Ekonomia rozwoju (ang. development economics) jest dyscypliną ekonomii, która zajmuje się rozwojem krajów słabo rozwiniętych. Dyscyplina ta nie zamyka się wyłącznie na metodach wzrostu gospodarczego i zmianach strukturalnych, lecz zwraca także uwagę na polepszenie potencjału społecznego poprzez np. zdrowie, edukacje oraz dostęp do pracy.

Przedmiot ekonomii rozwoju

Kraje rozwijające się to duża grupa państw Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji i Oceanii. Zdecydowana większość tych krajów to kraje postkolonialne, które uzyskały niepodległość dopiero po drugiej wojnie światowej. Mimo trudności związanych z definicją terminu „kraje rozwijające się” zazwyczaj przyjmuje się, że państwa te charakteryzują się następującymi cechami (R.Piasecki, 2003, s.17):

• niskim przeciętnym standardem cywilizacyjnym,

• niskim poziomem PKB per capita,

• przewagą zatrudnionych w rolnictwie,

• dualizmem ekonomicznym, technologicznym i regionalnym,

• silnym nierównościami społecznymi,

• niskim poziomem oświaty, nauki i opieki zdrowotnej,

• silną presją demograficzną,

• wysokim bezrobociem o charakterze strukturalnym i sezonowym.

Geneza

Idee powstania ekonomii rozwoju pojawiły się po drugiej wojnie światowej. Ale jako oddzielna dyscyplina ekonomia rozwoju powstała w latach 50-ch XX wieku. Na celu miała zwalczanie problemów rosnących nierówności na świecie oraz ekskluzji społecznej.

W praktyce ekonomia rozwoju była teorią polityki gospodarczej krajów rozwijających się, która proponowała różne strategie rozwojowe oraz badała uwarunkowania tych krajów (R.Piasecki, 2007, s.7). W ciągu ponad 50 lat ekonomiści próbowali znaleźć najskuteczniejsze teorie rozwoju gospodarek państw średnio i słabo rozwiniętych. Na początkowym stadium uprzemysłowienie tych krajów było głównym celem. Istniał pogląd, że największe znaczenie miał rozwój przemysłu (zwłaszcza ciężkiego), a zaangażowanie, z którym uprzemysławiano państwa rozwijające się, doprowadziło nawet do zaniechania rolnictwa.

Teorie rozwojowe opierały się na doświadczeniach gospodarczych krajów Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych oraz Japonii, co wywoływało sporo krytyki. Z perspektywy czasu możemy zauważyć, że krytyka ta była słuszna, ponieważ w rzeczywistości kraje słabo rozwinięte się bardzo różnią od krajów rozwiniętych. Stosowanie więc tych teorii było niemożliwe albo przynosiło odwrotne wyniki.

Potrzeba nowych rozwiązań

Potrzeba poszukiwań nowych teorii była uzasadniona następująco (R.Piasecki, 2003, s.19):

• kraje słabo rozwinięte różnią się zasadniczo od krajów wysoko rozwiniętych,

• rezultaty dotychczasowego stosowania tradycyjnych teorii rozwoju gospodarczego w Trzecim Świecie należy ocenić negatywnie,

• teorie tradycyjne - w odniesieniu do tej grupy krajów - były oparte na błędnych przesłankach.

W latach osiemdziesiątych ekonomia rozwoju przeżyła kryzys, gdyż okazało się, że rozwój gospodarczy w krajach rozwijających się satysfakcjonował obywateli tych krajów znacznie mniej niż tego oczekiwano - nie osiągnięto widocznego postępu w sferze dobrobytu społecznego, „efektu skapywania bogactwa” na kraje biedne oraz zniwelowania nierówności dochodowych.

Po zwróceniu uwagi na Konsensus Waszyngtoński przedstawiciele tej dyscypliny powrócili do liberalnych koncepcji rozwojowych. Według reprezentantów liberalnej szkoły myślenia do wprowadzenia krajów rozwijających się na ścieżkę trwałego rozwoju gospodarczego konieczne było spełnienie następujących warunków (R.Piasecki, 2007, s.25):

• wzrost gospodarczy powinien być ściśle skorelowany z otwarciem gospodarki narodowej na zewnątrz,

• optymalna alokacja zasobów jest możliwa tylko w warunkach rynku światowego poddanego presji konkurencyjnej,

• rozwój będzie tym szybszy, im bardziej będzie on społecznie akceptowany.

Przyszłość ekonomii rozwoju

Jednak nadal ekonomia rozwoju znajduje się w impasie. Konsensusu Waszyngtońskiego nie wystarczy do uruchomienia długofalowych procesów rozwojowych. „Rozwój to długotrwały i złożony proces, w którym ważną rolę odgrywają trudno mierzalne czynniki kulturowe i instytucjonalne” (R.Piasecki, 2007, s.30). Jednakże w ostatnich latach wyłonił się nowy paradygmat rozwoju, który stawia następujące warunki dla krajów rozwijających się (R.Piasecki, 2007, s.30-31):

• podstawowe środowisko gospodarcze powinno sprzyjać w dłuższym okresie inwestycjom,

• strategie rozwoju muszą uwzględniać specyfikę kraju (country-specific development),

• gospodarka powinna charakteryzować się dużą wrażliwością na bodźce rynkowe,

• kapitał ludzki musi uzupełniać kapitał fizyczny,

• szybki przepływ i absorpcja informacji w szybko zmieniającym się świecie sprawiają, że podstawową rolę odgrywają zgodnie reagujące na bodźce instytucje i mechanizmy,

• wszędzie tam, gdzie występują niedoskonałości rynku, interwencyjne działania państwa powinny być „przyjazne rynkowi”.

Charakterystyka

DUALIZM EKONOMICZNY - inaczej zwany dualizmem agrarnym lub dualizmem gospodarczym, to zjawisko rozchodzenia się dróg rozwoju europejskie gospodarki feudalnej od połowy XV wieku. W krajach Europy Wschodniej (leżących na wschód od rzeki Łaby) dominowała gospodarka folwarczno - pańszczyźniana, natomiast w Europie Zachodniej (w krajach leżących na zachód od rzeki Łaby) pojawiły się zalążki gospodarki kapitalistycznej.

Dualizm ekonomiczny wywarł ogromny wpływ na rozwój całokształtu stosunków gospodarczych i społecznych w Europie.

Europa Zachodnia

Europa Zachodnia rozluźniła gorset poddaństwa i preferowała procesy kształtujące rynek towarów i rynek siły roboczej. W krajach Europy Zachodniej pańszczyzna była wspierana przez pracę najemną. Upowszechnienie się pracy najemnej sprzyjało bardziej intensywnej gospodarce rolnej. Podstawowym świadczeniem w rolnictwie stał się czynsz pieniężny. Wzrosła również rola kapitału agrarnego. W XVII w. w krajach Europy Zachodniej pojawiły się różne odmiany wielopolówki, zmniejszyły się ugory, zwiększyła się wydajność gleby. Szlachta (rzadziej chłopi) inwestowała kapitał zakumulowany w rolnictwie w różne przedsięwięcia przemysłowe.

Europa Wschodnia[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ][Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

W Europie Wschodniej widoczny był nawrót do ostrzejszych form poddaństwa i brak bodźców do upowszechnienia intensywnych form gospodarowania. W XVI - XVIII w. dominującą formą organizacji rolnej był system folwarczno - pańszczyźniany. Istota jego polegała na tym, że feudalni właściciele w obrębie swoich włości tworzyli własne gospodarstwa rolne (folwarki), uprawiane przy pomocy pańszczyźnianej siły roboczej. Folwark funkcjonował dzięki pracy chłopa pańszczyźnianego, wzrosła zależność osobista chłopa od feudała - chłop wraz ze swym gospodarstwem został całkowicie podporządkowany panu. Literatura historyczna mówi o wtórnym poddaństwie chłopów. Rozległe regiony Europy (Sycylia, Sardynia, Bałkany, Polska, Litwa) podporządkowane zostały rynkom zachodnim i skazane na dostosowanie produkcji do popytu na rynkach zagranicznych, a nie do potrzeb [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]krajowych.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Cele wykładu

• przedstawienie głównych kierunków i wyników debaty na temat teoretycznych koncepcji przezwyciężania zacofania i ubóstwa w krajach rozwijających się;

• analiza praktycznych doświadczeń krajów rozwijających się Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów i Pacyfiku w zakresie przyspieszania rozwoju gospodarczo-społecznego i ograniczania rozmiarów biedy;

• omówienie szans i globalnych uwarunkowań likwidacji ubóstwa w krajach słabo rozwiniętych.

Program wykładów

• Ekonomia rozwoju jako oddzielna dyscyplina ekonomii

• Problemy z nazewnictwem

• Zakres badawczy ekonomii rozwoju

• Studia nad rozwojem

• Geneza ekonomii rozwoju jako dyscypliny badawczej

• Wczesne nurty ekonomii rozwoju

• Ekonomia rozwoju od lat 80. XX wieku

• Nowe wyzwania

• Dualizm rozwojowy we współczesnym świecie - cechy charakterystyczne krajów rozwijających się

• Kraje rozwijające się - problemy z definicją

• Wzrost i rozwój gospodarczy

• Wzrost vs. rozwój gospodarczy

• Miary wzrostu i rozwoju gospodarczego

• Zróżnicowanie krajów pod względem wybranych wskaźników

• Case study: Brazylia i Kostaryka

• Teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego

• Wahania koniunktury

• Rodzaje wahań aktywności gospodarczej

• Cykle koniunkturalne - rodzaje i charakterystyka

• Cykl klasyczny vs. cykl współczesny

• Modele wzrostu

• Teorie popytowe

• Teorie neoklasyczne

• Teorie wzrostu endogenicznego

• Czynniki wzrostu i rozwoju

• Bariery rozwoju

• Strategie rozwoju

• Ubóstwo i nierówności społeczne

• Ubóstwo w świecie

• Absolutne vs. względne ubóstwo

• Pomiar ubóstwa

• Pomiar nierówności

• „Biedni” - charakterystyka grupy społecznej

• Ubóstwo i nierówności a rozwój gospodarczy

• Czynniki demograficzne w krajach rozwijających się

• Przyrost naturalny na przestrzeni wieków

• Ludność świata

• Przyczyny wysokiego przyrostu demograficznego w krajach rozwijających się

• Kontrola liczby urodzeń - case study: Chiny i Indie

• Urbanizacja w krajach rozwijających się

• Urbanizacja: trendy i projekcje

• Specyfika wielkich miast

• Możliwe rozwiązania problemów przyspieszonej urbanizacji

• Strategie industrializacji

• Substytucja importu: definicja, zastosowanie, wady i zalety

• Promocja eksportu: definicja, korzyści

• Case study: Korea Południowa

• Rolnictwo w krajach rozwijających się

• Rolnictwo w krajach rozwijających się - informacje podstawowe

• Specyfika rolnictwa w poszczególnych regionach świata

• Rolnictwo a rozwój gospodarczy: szansa czy ciężar???

• „Lekarstwo”: reforma rolna

• Rolnictwo a industrializacja

• Finansowanie rozwoju gospodarczego - źródła wewnętrzne

• Oszczędności

• Mikrofinanse

• Finansowanie rozwoju - źródła zewnętrzne

• Oficjalna pomoc rozwojowa (ODA)

• Inwestycje zagraniczne

• Transfery prywatne

• Międzynarodowe rynki finansowe

• Zadłużenie państw rozwijających się

• Ewentualnie:

• Handel międzynarodowy i rozwój

• Perspektywy na przyszłość

• Ekonomia rozwoju jako oddzielna dyscyplina ekonomii

• Problemy z nazewnictwem

• Zakres badawczy ekonomii rozwoju

• Studia nad rozwojem

• Geneza ekonomii rozwoju jako dyscypliny badawczej

• Wczesne nurty ekonomii rozwoju

• Ekonomia rozwoju od lat 80. XX wieku

• j. ang.: development economics, developmental economics, economics of development, economic development;

• j. franc.: l'économie du développement;

• j. polski - terminy używane czasem jako synonimy:

• ekonomia polityczna zacofania gospodarczego (T. Szentes),

• ekonomia polityczna krajów rozwijających się (S. Tiulpanow),

• makroekonomia krajów mniej zaawansowanych (J. Nowicki),

• ekonomia zacofania i rozwoju (Z. Kozak).

