie sprawy narusza normę sankcjonowana

3. żadne z powyższych nie jest prawdziwe

Które z poniższych zdań jest prawdziwe :

1. nakazane lub zakazane zachowanie jest opisane w hipotezie normy sankcjonowanej i częściowo w dyspozycji normy sankcjonowanej

2. Hipoteza normy sankcjonowanej i sankcjonującej posiadają elementy wspólne (wspólne znamiona);

3. znamieniem normy sankcjonowanej jest zawsze stosunek psychiczny sprawcy do czynu

4. Żadne z powyższych zdań nie jest prawdziwe

Nie naruszają normy sankcjonowanej zachowania:

1. które nie naruszają reguł postępowania z dobrem prawnym (reguł ostrożności)

2. które w konkretnej sytuacji nie sprowadziły bezpośredniego zagrożenia dla dobra prawnego lub nie naruszyły tego dobra

3. których sprawca nie jest świadomy , że atakuje dobro chronione prawem

4. które obiektywnie nie stanowią ataku na dobro chronione prawem

5. które podjęte zostały za zgodą osoby, która jest dysponentem dobra chronionego prawem, którego ochronie konkretna norma sankcjonowana ma służyć

Norma sankcjonująca:

1. w swojej dyspozycji posiada elementy wspólne z dyspozycją normy sankcjonowanej

2. Interpretowana jest wyłącznie z przepisu cz. szczególnej prawa karnego lub ustaw szczególnych

3. wprowadza odpowiedzialność karną tylko za umyślne naruszenie normy sankcjonowanej

4. statuuje nakaz wymierzenia kary za każde przekroczenie normy sankcjonowanej;

5. o tej samej treści może - podobnie jak norma sankcjonowana - wynikać jednocześnie z kilku przepisów cz. szczególnej kodeksu karnego

6. żadne z powyższych zdań me jest prawdziwe

Wskaż zdanie(a) prawdziwe:

a. hipoteza normy sankcjonowanej tożsama jest z hipotezą normy sankcjonującej

b. zrealizowanie hipotezy normy sankcjonującej aktualizuje obowiązek wynikający z normy sankcjonowanej.

c. hipoteza normy sankcjonowanej określa sytuację, w której aktualizuje się obowiązek wymierzenia sankcji karnej

d. żadne z powyższych zdań me jest prawdziwe

Które z poniższych zdań jest prawdziwe :

1. w wyjątkowych przypadkach część znamion normy sankcjonowanej nie stanowi równocześnie znamion normy sankcjonującej (nawet zanegowanych)

2. tylko w wyjątkowych przypadkach część znamion normy sankcjonującej nie stanowi równocześnie znamion normy sankcjonowanej (nawet zanegowanych)

3. Norma sankcjonująca może być wprowadzona do porządku prawnego aktem prawnym rangi niższej niż ustawa;

4. znamieniem normy sankcjonującej jest zawsze stosunek psychiczny sprawcy do czynu

5. żadne z powyższych zdań nie jest prawdziwe

Wskaż zdanie(a) prawdziwe:

1. z przepisu prawa karnego „kto narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega grzywnie” można wyprowadzić normę sankcjonowaną o treści „zakazuje się naruszać nietykalność cielesną innej osoby”

2. z przepisu prawa karnego „kto narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega grzywnie” można wyprowadzić normę sankcjonowaną o treści „zakazuje się umyślnie naruszać nietykalność cielesną innej osoby”

3. z przepisu prawa karnego „kto narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega grzywnie” można wyprowadzić normę sankcjonująca, której dyspozycja statuuje nakaz wymierzenia sprawcy kary grzywny w każdej sytuacji w której wykazane zostanie naruszenie przez niego nietykalności cielesnej innej osoby

4. Kodeks karny stanowi źródło wyłącznie norm sankcjonujących

5. żadne z powyższych zdań nie jest prawdziwe

Wskaż zdanie prawdziwe:

a. bezprawność zachowania podlegającego prawnokarnej ocenie stanowi jeden z elementów struktury przestępstwa

b. stwierdzenie, iż zachowanie jest bezprawne warunkowane jest uprzednim stwierdzeniem, iż realizuje ono znamiona typu czynu zabronionego

c. stwierdzenie, iż sprawca zrealizował znamiona typu czyn u zabronionego przesądza, iż jego zachowanie jest bezprawne

d. żadne z powyższych nie jest prawdziwe

Wskaż zdanie prawdziwe:

a. prawnokarnie relewantny skutek stanowi element normy sankcjonowanej

b. znamieniem normy sankcjonowanej jest stosunek psychiczny sprawcy do czynu

c. warunkiem koniecznym przyjęcia, iż doszło do naruszenia normy sankcjonowanej jest stwierdzenie, iż zachowanie sprawcy obiektywnie stanowiło atak na dobro prawne

d. żadne z powyższych zdań nie jest prawdziwe

---