• Pojęcie węższe: teoria rozwoju (ang.:development theory, fr.: la théorie du développement) - obejmuje swym zasięgiem różne teoretyczne koncepcje rozwoju ekonomiczno-społecznego;

• Niekiedy ekonomia rozwoju pojmowana bywa w sensie uniwersalnym, dotycząc wszystkich krajów świata, niezależnie od poziomu ich zaawansowania gospodarczego;

• Często zakres badawczy ekonomii rozwoju odnoszony jest jedynie do krajów rozwijających się

• Ekonomia rozwoju obok aspektów teoretycznych obejmuje też badania empiryczne i stosowane: formułuje zalecenia pod adresem praktyki życia ekonomiczno-społecznego, tj. zawiera elementy rekomendowanych strategii rozwoju i pożądanej polityki gospodarczej.

• Według M.P. Todaro zakres zainteresowań ekonomii rozwoju jest szerszy niż tradycyjnej makro- i mikroekonomii, bo zajmuje się ona nie tylko optymalizacją procesów produkcji, ale też właściwą dystrybucją wytworzonych dóbr, usług i dochodów między poszczególne grupy społeczne;

• Zdaniem Z. Kozak - ekonomię rozwoju można nazwać też „ekonomią i teorią życia ludzi biednych, a jej tematem jej badań jest głównie „analiza istoty i przyczyn masowego ubóstwa oraz czynników, kierunków i narzędzi pobudzania rozwoju”; zajmuje się ona również „analizą, doskonaleniem i upowszechnianiem strategii rozwoju, opracowywanych i stosowanych przez rządy i organizacje międzynarodowe” w krajach ubogich.

• Czyli: ekonomia + wątki społeczne (dość często stosowane pojęcie: socjologia rozwoju)

• Większość autorów podręczników do ekonomii rozwoju rezygnuje z precyzyjnego definiowania tego przedmiotu wykładów i dyscypliny badawczej - zwykle podaje się pytanie badawcze i zakres zagadnień

• Przykład: japońscy ekonomiści Y. Hayami i Y. Godo we wstępie Development Economics: From the Poverty to the Welth of Nations (Oxford/New York 2005, Third Edition) wskazują, że podstawowym zadaniem ekonomii rozwoju jest analiza możliwości przezwyciężenia ubóstwa przez kraje o niskim dochodzie;

• Ekonomia rozwoju powinna starać się udzielić odpowiedzi na pytanie jak w warunkach dzisiejszego świata gospodarki o niskim dochodzie mogą wejść na ścieżkę rozwoju gospodarczego.

• Odmienne definicje development economics można znaleźć w encyklopedii ekonomii (Bell C. "development economics", The New Palgrave: A Dictionary of Economics, 1987) - ekonomia rozwoju została określona jako „gałęź ekonomii zajmująca się aspektami gospodarczymi procesu rozwoju w krajach o niskim dochodzie.”

• Podkreślając dalej, że „koncentruje się ona nie tylko na metodach wspierania wzrostu, lecz także na sposobach wykorzystania indywidualnego potencjału szerokich warstw ludności”, autor cytowanego hasła stwierdza, że powstające w ramach development economics teorie i modele powinny być użyteczne dla polityków gospodarczych w wewnętrznym życiu ekonomicznym i w stosunkach krajów rozwijających się z zagranicą.

• Studia nad rozwojem (development studies,les études du développement)

• Relatywnie nowy (około 20-30 lat) interdyscyplinarny kierunek działalności naukowo-badawczej i kształcenia w zakresie nauk społecznych, zajmujący się problematyką krajów rozwijających się;

• Obok ekonomii rozwoju development studies obejmują takie dyscypliny jak: socjologia i antropologia rozwoju, historia gospodarcza, geografia, ekologia, demografia, strategie industrializacji, problemy rozwoju rolnictwa i kwestie wyżywienia, zarządzanie projektami rozwojowymi, systemy polityczne krajów rozwijających sie, kraje rozwijające się wobec procesów globalizacji administracja publiczna, polityka oświatowa, etnografia…

• Główne ośrodki akademickie to m.in.:

• Institute of Development Studies (IDS), University of Sussex, Brighton

• Institute of Developmenet and Policy Management (IDPM), University of Manchester

• Development Studies Institute (DESTIN), London School of Economics

• Institut des Etudes du Développement Economique et Social (na paryskiej Sorbonie)

• Institut de Hautes Etudes Internationales et du Développement (Genewa)

• Od połowy lat 70. XX wieku aktywnie działa Europejskie Stowarzyszenie Instytutów ds. Rozwoju (EADI - European Association of Development Research and Training Institutes);

• Od 1984 badania prowadzone są w ramach mandatu Uniwersytetu Narodów Zjednoczonych (UNU - United Nations University): World Institute for Development Economics Research of the United Nations University (UNU-WIDER) bada kwestie związane z rozwojem gospodarczym i ubóstwem w skali świata i ewentualne rozwiązania problemów krajów rozwijających (nastawienie na praktykę).

• W Wielkiej Brytanii działa Development Studies Association (DSA) grupujące zarówno placówki badawcze jak i badaczy rozwoju.

• Ekonomia rozwoju powstała w ośrodkach uniwersyteckich krajów Zachodu w II połowie lat 40. XX wieku;

• Awansowała do rangi odrębnej dziedziny badawczej nauk ekonomicznych i przedmiotu wykładów w latach 50., natomiast upowszechniła się szerzej w latach 60. i 70. XX wieku.

• Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii rozwoju:

• dostrzeżenie rosnących dysproporcji rozwojowych i głębokich różnic ekonomiczno-społecznych między poszczególnymi państwami;

• konieczność wyeliminowania groźby światowej „eksplozji demograficznej”, braku żywności (kryzysu żywnościowego) i wyczerpania się zasobów naturalnych;

• powojenne sukcesy w odbudowie ze zniszczeń krajów Europy Zachodniej (dzięki Planowi Marshalla);

• Za pierwszą książkę poświęconą ekonomii rozwoju uważa się opublikowaną w 1947 r. pracę K. Mandelbauma: „Uprzemysłowienie terenów zacofanych” („The Industrialization of Backward Areas”).

• Od lat 50-tych do połowy lat 70-tych w ekonomii rozwoju dominowały - jak podkreślają Z. Kozak i R. Piasecki - następujące kierunki badawcze:

• nawiązujące do dorobku ekonomii neoklasycznej modele wzrostu kumulatywnego i ortodoksyjne teorie rozwoju (akcentujące kluczową rolę niedoboru kapitału, wykorzystania nadwyżek siły roboczej, wyboru technik produkcji i metod industrializacji),

• opisowe teorie modernizacji (o rodowodzie socjologicznym),

• powiązane z keynesizmem strukturalne teorie rozwoju,

• radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczo-społecznego,

• Od połowy lat 70-tych zaczęła się faza kryzysu i przewartościowań, kiedy to D. Seers - jeden z pionierów ekonomii rozwoju - ogłosił jej upadek („śmierć”) jako samodzielnej i twórczej dziedziny badań.

• W latach 80. „ekonomia rozwoju zaczęła opowiadać się za wolnym rynkiem w gospodarce, a także za ograniczeniem roli państwa w życiu gospodarczym” (R. Piasecki);

• Upowszechnienie poglądów liberalnych i reform prorynkowych (liberalizacji, prywatyzacji i deregulacji) oraz programów dostosowań strukturalnych, realizowanych przez KSR w ramach ich współpracy z MFW i Bankiem Światowym, zgodnie z tzw. konsensusem waszyngtońskim.

• Od połowy lat 90. XX wieku - „nowe spojrzenie” na ekonomię rozwoju - nacisk na likwidację ubóstwa (MDGs), dominacja poglądów o kluczowej roli instytucji w rozwoju gospodarczym.

Dualizm gospodarczy - dwutorowy rozwój gospodarczy; w nowożytnej Europie polegał na powstaniu w krajach leżących na wschód od rzeki Łaby gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (rolnictwo ekstensywne), a na zachód początków gospodarki kapitalistycznej (rolnictwo intensywne). Proces ten rozpoczął się w XVI wieku.

Przyczyny dualizmu gospodarczego:

• wielkie odkrycia geograficzne

• rezygnacja ze służby rycerskiej na rzecz wojsk zaciężnych

• pierwsza w dziejach nowożytnej Europy rewolucja cen (inflacja), spowodowana napływem szlachetnych kruszców a tym samym spadek realnej wartości pieniądza

• dążenia szlachty do zwiększenia swoich dochodów, w Europie po zachodniej stronie Łaby poprzez zmniejszenie pańszczyzny i zawierania dzierżaw krótkoterminowych, natomiast w Europie na wschód od rzeki poprzez powiększanie folwarków, tym samym odbierając ziemie chłopom.

Charakterystyka

Brak jest jednoznacznego kryterium, które umożliwiłoby zakwalifikowanie danego państwa do grupy krajów rozwijających się. Każda organizacja prowadząca pomoc dla krajów ubogich stworzyła własny system kwalifikacji.

Klasyfikacja OECD

OECD dzieli kraje na:

• państwa najsłabiej rozwinięte, państwa o niskich dochodach (PKB na mieszkańca poniżej 755 USD),

• średnio-niskich dochodach (PKB na mieszkańca między 756 a 2.795 USD)

• średnio-wysokich dochodach (PKB na mieszkańca między 2.796 a 9.205 USD),

• kraje nowo uprzemysłowione

• kraje naftowe OPEC. (DAC List of Aid Recipients)

Dodatkowo zgodnie z klasyfikacją Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju krajami rozwijającymi się nazywane są państwa, które kwalifikują się do otrzymywania Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA). Są to dotacje i pożyczki przekazywane instytucjom sektora publicznego państw rozwijających się, wspierające przede wszystkim rozwój gospodarczy i budowanie dobrobytu w tych krajach. Pożyczki są liczone jako Oficjalna Pomoc Rozwojowa tylko wtedy, gdy zawierają komponent dotacji o wartości przynajmniej 25% wartości pomocy. Dodatkowo do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej zalicza się pomoc techniczna. Dotacje, kredyty i pożyczki przeznaczone na cele militarne nie wliczają się do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej. (Chrabonszewska E, str 126)

Klasyfikacja ONZ

Z kolei ONZ dzieli kraje wykorzystując Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI). Jest to wskaźnik socjo-ekonomiczny przedstawiający rozwój danego kraju. Regularnie obliczany przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). HDI składa się z trzech komponentów: długości życia, poziomu edukacji (mierzonego poziomem analfabetyzmu oraz średnią czasu edukacji) oraz dochodu na głowę mieszkańca (skorygowanym o lokalne koszty życia) (Albinowski S, str. 117). Wykorzystując ten wskaźnik ONZ dzieli kraje na trzy kategorie:

• kraje o niskim poziomie rozwoju społeczeństwa (państwa poniżej 0,5 pkt. HDI),

• kraje o średnim poziomie rozwoju społeczeństwa (państwa między 0,5 a 0,8 pkt. HDI),

• kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczeństwa (państwa powyżej 0,8 pkt HDI).

Klasyfikacja Banku Ś[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]wiatowego[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Natomiast najmniej dokładny podział krajów stosuje Bank Światowy. Dzieli państwa na podstawie PKB na mieszkańca, które następnie grupuje na 4 kategorie:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• państwa o niskich dochodach (PKB na mieszkańca poniżej 935 USD),[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• średnio-niskich dochodach (PKB na mieszkańca między 936 a 3705 USD)[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• średnio-wysokich dochodach (PKB na mieszkańca między 3706 a 11445 USD)[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• wysokich (ponad 11446 USD).[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Dodatkowo Bank Światowy przeprowadza kategoryzacje krajów na podstawie ich zadłużenia na kraje poważnie zadłużone i kraje średnio zadłużone. Wskaźniki wyliczane są na podstawie raportów dotyczących zadłużenia - World Bank Dept Reporting System - DRS. Krajami poważnie zadłużonymi są te państwa, których udział zaktualizowanego kosztu obsługi długu w przychodzi narodowym jest wyższy niż 80% oraz relacja zaktualizowanego kosztu obsługi długu do eksportu powyżej 220%. Natomiast krajami średnio zadłużonymi są te państwa, których wymienione wyżej wskaźniki przekraczają 60%. (Chrabonszewska E, str 347)[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Polityka wzrostu i rozwoju gospodarczego

Wzrost gospodarczy

Jest odnoszony do sfery realnej gospodarki, która obejmuje materialną bazę produkcji wraz z zasobami naturalnymi, ludnością i zmianami w jej strukturze oraz wytwarzanymi dobrami produkcyjnymi i konsumpcyjnymi.

Jednakże pojęcie „wzrost gospodarki" obejmuje jedynie wzrost wielkości wytworzonych dóbr i usług produkcyjnych i konsumpcyjnych, tj. niektórych czynników produkcji i środków zaspokojenia potrzeb.

• wzrost gospodarki wiąże się ze zróżnicowaną dynamiką poszczególnych jej składników, a nawet nie wyklucza regresu dotyczącego pewnych jej części, np. rolnictwa czy przemysłu,

• produkcja może się zmieniać w różnych kierunkach z różną dynamiką, jednak sumaryczny efekt tych zmian jest dodatni,

• np. w I kw. produkcja może spadać ze 100 jednostek do 95, w II pozostawać na poziomie z I kw., w III kw. ponownie spaść o 3 jednostki, a w IV kw. silnie wzrosnąć o 13 jednostek.
  W wyniku tych zmian w skali roku odnotowany zostanie wzrost produkcji o 5% (100,95,95, 92, 105).

Rozróżniamy:

• ekstensywny wzrost gospodarczy, osiągany przez zwiększanie zasobów, np. wzięcie pod uprawę nowych areałów ziemi - typ wzrostu, którego podstawą są rosnące nakłady i stosunkowo wolne zmiany w wydajności czynników produkcji

• intensywny wzrost gospodarczy, osiągany przez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów, np. przez zwiększenie wydajności z hektara gruntów ornych. (zwiększająca się wydajność pracy, malejące wskaźniki materiałochłonności, energochłonności, kapitałochłonności)

Czynniki wzrostu gospodarczego

• historyczne (wzrost jest funkcją: kapitału, ziemi, pracy, surowców, wiedzy technicznej);

• modelowe, w którym wyróżnia się czynniki bezpośrednie i pośrednie wzrostu gospodarczego;

• systemowe, na podstawie różnych kryteriów - klasyfikuje się czynniki wzrostu jako:

• czynniki tradycyjne;

• czynniki nowoczesne.

• ilościowe: przyrost zasobów np. zatrudnienia, kapitału;

• jakościowe: wzrost wydajności pracy, produktywności kapitału, postęp naukowo-techniczny i technologiczny.

System rachunków narodowych

• Wewnętrznie uporządkowany zbiór spójnych, logicznych i zintegrowanych rachunków makroekonomicznych, bilansów i tablic opracowanych według obowiązujących norm i reguł statystycznych, służący do pomiaru efektów działalności gospodarczej w krajach o gospodarce rynkowej.

• Do podstawowych mierników systemu rachunków narodowych należą:

• Produkt krajowy brutto

• Produkt narodowy brutto

• Produkt narodowy netto

• wielkość dochodów osobistych

• Do wskaźników ekologicznych opartych na modyfikacji SNA należy zaliczyć:

• mierniki dobrobytu ekonomicznego Nordhausa i Tobina (MEW - Measure of Economic Welfare)

• mierniki krajowego dobrobytu (NNW - Net National Welfare)

• miernik ekonomicznych aspektów dobrobytu (EAW - Index of the Economic Aspects Welfare)

• wskaźnik ekologicznych bogactw naturalnych Daly'ego i Cobba nazywany miernikiem trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW - Index of Sustainable Economic Welfare).

Produkt Krajowy Brutto
(Gross Domestic Product)

• PKB jest miarą produkcji wyrażonej w pieniądzu, wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

• Produkt krajowy brutto obejmuje wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w określonym czasie (najczęściej w ciągu jednego roku) na terytorium danego kraju. Jest to miara strumienia bieżącej produkcji.

• Ceny obowiązujące w danym okresie obrachunkowym nazywamy cenami bieżącymi.

• PKB obliczony jako suma iloczynów ilości poszczególnych dóbr i usług oraz ich cen bieżących, tj. obowiązujących w interesującym nas okresie obrachunkowym, określamy jako nominalny.

• PKB liczony w cenach bieżących przyjęło się nazywać nominalnym.

Nominalny PKB może zniekształcać zmiany rozmiarów produkcji, jeśli jego poziom zależy nie tylko od zmian ilości, ale również zmian cen.

W celu wyeliminowania wpływu zmian cen na wartość nominalnej wskaźnika PKB należy:

• dokonać wyboru tzw. roku bazowego. Poziom cen obowiązujących w roku bazowym posłuży do wyrażenia wartości dóbr i usług w innych latach;

• obliczyć średnią ważoną procentowych zmian cen wszystkich dóbr i usług w poszczególnych latach interesującego nas przedziału czasu. Jako wagi najczęściej przyjmuje się udziały poszczególnych dóbr w wartości PKB, wytworzone w roku bazowym, ponieważ w miarę upływu czasu udziały te ulega niekiedy dużym zmianom. Podstawa cen, czyli rok bazowy, jest zmieniany w zależności od szybkości ruchu cen, np. co 5 lub 10 lat. Tak otrzymana wartość nosi nazwę deflatora, który uwzględnia zarówno zmiany cen dóbr konsumpcyjnych, jak i inwestycyjnych oraz usług.

• podzielić wartość PKB w ujęciu nominalnym przez wartość deflatora

Otrzymany w wyniku powyższych operacji wynik nosi nazwę realnego PKB.

1. PKB nie jest sumą wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych w ciągu roku w danym kraju. Przy jego obliczaniu sumuje się jedynie wartość dóbr służących bezpośredniej konsumpcji i wykorzystywanych w procesie inwestycyjnym. Pomija się natomiast tzw. dobra pośrednie zużyte przez producentów dóbr finalnych;

2. PKB nie może odzwierciedlać wartości dóbr i usług, które nie są przedmiotem transakcji rynkowych, np. wytworzonych w gospodarstwach domowych Mając na uwadze pokaźne rozmiary tego typu produkcji, zwłaszcza w krajach o mniej rozwiniętych rynkach, PKB jest stosukowo mało wiarygodną miarą wartości wytworzonej produkcji.

3. PKB nie uwzględnia transakcji czysto finansowych, takich jak: finansowe transfery rządowe definiowane jako bezzwrotne wypłaty pieniężne państwa na rzecz obywateli, prywatne bezzwrotne transfery płatnicze na rzecz osób i organizacji, sprzedaż i kupno papierów wartościowych;

4. PKB nie uwzględnia wartości transakcji z tytułu sprzedaży towarów używanych, np. samochodów, komputerów, odzieży oraz innych dóbr trwałego użytku, gdyż ich wartość została uwzględniona w PKB z tytułu transakcji po wyprodukowaniu;

5. PKB liczony w cenach rynkowych jest miarą wartości produkcji krajowej obejmującą również podatki pośrednie. Jednakże wartość niektórych dóbr i usług nie jest przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży na rynku. Trudno określić ich
   wartość rynkową => wartość tych usług jest wyliczana na podstawie kosztów ich świadczenia. Problem niejednorodnej wyceny znika, jeśli jego wartość jest wyrażana w cenach czynników produkcji, tj. z pominięciem podatków pośrednich Te.

Metody liczenia PKB

1. PKB = suma netto sprzedaży finalnej = suma wydatków podmiotów gospodarczych na dobra finalne
   Y = C + I + G + X - Z

2. PKB = suma wartości dodanej na danym obszarze

3. PKB = suma dochodów z czynników produkcji uzyskanych dzięki działalności gospodarczej na danym obszarze geograficznym

Produkt Narodowy Brutto
(Gross National Product)

• wartość PKB + zarejestrowane przez oficjalne statystyki dochody uzyskane przez Polaków zamieszkałych za granicą i odjąć dochody cudzoziemców uzyskane w Polsce = suma PKB i dochodów netto z pracy lub własności za granicą;

• miara całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju - bez względu na miejsce świadczenia usług;

• PNB > PKB, jeśli dochody cudzoziemców byłyby mniejsze od dochodów obywateli Polski uzyskiwanych za granicą

• PNB nie uwzględnia nielegalnych dochodów

• Dochód narodowy jest sumą wynagrodzeń za udostępnienie czynników produkcji.

• dochody osobiste obejmują wszelkie rejestrowane dochody gospodarstw domowych

= dochód narodowy

- składki na ubezpieczenia społeczne

- nie rozdzielone zyski przedsiębiorstw

- oprocentowanie netto

+ płatności transferowe ze strony państwa i przedsiębiorstw

+ dochody osobiste z odsetek od kapitału
+ dochody osobiste z dywidend

• Do dyspozycji osób i ich rodzin według własnego uznania pozostają jednak ostatecznie dochody osobiste pomniejszone o podatki osobiste. Tak obliczona wielkość została nazwana dochodami do dyspozycji.

Porównania podawanych przez krajowe i międzynarodowe rachunki statystyczne wartości PKB (PNB) nie pozwalają jeszcze wnioskować o kondycji gospodarki krajowej i sytuacji ekonomicznej obywateli danego kraju, ponieważ:

• poszczególne kraje różnią się liczbą ludności, a w związku z tym liczbą osób tworzących PKB (PNB),

• waluty poszczególnych krajów, w których wyrażany jest PKB (PNB), mogą mieć różną siłę nabywczą,

• poszczególne kraje różnią się zasobem nagromadzonego majątku

• Do porównań potencjału gospodarczego państw o różnej liczbie ludności, wprowadzono pojęcie PKB/PNB na mieszkańca (PKB/PNB per capita);

• PKB/PNB per capita różnych krajów wyraża się w dolarach USD, aby stało się możliwe porównywanie tych wielkości.

• do porównań stosuje się parytet siły nabywczej pieniądza (Purchasing Power Parity - PPP). PPP eliminuje różnice w poziomie cen poszczególnych krajach

• Również PKB per capita ustalony według parytetu siły nabywczej nie eliminuje wszelkich zniekształceń tego wskaźnika jako miary kondycji ekonomicznej obywateli i gospodarki.

• Dobra zaspokajające takie same potrzeby, lecz produkowane w różnych krajach, mogą się różnić pod względem trwałości, funkcjonalności, estetyki.

• Już nagromadzone dobra trwałego użytku, które nie są składnikiem PKB, w znacznym stopniu określają sytuację materialną gospodarstw domowych i możliwości produkcyjne przedsiębiorstw.

• Wzrost gospodarczy jest miarą krótkookresowych zmian ilościowych w gospodarce,

• Stan gospodarki, mierzony realnym poziomem PKB per capita, powinien mieć wyraźne i dostrzegalne przełożenie na zamożność obywateli.

• Procesom wzrostu gospodarczego towarzyszą zmiany struktury produktu narodowego i całej gospodarki, to jednak ani PNB, ani PKB nie odzwierciedlają tych zmian.

Rozwój gospodarczy - oprócz zmian ilościowych, wyrażanych za pomocą wskaźników wzrostu gospodarczego, obejmuje również zmiany jakościowe w strukturze społeczno-ekonomicznej kraju.

To proces łączący w sobie:

• zrównoważony wzrost wartości PKB (PNB),

• zmiany strukturalne procesów produkcji (zmiany jakości wytwarzanych dóbr i usług, zmiany struktury asortymentowej)

• postęp technologiczny (doskonalenie techniki, pracy,
  zarządzania)

• zmiany na gruncie społecznym, politycznym oraz instytucjonalnym,

• polepszenie warunków życia ludności kraju.

• Gospodarka może wykazywać wzrost gospodarczy, który jednak nie musi sprzyjać rozwojowi gospodarczemu.

• Tylko wzrost gospodarczy służący sfinansowaniu inwestycji zmieniających strukturę rzeczową aparatu wytwórczego, technologie produkcji, strukturę i jakość wytwarzanych dóbr i usług może się przyczynić do rozwoju ekonomicznego.

• Z tych względów niezmiernie trudno jest przedstawić proces rozwoju ekonomicznego za pomocą jednego uniwersalnego miernika.

Wady PKB/PNB

• uwzględnia tylko dobra finalne, nie uwzględnia dóbr używanych;

• nie obejmuje produkcji na własne potrzeby; pomija pokaźny zakres produkcji gospodarstw domowych.

• nie obejmuje produkcji szarej strefy;

• obejmuje antydobra ze społecznego punktu widzenia;

• wraz ze wzrostem PKB rosną koszty zanieczyszczania środowiska, koszty urbanizacji, podróżowania i związane z tym uciążliwości życia, czyli skala tzw. ujemnych efektów zewnętrznych produkcji, które obniżają jakość życia - nie uwzględnia strat ekologicznych

• jest powiększony przez te rodzaje rejestrowanej działalności gospodarczej, które nie podnoszą poziomu i jakości życia ludzi w danym kraju, np. nadmiernie rozbudowane siły policyjne, wymiaru sprawiedliwości, wojsko i inne;

• per capita nie pokazuje dysproporcji w podziale dochodów;

Rozwój społeczny (Human Development)

Human Development Index (HDI)

jest alternatywnym w stosunku do PKB wskaźnikiem socjo-ekonomicznego rozwoju danego kraju.

Składa się z trzech komponentów:

długości życia,

poziomu edukacji

dochodu na głowę mieszkańca

dobrobyt

Bardzo mało jest wymagane by doprowadzić państwo do dobrobytu nawet z najniższego poziomu barbarzyństwa, mianowicie pokój, niskie podatki i tolerancyjne kierowanie sferą sprawiedliwości. Adam Smith

Dobrobyt - zamożność, spokojne życie, dostatek.

W sensie ekonomiczno-społ. - stan wysokiego zaspokojenia potrzeb bytowych i kulturowych ludności za pomocą rozmiarów konsumpcji indywidualnej i społecznej.
Na jego poziom wpływają również:

• zasób nagromadzonych przez gospodarstwa domowe dóbr,

• zasób dóbr tworzących infrastrukturę społeczno-ekonomiczną, jak np. szpitale i instytucje ochrony zdrowia, poziom i różnorodność szkolnictwa i instytucji kulturalnych, stan i gęstość sieci telekomunikacyjnej,

• zasób czasu wolnego oraz możliwości rekreacji i wypoczynku,

• jakość środowiska przyrodniczego,

• dobra o charakterze socjologicznym, psychologicznym i moralnym, jak np. zakres wolności wyboru jednostki, obyczaje, zasady sprawiedliwości, styl życia i inne.

Zmniejszenie dobrobytu w wyniku wzrostu gospodarczego jest rezultatem występowania negatywnych efektów zewnętrznych prowadzących do:

• ogólnego zanieczyszczenia środowiska,

• pogorszenia stanu zdrowia,

• nieracjonalnego gospodarowania czasem,

• zmniejszenia zasobów surowców,

• braku możliwości wytworzenia substytutów zasobów nieodnawialnych.

• naruszenia innych proporcji, które stanowią o ładzie ekonomicznym, ekologicznym, moralnym i duchowym.

• Jeśli rozwój gospodarczy ma służyć zwiększaniu dobrobytu wszystkich obywateli kraju, nie może się ograniczać wyłącznie do wzrostu PKB.

• Wypływa stąd wniosek, że w polityce gospodarczej nawet szybki wzrost produkcji powinien być postrzegany jako instrument rozwoju gospodarczego, który ma służyć równowadze społecznej (partycypacji w jego korzyściach wszystkich grup społecznych) i środowiska naturalnego.

Dążenia za wszelką cenę do realizacji jak najwyższych wskaźników wzrostu PKB w gospodarce centralnie planowanej, czyli do osiągnięcia ilościowych, a nie jakościowych celów gospodarowania, sprawiły, że Polskę plasowano w szeregu krajów z wysokimi wskaźnikami wzrostu gospodarczego. Wzrost ten służył przede wszystkim „produkcji dla produkcji", która nie przyczyniała się do wzrostu jakości życia. Świadczyły o tym:

• katastrofalny wzrost zanieczyszczenia środowiska naturalnego i zacofania technologicznego,

• powszechne niedobory i korupcja,

• postępująca dekapitalizacja majątku narodowego i niedostosowanie produkcji do potrzeb,

• niski poziom konsumpcji i narastające zadłużenie zagraniczne kraju, nie przyczyniło się do poprawy konkurencyjności produkcji i skrócenia dystansu rozwojowego do wysoko rozwiniętych krajów świata.

Oddziaływanie państwa na wzrost gospodarczy

• pobudzanie skłonności do oszczędzania i do przekształcania oszczędności w inwestycje;

• ułatwianie inwestowania w najwydajniejszych dziedzinach gosp. narod., w najefektywniejszych, społecznie niezbędnych przedsięwzięciach;

• sprzyjanie innowacjom, pobudzania i ułatwianie modernizacji aparatu wytwórczego;

• stwarzania preferencji dla zagranicznych inwestorów w korzystnych dla kraju przedsięwzięciach;

• korzystania z kredytów zagranicznych na cele inwestycyjne

warunki wstępne wzrostu i rozwoju

• odpowiednia ilość i jakość pracy. Siła robocza powinna mieć odpowiednie właściwości, aby mogła okazać się użyteczna we wdrażaniu nowych technologii. Najważniejsze z nich to: wykształcenie, umiejętności zawodowe, nawyki produkcyjne i motywacje do systematycznej pracy, jej doskonalenia i angażowania tych umiejętności do pomnażania produkcji;

• odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci maszyn, wyposażenia i surowców. Podaż kapitału zależy od udziału oszczędności w PKB. Im w danym kraju jest niższy PKB per capita, tym bardziej odczuwa się niedostatek kapitałów;

• odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych. We współczesnym świecie czynnik ten jest istotny, lecz nie decydujący. Japonia, która posiada niewielkie zasoby naturalne, osiągnęła wysoki poziom rozwoju i najwyższe wskaźniki wzrostu dzięki jakości posiadanej siły roboczej i niezwykle dużym skłonnościom do oszczędzania;

• wysoki poziom techniki i technologii. Technologia to wiedza o tym, jak przekształcać zasoby w dobra i usługi. O jej poziomie decyduje rozwój nauki. Badania naukowe tworzą podstawy podnoszenia poziomu techniki i technologii;

• sprzyjające czynniki socjokulturowe kształtujące etos pracy, wpływające na sumienność, skłonność do rywalizacji i podejmowanie wyzwań, jakie tworzy środowisko, samoodpowiedzialność za własną pomyślność.

DOKTRYNY P.E. W DZIEDZINIE WZROSTU GOSPODARCZEGO

• teorie popytowe - keynesizm, teoria państwa dobrobytu;

• teorie neoklasyczne (podażowe)-monetaryzm, nowa ekonomia klasyczna, ekonomia podaży.

Teorie popytowe

• J. Keynes, A. Okun, R. Harrod, E. Domar, M. Kalecki.

• Głównym czynnikiem wpływającym na zwiększanie tempa wzrostu jest zwiększanie popytu globalnego i zmniejszanie bezrobocia.

• Wzrost popytu stwarza bodźce do wzrostu inwestycji, a to oznacza wzrost produkcji i zatrudnienia.

• Keynesiści opowiadają się za odpowiednią ingerencją państwa w procesy gospodarcze.

KEYNESIZM :

• sektor prywatny w gospodarce cechuje dość duża niestabilność

• produkcja określona jest przez łączny popyt, czynniki podażowe nie mają istotnego znaczenia;

• bezrobocie ma przede wszystkim charakter przymusowy, wynikający z niedostatecznych rozmiarów popytu;

• między inflacją i bezrobociem istnieje wymienność /przynajmniej w okresach krótkich/ - krzywa Phillipsa

• istnieje uzasadnienie dla prowadzenia przez państwo aktywnej polityki gospodarczej opartej na działaniach dyskrecjonalnych i automatycznych stabilizatorach koniunktury

• politykę fiskalną cechuje większa skuteczność niż politykę monetarną

• w hierarchii celów polityki ekonomicznej priorytetowe znaczenie ma ograniczanie bezrobocia

• postuluje się wysoką progresję podatkową i wzrost świadczeń społecznych

Nowa ekonomia klasyczna
(teoria racjonalnych oczekiwań)

• R. Lucas, G.S. Becker, T. Sargent, N. Wallace

• Uczestnicy rynku formułują swoje oczekiwania na temat przyszłości, łącznie z przyszłą polityką, w oparciu o informacje minione, obecne i przewidywane w okresie przyszłym

• W polityce gospodarczej państwo powinno skupiać się na rozwiązaniach nie naruszających mechanizmu rynkowego, sprzyjających utrzymaniu stabilności cen i wzrostu podaży.

• Kwestionuje ona wszelki sens prowadzenia polityki ekonomicznej poza stabilizacyjnymi działaniami rządu i Banku Centralnego na rzecz minimalizacji zmian wydatków publicznych, rozmiarów emisji pieniądza i podatków.

Ekonomia podaży

• Źródłem trudności gosp. są ograniczenia po stronie podaży.

• Działania:

• zwiększenie wydajności oszczędzania i inwestowania

• zwiększenia podaży przez skłanianie przedsiębiorców do wzrostu produkcji i inwestycji

• pobudzenie oszczędności, powiększenie zasobów kapitału i ułatwienie dostępu do nich ludziom interesu.

• Wymóg stabilnej podaży pieniądza jako ważny czynnik polityki propodażowej

• Istotne znaczenie ma racjonalna polityka fiskalna.

• Wysokie podatki wpływają hamująco na poziom aktywności gospodarczej, wzrost zatrudnienia, na proces akumulacji kapitału. Krzywa Laffera.

Wzrost i rozwój gospodarczy

Wzrost gospodarczy oznacza możliwości danego kraju do zwiększania swoich zdolności produkcyjnych a więc do wytwarzania większej ilości dóbr i usług.

Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym, które oznacza wszystkie zmiany ekonomiczne, polityczne, społeczne i infrastrukturalne towarzyszące wzrostowi gospodarczemu.

Nie można osiągnąć rozwoju gospodarczego bez wzrostu gospodarczego; nie każdy wzrost prowadzi do rozwoju.

Czynniki wzrostu gospodarczego:

1. odpowiednia ilość i jakość kapitału,

2. odpowiednia ilość i jakość zasobów siły roboczej,

3. polityka zagraniczna rządu (proeksportowa),

4. odpowiednia ilość i jakość zasobów surowców naturalnych,

5. inne czynniki - czynniki socjokulturowe (świadomość, obyczaje, zwyczaje, religia itp.) - nie jest to czynnik warunkujący lecz wspomagający,

Bariery wzrostu gospodarczego:

1. problem ludnościowy - przeludnienie lub brak siły roboczej,

2. niedoinwestowanie gospodarki,

3. niska jakość kapitału,

4. czynniki socjokulturowe wpływające destrukcyjnie.

Wzrost gospodarczy dzielimy na:

• ekstensywny - następuje poprzez zwiększenie ilości wykorzystywanych czynników wytwórczych,

• intensywny - polega na lepszym wykorzystaniu posiadanych czynników wytwórczych.

Mierniki wzrostu

Wzrost gospodarczy można zaobserwować stosując różne miary gospodarcze, natomiast najważniejszym i najczęściej stosowanym jest stopa wzrostu produkcji dóbr i usług z okresu na okres.

Podstawowe miary ekonomiczne:

• PKB - Produkt Krajowy Brutto

• PNB - Produkt Narodowy Brutto

• PNN - Produkt Narodowy Netto

• DN - Dochód Narodowy

• DO - Dochody Osobiste

• DD - Dochody Dyspozycyjne

PKB - miara produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego kto jest ich właścicielem, tzn., że PKB mierzy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce danego kraju.

PNB - miernik całkowitych dochodów osiągniętych przez obywateli danego kraju niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki wytwórcze. PNB mierzony jest wg bieżącej wartości rynkowej tzn., że stosuje się bieżące ceny rynkowe. Wliczany jest również import i eksport.

PNB - jest to bieżąca wartość pieniężna wszystkich dóbr i usług finalnych zaoferowanych do sprzedaży w danym okresie, w danej gospodarce.

Podstawowa wada tych mierników jest stosowanie cen bieżących, co w przypadku inflacji zawyża ich wartość. Dla wyliczenia rzeczywistych zmian tych mierników stosuje się tzw. deflator.

Deflator jest to wskaźnik (zazwyczaj procentowy) pokazujący zmianę cen okresu badanego w stosunku do okresu poprzedniego.

Miary w ujęciu nominalnym obliczane są w cenach bieżących z danego roku, a miary w ujęciu realnym liczone są w cenach stałych z okresu bazowego.

Zadanie

Oblicz PKB nominalny i realny oraz deflator mając następujące dane:

PRODUKT	Rok 1999		Rok 2000
		szt.	cena	szt.	cena
A	100	2,-	50	3,-
B	50	20,-	40	30,-

PKB _nominalny '99 = 100*2+50*20 = 1200,-

PKB _nominalny '00 = 50*3+40*3 = 1350,-

PKB _realny'00 = 50*2+40*20 = 900

Deflator PKB 2000 = (1350/900)*100 = 150%

DN - to całość dochodów wypłaconych właścicielom ludzkich i fizycznych zasobów wytwórczych za wykorzystanie ich w określonym odcinku czasu. Dochód narodowy nie informuje o tym ile zarabiają konsumenci.

Wszystkie mierniki powinny być przeliczane na jednego mieszkańca, aby pokazać poziom życia obywatela w danym kraju.

Ocena PNB i PKB jako mierników wzrostów

1. Umożliwia obserwację zmian zachodzących w gospodarce danego kraju w poszczególnych latach.

2. Pomaga opracować politykę gospodarczą danego kraju oraz dokonać oceny jej skuteczności.

3. Stwarza możliwość porównania poziomu wzrostu gospodarczego w różnych krajach.

4. Nie uwzględnia inflacji dlatego też do wyliczenia realnego wzrostu gospodarczego niezbędne jest stosowanie tzw. deflatora PNB

Wzrost i rozwój gospodarczy 
1. Rozwój gospodarczy 
2. Wzrost gospodarczy 
Są to dwa różne terminy, oznaczają różne pojęcia. 
Wzrost jest tożsamy ze wzrostem PKB. Jest to kategoria ilościowa. 
Wzrost gospodarczy = wzrost PKB 
Rozwój to wzrost + zmiany strukturalne sprzyjające rozwojowi. Jest trudny do policzenia. 
Zmianą strukturalną sprzyjającą rozwojowi jest: 
- zmiana charakteru zatrudnienia (zmiana z sektora rolniczego do pozarolniczego); 
- wzrost udziału pracowników z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie zatrudnionych; 
- wzrost zatrudnienia w nowoczesnych gałęziach gospodarki, a spadek w tradycyjnych; 
- spadek zanieczyszczenia środowiska naturalnego; 
- obniżka wskaźnika śmiertelności niemowląt. 
Te wskaźniki, ich pogorszenie, oznaczają pogorszenie rozwoju gospodarczego. 
Miary wzrostu. 
Miarą wzrostu jest tempo wzrostu PKB oraz inne miary, charakteryzująca osiągnięty poziom wzrostu. Jest to PKB na mieszkańca liczony w $. Im więcej wynosi PKB, tym większy poziom wzrostu gospodarczego. Kraje najbogatsze - 20-30 tys. $ na mieszkańca; niezamożne (Polska) 5-8 tys. $ na mieszkańca; najbiedniejsze 100$ na mieszkańca. 
Kraje takie jak Polska (do 5 tys. $) nie płacą skłądek na ONZ oraz mogą liczyć na pomoc finansową. 
Rozwój mierzymy przez indeksy dobrobytu czyli wskaźnik wzrostu + zmiany struktury. 
Doktrynalne ujęcie wzrostu gospodarczego. 
O potrzebie osiągania wzrostu gospodarczego mierzonego w PKB mówiono, że załatwi wszystko - „Wzrost jest Bogiem”. 
Rekordowe tempo wzrostu PKB - w Polsce w latach 1971-1975 PKB wynosił 10%, tymczasem zaś w krajach kapitalistycznych - 3%.
„Gospodarka rowerowa” - oznacza szybki wzrost gospodarczy (poddana została ostrej krytyce). Odchodzono od doktrynalnego ujęcia wzrostu gospodarczego. 
„Gasnąca krzywa wzrostu gospodarczego” - połączenie osiągniętego wzrostu gospodarczego z możliwym do osiągnięcia tempem wzrostu gospodarczego. 
Im wyższy poziom wzrostu, tym niższe tempo wzrostu. Przy wysokim poziomie nie może być wysokiego tempa. 
„Wzrost zerowy” - gospodarka z roku na rok osiąga ten sam wolumen PKB. Brak wzrostu nie oznacza zmiany struktury tworzenia i podziału PKB. 
Do kryzysu przyczyniły się raporty Klubu Rzymskiego (nieformalne zrzeszenie najbardziej wpływowych ludzi świata). Raporty - oceniające rozwój cywilizacji - z dziedziny ekonomii. 
„Granice wzrostu gospodarczego” - raport Klubu Rzymskiego 1972r. - ukazał się kiedy jeszcze powszechnie panowała doktryna, że wzrost jest Bogiem, skrytykował wzrost gospodarczy i uznał go za szkodliwy. 
Przedstawiono w nim kilka barier wzrostu gospodarczego, które jeśli nie zostaną zmniejszone, mogą zagrozić cywilizacji np.: 
- wyczerpywanie się zasobów naturalnych - groźba, że tych bogactw zabraknie dla przyszłych pokoleń m. in. rudy, węgla, ropy, złota itp. oznaczać to będzie początkowo wzrost cen, a następnie całkowity brak; 
- skażenie środowiska - lata `60 i '70 największe skażenie środowiska (wód i powietrza), rozmiary skażenia były katastrofalne i zagrażały życiu ludzi. 
Rafineria Płocka - lata '60 - wzrost liczby poronień - najbardziej trujące wyziewy, których nie widać. 
Następny raport dopuszczał wzrost gospodarczy - „teoria wzrostu ograniczonego” - dopuszczał wzrost gospodarczy w krajach słabo rozwiniętych i tam gdzie nie ma gospodarki krajowej, kraje bogate powinny czuć się w obowiązku pomagać krajom biednym. 
Gospodarkę dzielimy na 3 sektory: 
1. rolnictwo, rybołówstwo, myśliwstwo 
2. przemysł, górnictwo, budownictwo 
3. usługi produkcyjne, materialne (zw. Z produktem, naprawa obuwia, samochodu) i niematerialne (jeden człowiek świadczy usługi drugiemu, adwokat, lekarz, nauczyciel) 
Materialne i niematerialne były ważne dla gospodarki planowej, ponieważ w ówczesnej gospodarce materialne tworzyły dochody narodowe, a niematerialne nie tworzyły dochodu narodowego. 
Jeżeli następuje wzrost gospodarczy mierzony wzrostem PKB, to w pierwszej kolejności rozwija się rolnictwo, później przemysł i usługi. 
Prawo Clarka i Fishera 
Wraz ze wzrostem gospodarczym następuje względne zmniejszenie zatrudnienia w sektorze 1, połączone ze wzrostem zatrudnienia w sektorze 2, a następnie w wyniku dalszych procesów wzrostu gospodarczego ze względnym spadkiem zatrudnienia w sektorze 2 i ze zwiększeniem zasobów pracy absorbowany przez sektor 3.

Czwarty Świat (kraje najmniej rozwinięte, kraje najuboższe) - powstała w wyniku sporów dotyczących klasyfikacji krajów rozwijających się grupa krajów o najmniejszym Wskaźniku Rozwoju Społeczeństwa. Lista najmniej rozwiniętych krajów obejmuje ok. 50 państw, z czego według danych ONZ na rok 2006 najmniej rozwiniętym państwem świata jest Timor Wschodni.

W teorii konwergencji zakładano, że państwa tzw. Trzeciego Świata znajdą się na tej samej linii rozwoju, co państwa Pierwszego i Drugiego Świata w przyszłości, co doprowadziło do problemu z określeniem państw najsłabiej rozwijających się lub nawet niemal nierozwijających się, które były daleko od takich rokowań. Wiele z państw Trzeciego Świata dążyło w kierunku rozwojowym utrzymując stały wzrost standardów życia, natomiast część, szczególnie dotknięta klęskami żywiołowymi, nie wykazywała zmian w tym kierunku pozostając z ostatnimi lokatami indeksu HDI.

Obecnie pod pojęciem tym rozumie się najczęściej kraje najbiedniejsze, o najniższym Wskaźniku Rozwoju Ludzkiego (HDI), PKB, z wysoką umieralnością i niskim standardzie życia, dotknięte najczęściej klęskami żywiołowymi, konfliktami zbrojnymi czy dotkniętych problemem masowego głodu obywateli.

Kraje najsłabiej rozwijające się stanowią mniejszość świata - zarówno pod względem liczebności ludności, liczby państw, jak również powierzchni tych państw w porównaniu z krajami rozwiniętymi lub wysoko rozwiniętymi.

Trzeci Świat (kraje rozwijające się) - powstałe w okresie zimnej wojny określenie państw nienależących do bloku zachodniego, w którym dominował kapitalizm, ani wschodniego, gdzie dominował ustrój socjalistyczny. Do krajów Trzeciego Świata zaliczonych było ponad 130 państw, przede wszystkim afrykańskich, azjatyckich i należących do Ameryki Łacińskiej. Państwa te charakteryzowały się słabym uprzemysłowieniem i dominacją form społeczeństwa tradycyjnego.

Geneza pojęcia

Jako pierwszy użył go francuski demograf i socjolog Alfred Sauvy w 1952r. Nawiązując do słynnego pamfletu księdza Emmanuela J. Sieyesa, w którym padają słowa "Czym jest stan trzeci? Niczym. Czym chce być? Wszystkim.". Alfred Sauvy skorzystał z analogi do sytuacji podczas rewolucji francuskiej. Wówczas ubogi trzeci stan domagał się równych praw tak samo teraz państwa trzeciego świata domagają się równej pozycji na arenie międzynarodowej^[1].

Znaczenie pojęcia

Kraje Trzeciego Świata to:

1. państwa postkolonialne,

2. państwa mające niski stopień rozwoju gospodarczego (dominuje rolnictwo),

3. państwa mające mocno zróżnicowaną strukturę społeczną i etniczną - w granicach jednego państwa mieszka nawet kilka walczących ze sobą plemion,

4. państwa, których struktura polityczna jest słabo wykształcona - nie wykształciła się elita polityczna, wojsko ma największe znaczenie polityczne,

5. państwa, które przyjmują bardzo odmienny zakres praw i wolności obywatelskich.

Państwa te często uzyskiwały niepodległość na drodze krwawej walki zbrojnej. Są one podzielone wewnętrznie, co prowadzi do licznych zamachów i ciągłych walk o władzę, a efektem wciąż trwającego stanu wojny jest nędza oraz głód.

Systemy ekonomiczne wyróżniane krajach Trzeciego świata to:

• wspólnota patriarchalna, związana z gospodarką naturalną i rodowo-plemienną organizacją społeczności

• drobnotowarowy, zakładający dominację indywidualnej własności ziemskiej, w której ziemia uprawiana jest rękami właściciela

• prywatno-kapitalistyczny, gdzie dzięki napływowi kapitału zagranicznego zwiększa się zapotrzebowanie na siłę roboczą, co w konsekwencji prowadzi do podniesienia się stopy życiowej ludności

• państwowy, w którym państwo jest właścicielem środków produkcji i głównym inwestorem.

Głównymi problemami tych krajów są: utrata opieki ze strony metropolii po uzyskaniu niepodległości; konflikty na tle ideowym, kulturowym, etnicznym, narodowościowym;analfabetyzm; niemożność zorganizowania stabilnych rządów; gwałtowny przyrost naturalny.

Kraje rozwijające się stanowią większość świata - zarówno pod względem liczebności ludności, ilości państw, jak również powierzchni tych państw.

W państwach tych w chwili odzyskania niepodległości funkcjonował układ feudalny i kapitalistyczny, a robotnicy byli w konflikcie z burżuazją, albo nawet rodowo-plemienny tylko z lekko zarysowanym feudalnym, gdzie szczególną pozycję zajmowali szamani i wodzowie plemion. Obecnie sytuacja ta w niektórych krajach się zmienia. Egipt, Indie, Algieria to kraje pracujące nad przyśpieszeniem rozwoju gospodarczego i zmianami struktury społecznej.

Kraje Trzeciego Świata przejmowały od swoich metropolii wzorce systemów politycznych (model rządów parlamentarnych, pół prezydenckich). Wprowadzenie systemu partyjnego nie powiodło się, rozpoczęto tworzenie jednopartyjnego (czasami występuje dwu- lub wielopartyjny). Partie tworzą wąskie grupy osób - zwykle grupy wojskowe, klanowe czy też zawodowe, stanowiące podporę dla rządów wodza.

Państwa te chcą się rozwijać, jednak konflikty wewnątrz kraju, wysoki przyrost naturalny, nierozwinięta świadomość narodowa utrudniają lub nawet uniemożliwiają wszelkie działania w tym kierunku. Państwa te same nie są w stanie sobie poradzić, dlatego ważna jest pomoc zagraniczna (Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

W teorii konwergencji zakładano, że państwa te znajdą się w przyszłości na tej samej linii rozwoju, co państwa Pierwszego i Drugiego Świata. Ze względu na różne interpretacje teorii konwergencji władze obu bloków wywierały naciski na rządy państw Trzeciego Świata na przyjęcie form ustroju kapitalistycznego bądź socjalistycznego.

Plan wykładu

1. Rolnictwo w krajach rozwijających się - informacje podstawowe

2. Specyfika rolnictwa w poszczególnych regionach świata

3. Rolnictwo a rozwój gospodarczy: szansa czy ciężar???

4. „Lekarstwo”: reforma rolna

5. Rolnictwo a industrializacja

1. Informacje podstawowe

• Wysoki wskaźnik zaludnienia terenów wiejskich w krajach rozwijających się: średnio około 70% ogółu ludności, z czego większość znajduje zatrudnienie w rolnictwie

• Jednocześnie: wysoki wskaźnik niedożywienia, analfabetyzmu i nierówności na terenach wiejskich

• 3,5 miliarda ludzi mieszka na obszarach wiejskich, ¼ z nich w warunkach chronicznego niedożywienia

• 65% światowej produkcji rolnej wytwarzana jest w krajach rozwijających się

2. Rolnictwo w różnych regionach

• Ameryka Łacińska:

• latyfundia (zatrudnienia dla minimum 12 osób) i minifundia (zbyt małe by zapewnić utrzymanie dla 1 rodziny)

• 1,3% właścicieli ziemskich posiada 71,6% ziem uprawnych

• Azja:

• Zbytnia fragmentacja i przeludnienie

• Brak środków na rozwój (brak dostępu do kredytów)

• Afryka:

• produkcja rolna na własne potrzeby

• Problemy z prawem własności

• Rolnictwo ekstensywne

• Rolnictwo a rozwój gospodarczy

• Historyczne koncepcje: fizjokratyzm, agraryzm, idea spółdzielczości

• Im wyższe PKB per capita, tym niższy udział rolnictwa w PKB, bo:

• Mniejsza część dochodu przeznaczana na żywność

• Zwiększenie produktywności w rolnictwie: mniejsza ilość środków przeznaczana na wyżywienie społeczeństwa

• Dlatego: to przemysł liczy się w rozwoju… czy aby na pewno??? - w wielu krajach skierowanie środków na promocję przemysłu i urbanizacji, skutki często katastrofalne, przewartościowanie koncepcji

FIZJOKRATYZM - rozwinął się we Francji w połowie XVIII w. w kraju, w którym dominowały jeszcze stosunki feudalne. Bankructwo pierwszego banku emisyjnego spowodowało, że właściciele kapitałów zaczęli lokować swoje pieniądze we własności ziemskiej. Na wsiach zaczęły powstawać nowe, kapitalistyczne gospodarstwa rolne.
Twórcą fizjokratyzmu jest F. Quesnay, który swój system wyłożył w pracy pt. „Tablica ekonomiczna”, opublikowana w 1758r.
Centralne miejsce w teorii fizjokratów zajmuje koncepcja pracy produkcyjnej i produktu dodatkowego. Fizjokraci uważali, że produkcyjna jest tylko praca w rolnictwie, ale produkcyjne są tylko nowoczesne gospodarstwa kapitalistyczne, bo tylko one tworzą produkt dodatkowy, tj. nadwyżkę wytworzonej wartości towarów ponad koszty produkcji.
Uczniowie Quesnay traktowali jego system jako ostatecznie zakończony i w pełni dopracowany, który wymaga tylko popularyzacji drogą powszechnej oświaty. Wielką zasługą fizjokratów zarówno francuskich jak i polskich było to, że przyczynili się do rozwoju oświaty, szkolnictwa i edukacji.
Fizjokraci dostrzegali występowanie praw ekonomicznych, które traktowali jako prawa naturalne czyli dane przez naturę, przez dobrą opatrzność.
Quesnay sformułował wizję rozwoju społeczno - gospodarczego opartego na prawach natury, z których dwa są najważniejsze. Prawo do posiadania własności prywatnej i prawo do wolności gospodarowania. Według Quesnaya motorem działalności gospodarczej ludzi jest interes osobisty, a więc osiąganie korzyści. Działalność jednych jednostek nie może naruszać praw drugich i dlatego na straży porządku naturalnego powinien stać rząd i prawo, a przede wszystkim nowoczesna oświata.
Znaczenie tablicy ekonomicznej Quesnaya
Stanowi ona pierwszy w dziejach nauki ekonomii schemat przepływu wytworzonego produktu społecznego pomiędzy klasami (schemat przepływów międzygałęziowych). Quesnay w sposób rachunkowy przedstawił wymianę między klasami oraz warunki osiągnięcia przez gospodarkę stanu równowagi ogólnej oraz realizacji procesów reprodukcji prostej.
Wyróżnił trzy klasy społeczne:
1. Klasę właścicieli świeckich i duchownych, którzy wydzierżawiają posiadaną ziemię rolnikom - dzierżawcą za co otrzymują czynsz dzierżawny
2. Klasa produkcyjna rolników dzierżawców, tylko ta klasa pomnaża bogactwo społeczne, a więc wytwarza produkt dodatkowy
3. Klasa jałowa, obejmująca przemysłowców, rzemieślników i kupców. Klasa ta nie pomnaża bogactwa społecznego
Quesnay opisał wymianę między klasami zaczynając od rolników, którzy dokonują nakładów kapitałowych 3 mld liwrów, a wytworzona przez nich produkcja ma wartość 5 mld liwrów. Produkt dodatkowy przekazują klasie właścicieli jako czynsz dzierżawny. Ponad to kupują u klasy jałowej narzędzia rolnicze za 1 mld liwrów. Klasa właścicieli ziemskich przeznacza 2 mld liwrów na kupno środków żywności u rolników za 1 mld liwrów i kupuje artykuły przemysłowe od klasy jałowej za 1 mld liwrów. Klasa jałowa kupuje u rolników artykuły konsumpcyjne za 1 mld liwrów i surowce pochodzenia rolniczego za 1 mld liwrów. W ten sposób do rolnictwa wracają wydane 3 mld liwrów, które stają się podstawą procesów reprodukcji prostej.
Quesnay pragnął realizacji zasad tablicy w życiu gospodarczym, co miało zlikwidować trudności ekonomiczne ówczesnej Francji. Chciał wprowadzić nowy, bo kapitalistyczny porządek gospodarczy w miejsce feudalnego. To było niemożliwe, bo wprowadzenie nowego ładu gospodarczego wymaga zmiany ustroju społeczno - politycznego.
Podstawowym hasłem fizjokratów było hasło leseferyzm, a więc nie ingerencji wolnej konkurencji, to hasło głosiła również ekonomia klasyczna i ekonomia poklasyczna XIX w. i zostało ono dopiero podważone w latach trzydziestych XX w, przez Keynes'a

Podstawowe miejsce w teorii fizjokratów ma koncepcja pracy produkcyjnej i produktu dodatkowego. Uważali oni, że produkcyjną pracą (tj. tworzącą nową wartość) jest jedynie praca w rolnictwie, bo tam powstaje tzw. produkt dodatkowy, czyli nadwyżka wytworzonej wartości ponad koszty produkcji. Produkcyjne są jednak tylko gospodarstwa nowoczesne, typu kapitalistycznego, bo nastawione na rynek - stosują nowe metody produkcji. Fizjokratyzm zmierzał do gospodarczej przebudowy monarchii i do rekonstrukcji ustroju feudalnego. Podstawowym dobrem produkcyjnym była ziemia, a rolnictwo to siła w rozwoju społeczeństwa. Porządkiem natury była: własność, wolność, poszanowanie pracy. Podstawowym hasłem fizjokratów było hasło leseferyzmu, czyli wolnej konkurencji, swobody działalności gospodarczej, której istnienie warunkuje działanie praw natury.

Wyróżniano trzy grupy:

• klasa właścicieli ziemskich - świeccy i duchowni; wydzierżawiają posiadaną ziemię rolnikom dzierżawcom, za co otrzymują czynsz dzierżawny;

• klasa produkcyjna (rolnictwo) - tylko ona pomnaża wartość produkcji, tworzy produkt czysty;

• klasa jałowa (przemysłowcy, rzemieślnicy, kupcy) - nie wytwarza nowej wartości, przynosi jedynie równowartość zużytych środków konsumpcji.

Agraryzm jest doktryną społeczną powstałą na przełomie XIX i XX wieku w Europie Środkowej, w Niemczech. Za twórcę terminu uważany jest Albert Schäffle. Doktryna ta zyskała swoich zwolenników w takich krajach jak: Bułgaria, Rumunia, Jugosławia, a także i Polska. W okresie międzywojennym w II Rzeczypospolitej agraryzm przybrał najpełniejszą postać. Jego najbardziej znanym wyrazicielem był Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” (tzw. agraryzm wiciowy). Podstawy ideologiczne i programowe pod polski ruch położyli znani ówcześni ludowcy - Józef Niećko i Stanisław Miłkowski. Ideały agraryzmu głoszone były również na łamach czasopism ludowych, szczególnie na łamach „Zielonego Sztandaru”, pisma Stronnictwa Ludowego.  

           

Założenia samej doktryny są dość niejednorodne. Z jednej strony agraryzm ma ambicje do bycia społeczną doktryną, która głosi konieczność obrony wsi i jej interesów. Z drugiej strony jest także pewnego rodzaju poglądem na świat, który odwołuje się w swych założeniach od tradycyjnego modelu życia wiejskiego, życia w zgodzie z naturą.

 

Agraryzm opierał się na przekonaniu i szczególnej roli i wartości ludowej, wiejskiej kultury. Chłopi przez agrarystów byli traktowani jako wyróżniona i nieskażona, a tym samym najzdrowsza moralnie część społeczeństwa. Chłopa kształtowało kilka czynników. Były to: jego praca na roli, obcowanie z naturą, prowadzenie samodzielnie swojego gospodarstwa. W efekcie wpływu tych czynników chłopi stawali się grupą obdarzoną cennymi przymiotami, takimi jak: solidność, szacunek wobec przyrody, samodzielność, solidarność czy pracowitość. Według agrarystów tylko taki ktoś mógł stworzyć sprawiedliwy ustrój społeczny i sprawować dobrze władzę. Podobnie wieś w ujęciu agrarystów charakteryzowała się wartościowymi cechami. Ziemia była uznawana za najwyższe dobro narodu. Twierdzono też, iż powinna należeć do tych, którzy ją uprawiają. Praca własna na roli była według zwolenników tej doktryny najbardziej uczciwą formą dochodu. Nie odbywała się bowiem kosztem innych osób. Kryzys kulturowy i społeczny epoki industrialnej mógłby zostać zażegnany jeśli ludowa kultura stałaby się dominującą. Cechy typowe dla życia wiejskiego, a więc szacunek dla przyrody i jej praw, solidarność międzyludzka, praca własnych rąk źródłem dochodów - mogłyby się stać cechami nowego społeczeństwa.

 

Dla agrarystów rolnictwo jest podstawą bogactwa narodu i państwa. Stąd istotna rola jaką w tej doktrynie przypisywano tej gałęzi gospodarki. Przemysł miał zajmować pozycję drugorzędną. Był także agraryzm sprzeciwem wobec nadmiernej industrializacji i urbanizacji. Kładł nacisk na rozwój samorządności wsi. Agraryzm stał się swoistego rodzaju trzecią drogą (pomiędzy socjalizmem, a kapitalizmem). W gospodarce postulowano oparcie jej na rodzimych gospodarstwach rolnych, na wiejskiej samorządności i na spółdzielczości.

 

Przeciwieństwem wsi było industrialne miasto. Miało ono jak twierdzili agraryści niekorzystny wpływ na człowieka, bowiem odrywało go od przyrody, której był przecież częścią. Życie w mieście jest niegodne z naturalnym porządkiem natury i świata. Techniczna ekspansja doprowadzi do tego, że człowiek zginie wśród tysiąca maszyn, stanie się swoistego rodzaju „dodatkiem” do nich. Taki pogląd nie negował samego technicznego rozwoju. Wiele z technicznych „nowinek” i nowoczesnych rozwiązań, zostały zaadoptowane na wsi. Agraryści chcieli jedynie zwrócić uwagę na to, że bezgraniczna i bezkrytyczna wiara z postęp techniczny nie jest lekarstwem na wszystko. Technologiczny rozwój winien być kontrolowany, bowiem nie on jest najważniejszy. Istotniejszy jest rozwój duchowy jednostki i o nim należy pamiętać.

 

Podstawowe założenia doktryny agraryzmu

• społeczny solidaryzm - chłopi jako jednorodna wspólnota o jednakowych interesach, winni się nawzajem wspierać w ich realizacji

• rozwój wiejskiej samorządności

• rolnictwo jako podstawa bogactwa narodu i państwa

• ziemia w rękach chłopów

• chłopi jako grupa obdarzona wysokimi przymiotami moralnymi, są predestynowani do sprawowania władzy w państwie

• zadaniem przemysłu, jako drugiej gałęzi gospodarki, jest zaspokojenie potrzeb rolnictwa

Spółdzielczość - zasady roczdelskie

1. Zasada dobrowolności oznacza, iż nie jest dopuszczalny, pod jakąkolwiek postacią, przymus tak co do zakładania jak i likwidacji spółdzielni, jak i co do przynależności do niej określonej osoby lub grupy osób. 2. Zasada samorządności oznacza, że o sprawach spółdzielni decyduje sama spółdzielnia poprzez swoje organy. Zasada ta wyraża się też w haśle: swoje sprawy bierzmy w swoje ręce.

3. Zasada wspólnoty członkowskiej nakazuje jej członkom traktować spółdzielnię jako ich wspólnotę. W konsekwencji prawa członkowskie są niezbywalne i nadające się do wykorzystania jedynie przy osobistym udziale członka w prowadzeniu spraw spółdzielni. Z tego ostatniego założenia wynika zakaz

posługiwania się przez spółdzielców zastępstwem, w spółdzielni pracy zaś zakaz zatrudniania pracowników najemnych. 4. Zasada podnoszenia poziomu kulturalnego członków spółdzielni wynika z

podstawowego założenia ruchu spółdzielczego, a mianowicie, że spółdzielnie zaspokajają nie tyle potrzeby gospodarcze, ale także inne (w tym kulturalne) potrzeby ich członków. Powyższa zasada jest też naturalną konsekwencją zasady wspólnoty członkowskiej. 5. Zasada demokratycznego ierownictwa oznacza, że członkowie spółdzielni posiadają równe prawa w zakresie wpływania na sprawy półdzielni. Powyższa zasada, wyraża się w haśle jeden członek jeden głos. Zasada ta w sposób

zasadniczy różni spółdzielnie od spółek prawa handlowego, zwłaszcza spółek kapitałowych.

Idea zatrudnienia socjalnego opiera się na schemacie "praca zamiast zasiłku, wypierając natomiast schemat "zasiłek zamiast pracy".
Założeniem jest to, że najlepszym sposobem walki z biedą jest
zapewnienie osobom nią zagrożonym źródła dochodu, uzupełniając
tradycyjny system pomocy socjalnej. Bardzo ważnym elementem jest też wspieranie aktywności społecznej oraz pomoc w rozwiązywaniu problemów dla ludzi potrzebujących. Jest to sposób na odzyskanie godności i wiary w siebie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym czy też marginalizowanych. Dodatkową korzyścią jest umocnienie więzi międzyludzkich, a także rozwój demokracji ekonomicznej i społecznej.

Polski model zatrudnienia socjalnego - proces implementacji zatrudnienia socjalnego do polskiego systemu polityki społecznej

Zatrudnienie socjalne, wprowadzone do polskiego systemu prawnego dzięki ustawie o zatrudnieniu socjalnym, adresowane jest do grup szczególnego ryzyka, zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym, osób o niskiej zatrudnialności:

• bezdomnych, realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności,

• uzależnionych od alkoholu, którzy zakończyli program psychoterapii w zakładach lecznictwa odwykowego,

• uzależnionych od narkotyków i innych środków psychoaktywnych, po ukończeniu programu terapeutycznego,

• chorych psychicznie,

• bezrobotnych pozostających bez pracy dłużej niż 24 miesiące,

• zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności z integracją ze środowiskiem,

• uchodźców realizujących indywidualny program integracji.

Wszystkie te grupy osób mają olbrzymie trudności ze znalezieniem pracy na otwartym rynku. Ustawa definiuje zjawisko wykluczenia społecznego jako stan, w którym osoba nie może własnym staraniem, ze względu na swoją sytuację życiową zaspokoić swoich podstawowych potrzeb, co prowadzi w konsekwencji do zrywania więzi rodzinnych, zawodowych i społecznych.
Istotne jest tu nie tylko ryzyko popadnięcia w ubóstwo przez osobę zagrożoną procesami marginalizacji, ale przede wszystkim ryzyko zerwania więzi społecznych, degradacja kapitału społecznego, dezintegracja społeczna.

Szacunkowe dane o kategoriach osób wymienionych w ustawie¹⁾

Spółdzielczość, ruch społeczno-gospodarczy powstały w połowie XIX w. w Europie Zachodniej (m.in. w Niemczech, Danii, Francji), zrzeszający drobnych wytwórców (chłopów, rzemieślników) i konsumentów w obronie przed konkurencją ze strony dużych przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych. Wykształciły się wówczas dwa główne typy spółdzielczości - wytwórcza i spożywców.

Procesy monopolizacyjne zahamowały rozwój spółdzielczości - spółdzielnie nie były w stanie zebrać dostatecznego kapitałupozwalającego na podejmowanie wielkich przedsięwzięć.

Od połowy XX w. ponowny rozwój spółdzielczości nastąpił w krajach socjalistycznych, zwłaszcza w rolnictwie, handlu, drobnej wytwórczości i usługach oraz w gospodarce mieszkaniowej. Spółdzielczość była w tych krajach uznawana za jedną z dróg uspołecznienia własności prywatnej.

„Zielona rewolucja”

• Problem głodu i niedożywienia na świecie nasilił się pod koniec lat 50. XX wieku, do łask powróciła m.in. teoria maltuzjańskiej pułapki;

• Odpowiedzią tzw. zielona rewolucja, czyli zespół programów rozwoju rolnictwa, wprowadzonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Żywności i Rolnictwa (FAO) w latach 60. XX wieku, mających na celu zwiększenie produkcji roślin uprawnych i zlikwidowanie zjawiska głodu na świecie, dzięki wprowadzeniu nowych, wydajnych odmian;

• W Azji Południowej i Południowo-Wschodniej zastosowano wysokoplenne odmiany pszenicy i ryżu;

• W efekcie Indie z importera stały się eksporterem żywności, jednak program jako całość w znacznej mierze zawiódł pokładane w nim nadzieje…

• Zielona rewolucja - określenie programów rozwoju rolnictwa prowadzonych w latach 60. XX w. przez agencję ONZ - Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Ich celem było zlikwidowanie zjawiska głodu na Ziemi poprzez zwiększenie produktywności rolnictwa (zwłaszcza w krajach tropikalnych i subtropikalnych) dzięki zastosowaniu wydajniejszych odmian roślin uprawnych i rozwojowi agrotechniki.

• Ważnym czynnikiem było wyhodowanie nowych odmian pszenicy, ryżu (np. IR-8) i kukurydzy, charakteryzujących się dużą plennością i odpornością na choroby.

• Mimo znacznej poprawy sytuacji żywnościowej w wielu krajach m.in. Indiach, Pakistanie, państwach Ameryki Południowej i Afryki, zielona rewolucja miała również swoje negatywne następstwa: ekologiczne - niekorzystne przekształcenia środowiska przyrodniczego w wyniku wprowadzania monokultur rolnych, przeprowadzania nieprzemyślanych melioracji czy nadmiernego zużycia wody w celu nawadniania, nadużywania nawozów sztucznych i pestycydów; społeczne: np. nagły wzrost zróżnicowania dochodów (biedni jeszcze bardziej zubożali), zaś brak doświadczenia rolników i odpowiednich urządzeń do magazynowania spowodowały straty cennych nadwyżek żywności.

• Idea zielonej rewolucji krytykowana była również z pozycji marksistowskich - uważano, że prawdziwym jej celem jest wprowadzanie i utrwalanie systemu kapitalistycznego, m.in. poprzez zaniechanie reform rolnych i zachowywanie dotychczasowej struktury własności obszarów rolnych.

Charakterystyka rolnictwa w Indiach przed wprowadzeniem „zielonej rewolucji”

Rolnictwo w Indiach w pierwszej połowie XX wieku charakteryzowało się dużą rozmaitością form. Począwszy od banalnych form rolnictwa, a skończywszy na nowoczesnych plantacjach produkujących dobra na rynek światowy. Większość jednak obszarów rolniczych zajmowały prymitywne, zacofane rolnictwa rodzinne, które wzorowały się na prostej technice i działały w ramach tradycyjnej struktury i organizacji społecznej. Takie rolnictwa, często są określane jako rolnictwa chłopskie, zacofane czy żywieniowe. Tradycyjne rolnictwo jest postrzegane głównie jako wyodrębnienie kilku kryteriów takich jak: rodzaj produkowanego dobra, ilość oraz jakość „towaru”, a także typ struktur społecznych. Ważny jest również cel produkcji. Czy dane rolnictwo służy do utrzymania konkretnych rodzin - jako źródło pożywienia, czy też powstałe dobra mają za cel trafić na rynek krajowy, czy nawet światowy. Rolnictwo chłopskie charakteryzuje się natomiast tylko i wyłącznie małą skalą produkcji, prymitywną metodą wytwarzania dóbr (prowadzenia roli) oraz produkcją na potrzeby rodziny. Rolnictwo tradycyjne często nazywano „nowoczesnym”, ze względu na szereg czynników łączących w/w rolnictwo z nowymi technikami, maszynami oraz sposobem prowadzenia roli. Niestety w Indiach przeważały rolnictwa zwane chłopskimi. Zmodernizowane rolnictwa były tylko niewielkim odsetkiem rolnictw w całych Indiach. Miarą ilościową, która wyróżnia osiągnięty poziom rozwoju rolnictwa jest wskaźnik produktywności pracy, czyli wielkość produkcji w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w rolnictwie. Na tle światowym Indie pod względem produktywności oraz technicznej modernizacji rolnictwa w znacznym stopniu odbiegały od innych państw różnych kontynentów. Na początku lat sześćdziesiątych średni poziom produktywności pracy w rolnictwie w Indii stanowił zaledwie 2-4% odpowiednich wielkości w krajach najwyżej rozwiniętych.

Projekty rozwoju rolnictwa po uzyskaniu przez Indie niepodległości

Rząd Indii na początku drugiej połowy XX wieku podejmował wiele posunięć w celu modernizacji dotychczasowego rolnictwa oraz poprawienia rolnictwa tradycyjnego. Wszczęto wprowadzać reformy instytucjonalno-społeczne sięgające swym działaniem całe terytorium kraju. Likwidowano systemy wieloszczeblowej dzierżawy ziemi; reformy określały limit posiadanej ziemi i maksymalnych rent dzierżawnych oraz program rozkwitu wspólnot wiejskich. Wprowadzenie reform wniosło niewiele korzyści. Wielu obywateli Indii zostało właścicielami ziemi, jednak aby tak się stało każdy dzierżawca musiał udowodnić, że ma pełne prawo do niej. Z tego powodu duża rzesza robotników nie została objęta tą reformą. Również inne zmiany nie pownosiły zbyt wielu pożytku. Prawdziwą przyczyną niepowodzeń był brak niezbędnych reform politycznych. Przeprowadzenie bardziej radykalnej reformy rolnej przy przewadze dużych i średnich właścicieli w aparacie władzy politycznej było niemożliwe. Nie można było liczyć na współudział mas chłopskich w programach modernizacji wsi. Po nieudanych reformach rząd Indii postanowił wprowadzić zupełnie inne działanie w dążeniu do dalszego rozwoju rolnictwa. Nacisk położono w głównej mierze na kwestie techniczne. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych kryzys produkcji rolnej w Indiach drastycznie wzrósł. Wynikało to z źle przeprowadzonych reform we wcześniejszych latach oraz z największej (od 70 lat) suszy, która objęła niemalże całe terytorium Indii. W 1966 r. ogólny deficyt zbóż kalkulowano na 16 mln ton, a zbiory zbóż stanowiły zaledwie 76 mln ton. Indie, aby nie dopuścić do śmierci głodowej 80 mln ludzi zamieszkujących prowincje najbardziej dotknięte suszą, zmuszone były do kupna od innych krajów 11 mln ton pszenicy. Trzy lata później Indie zebrały z pól ok. 100 mln ton zboża, a zakup pszenicy za granicą został zredukowany do 4 mln ton. W roku 1970-1971 produkcja zboża poprawiła się jeszcze bardziej i wynosiła 108 mln ton zabranych z własnych pól; zaprzestano również sprowadzać pszenicę z zagranicy. Działania między rokiem 1966 i 1971 określane są mianem „zielonej rewolucji”.

Początki „zielonej rewolucji” - wnioski, plany, propozycje

W roku 1958 grono specjalistów, po dogłębnych analizach dało ocenę sytuacji rolnictwa w Indiach, stwierdzając, że podstawowym dążeniem powinien być wzrost produkcji rolnej. W tym celu niezbędne jest dostarczenie rolnikowi całego kompletu środków produkcji, bodźców cenowych, kredytów oraz sprawnego aparatu handlowego i poradnictwa agrotechnicznego. Wiąże to z sobą jednak znaczne nakłady, dlatego niezbędna jest koncentracja wysiłków na ograniczonych terenach, gdzie stały dostęp do wody pozwala na szybkie osiągnięcie rezultatów produkcyjnych. W latach 1961-1966 zalecenia ekspertów zostały przyjęte. Zaczęto realizować plany, zaczynając od terenów dobrze rozwiniętych i z czasem rozszerzano pole działań na tereny średnio i słabo rozwinięte. „Główne myśli zaleceń - nacisk na wzrost produkcji żywności oraz koncentracja wysiłku na obszarach najlepszych - znalazły swój wyraz w Programie Intensywnych Okręgów Rolnych, którego realizację rozpoczęto w 1960 r. Programem tym objętych zostało 15 okręgów (…), wybranych pod kątem optymalnych warunków dla zwiększenia produkcji.”

Dr Norman Borlaug

„Norman Borlaug, dr fitopatologii został zatrudniony w znanej firmie chemicznej DuPont w Wellington w stanie Delaware, gdzie pracował w latach 1942-1944.” Początkowo zamierzano „wykorzystać go” przy badaniach nad substancjami chemicznymi zwalczającymi choroby bakteryjne i grzybowe roślin oraz środkami konserwującymi wytwory rolnicze. W czerwcu 1944 roku Norman udał się do Meksyku w celu kierowania nowym programem badań jako fitopatolog i genetyk. Produkcja pszenicy w Meksyku była niewystarczająca w stosunku do zapotrzebowania kraju. Głównym problemem powodującym brak możliwości zbiorów pszenicy w większych ilościach były choroby grzybowe. Początkowo doktor wraz z grupą specjalistów nie mógł znaleźć rozwiązania, które wyeliminowałoby choroby nękające tę odmianę zboża, głównie rdzę źdźbłową. Na odmianę odporną na tę chorobę Borlaug musiał czekać 13 lat. Po tym czasie udało mu się odkryć jedną spośród ponad 6000 krzyżówek odmianę, która nie była w stanie zarazić się chorobą. Niestety opracowanie krzyżówki odpornej na rdzę znacznie zwiększyło rozmiary i wagę jej kłosa, co wpływało fatalnie w odniesieniu do zbyt słabych źdźbeł, które łamały się pod jego ciężarem. Rozwiązanie dr Norman znalazł przy pomocy karłowatych odmian pszenicy z Japonii. W 1953 roku dokonał on krzyżówki japońskiej pszenicy z pszenicą amerykańską otrzymując oczekiwany rezultat. Nowa odmiana była nazywana „półkarłem” - długość źdźbła wynosiła 30% zwykłych odmian i wyjątkowo dobrze się krzewiła. W następnych badaniach okazało się, że nie tylko osiągnięto sukces w tym co zamierzono, ale nowa krzyżówka (nazwana Norin 10/Brevor) składowała w ziarnie większe ilości asymilatów dając wyższy plon, niż odmiany pierwotne. Po dokonaniu dwóch odmian pszenicy - odpornej na rdzę oraz Norin 10/Brevor, postanowiono je skrzyżować w celu osiągnięcia planowanego efektu. Dzięki temu otrzymano dwie odmiany. Pictic 62 i Penjamo 62 przystosowane do uprawy w warunkach klimatu subtropikalnego i tropikalnego, które zapoczątkowały produkcję pszenicy jarej. Norman Borlaug postanowił również spróbować swoich sił w innej formie zwiększenia plonów pszenicy. Do tego celu wykorzystał naturalne warunki Meksyku. Latem uprawiał pszenicę na płaskowyżu i od razu po zbiorach „wysyłał nasiona do stacji doświadczalnej w pobliżu Cuidad Oregon w Sonora położonej w dolinie Yaqui ( Yaqui Valley). Różnice w wysokości geograficznej i klimacie między tymi miejscami pozwalały na uzyskiwanie dwóch zbiorów w ciągu roku.” Wysiewy na północy w warunkach skracającego się dnia, wysokiej temperatury i nisko nad poziomem morza oraz wysiewy na południu na dużych wysokościach, podczas długiego dnia i dużych opadów deszczu dały możliwość uzyskania odmian przystosowanych do różnych warunków. Program ten nazwano „hodowlą wahadłową”. Podczas różnych doświadczeń i uzyskania nowych, odpornych na różne czynniki zewnętrzne odmian uzyskano kolejny nieoczekiwany rezultat. Niektóre odmiany były niewrażliwe na długość dnia (fotoperiod). „Cecha ta była wyjątkowo ważna, dla geograficznego rozprzestrzeniania się wyhodowanych odmian” . W latach 1961 i 1962 odmiany Normana Borlauga wysyłane były do wielu krajów poprzez amerykańskie Ministerstwo Rolnictwa. Kilka z tych odmian rosło w Indiach, co wzbudziło zainteresowanie tamtejszych pracowników programu pszenicznego. Głównym problemem słabych zbiorów pszenicy w Indiach było niewykorzystywanie przez wysokie odmiany, nawożenia azotowego, ponieważ wylegały. Wielu ekspertów zauważyło szansę wykorzystania odmian Borlauga, które rozwiązałyby problem pszenicy w Indiach. Skontaktowano się z dr Normanem i w 1963 roku poleciał on wraz z dr Andersonem do Indii. Początkowo rząd niechętnie chciał wprowadzić do uprawy nowych nasion, jednak niedożywienie i głód zmusiły rządy centralne do podjęcia interwencji i wdrożenia tego projektu w życie. Efekty widać było już po roku, kiedy to Indie zakupiły 18 tys. ton nasion, a w 1968 roku zebrano 17 milionów ton ziarna w porównaniu z 12 mln ton w 1964 roku. W wielu miejscowościach brakowało magazynów na przechowywanie zboża. Indie osiągnęły samowystarczalność w produkcji zbóż w 1974 roku. Zmiany, nowości, innowacje - czyli kluczowy element nowej strategii rolnej Zielona rewolucja wniosła nie tylko wiele nowości w uprawę pszenicy. Do 1950 roku w Indiach uprawiano głownie ryż. Duże postępy uzyskano również właśnie w uprawie ryżu. Był on bowiem głównym „żywicielem narodu”. Stanowił on od 35% do 80% kalorii spożywanych w Azji, w tym w Indiach. W celu poprawy zbiorów ryżu, w 1962 roku na Filipinach powstała organizacja wzorująca się na meksykańskim programie pszenicy zwana Międzynarodowym Instytutem Badań nad Ryżem. Zaczęto krzyżować różne odmiany ryżu uzyskując bardzo zróżnicowane gatunki, posiadające rozmaite cechy. Jednym z nich była odmiana ryżu która była w stanie zakwitnąć zalana nawet do 1m wysokości wodą. Inne gatunki były odporne na choroby, a jeszcze inne nadawały się do zróżnicowanych warunków klimatycznych. Prawdziwym przełomem była jednak odmiana zwana IR8. Była ona nazwana „ryżem cud”, ponieważ dawała ona dwa razy większe plony, charakteryzowała się większą odpornością na duże dawki nawozów i krótszym okresem wegetacji. Gatunek ten miał jednak też złe strony. Wymagał on większego wkładu człowieka w jego uprawę - częstszego wyrywania roślin, przesadzania ich w grządki oraz częstszych zbiorów, zważając na fakt, że odmiana ta dojrzewała szybciej niż tradycyjne gatunki ryżu. Organizacje próbowały swoich sił również przy modyfikowaniu innych zbóż uprawianych w Indiach. Krzyżowano różne odmiany kukurydz, badżary i dżowaru. Wszelkie modyfikacje i ulepszenia nie przyniosły aż tak satysfakcjonujących rezultatów jak w przypadku pszenicy czy ryżu, aczkolwiek w porównaniu do tradycyjnych gatunków w/w zbóż wyróżniały się lepszą „wydajnością”, odpornością i zróżnicowaniem na warunki klimatyczne. „Dotychczasowe rezultaty uzyskane w ciągu 8 lat trwania Programu wskazują, że rozprzestrzenianie się WPO zbóż miało równomierny charakter zarówno w odniesieniu do poszczególnych zbóż, jak i określonych obszarów.”

Uprawa pszenicy skupiała się w Indiach w części środkowej, północnej i zachodniej, natomiast ryż zajął prawie całe terytorium Indii (pomijając jałowe pustynie). Od momentu wprowadzenia wysokoplennych odmian pszenicy i ryżu, rozprzestrzenianie się ich następowało w błyskawicznym tempie. Patrząc na zmiany pod kątem wprowadzenia dwóch najbardziej satysfakcjonujących odmian można wydzielić dwa rejony zielonej rewolucji: 1. Północny - koncentrujący się na stanach Pendżab i Hariana i zachodni - obejmujący Uttar Pradesz 2. Południowy - skupiający się na stanach Tamil Nadu oraz Andhra Pradesz Oczywiście i w mniejszych obszarach przestrzennych istnieją okręgi o korzystnych warunkach wodno-klimatycznych, gdzie uczestnictwo odmian wysokoplennych jest o wiele wyższe niż średnia dla danego stanu.

Nawozy, mechanizacja i nawadnianie, czyli elementy usprawniające działanie zielonej rewolucji

Zadowalające wyniki wynikające z wprowadzenia wysokoplennych odmian ryżu i pszenicy są zasługą nie tylko rozmaitych czynników przyrodniczych i gospodarczo-społecznych, ale przede wszystkim dzięki odpowiedniemu stopniowi nawadniania. Przed wprowadzaniem programu poprawy nawadniania terenów rolnych braki w Indiach w tej dziedzinie sięgały 80% obszarów uprawnych. „Udział nawadnianych obszarów zajętych przez ryż i pszenicę w ogólnej powierzchni tych dwóch upraw wynosi w Indiach 43,4%.” Do uzyskania takiego efektu konieczne było wszczęcie wiercenia studni kontrolujących proces nawadniania. Wysokoplenne odmiany zbóż nie są jedynym detalem nowoczesnej technologii będącej fundamentem zielonej rewolucji. Dużą rolę we wzroście produktywności zbóż odgrywają nawozy sztuczne. Trzy stany - Pendżab, Tamil Nadu i Hariana na przełomie lat 1964 - 1974 zanotowały najwyższy jak do tamtej pory przyrost zużycia nawozów sztucznych. Niestety nawozy te na „długą metę” były drogie, dlatego uprawa zbóż stawała się kłopotliwa dla ludzi o mniejszych możliwościach finansowych. Ponieważ „sztucznie wyhodowane zboża nie wydadzą pełnych ziaren, jeśli nie dostarczy się im dużych dawek nawozów sztucznych” uprawa ich na dużą skalę przez ludzi biednych była niemożliwa. „Zielona rewolucja przekształcała dotychczasowych właścicieli ziemskich w bogatych farmerów typu amerykańskiego.” W chwili, gdy robotnicy zaczęli ubiegać się o większą płacę, właściciele ziemscy postanawiali zmechanizować uprawę w celu zastąpienia ludzi - maszynami. Takie rozwiązanie było rozsądne, albowiem jeden traktor zastępował 5 ludzi. Produkcja traktorów i zmechanizowanych maszyn rolniczych stanowiła jednak dość poważny problem w Indiach. W 1971 roku użytkowanie traktorów (140 tys. sztuk) i niewielkie rozmiary miejscowej produkcji (20 tys. sztuk) w zestawieniu z ogromną powierzchnią ziemi rolnej wskazują jak duże są w tej dziedzinie potrzeby. Czy zielona rewolucja się powiodła? Jakie były jej skutki? Kto czerpie największe korzyści? Jakie były główne założenia zielonej rewolucji w trakcie realizacji walki z głodem w Indiach? Podstawowym czynnikiem odpowiedzialnym za głód w Indiach były niskoproduktywne pola uprawne, które nie były w stanie zapewnić odpowiedniej ilości zbiorów w porównaniu do liczby populacji. Spowodowane to było wielokrotnymi suszami, niską technologią, brakiem wiedzy w dziedzinach gospodarki oraz chorobami i plagami nękającymi pola uprawne. Światowy program rozwoju rolnictwa opracowany przez FAO wspomógł program zielonej rewolucji, postanawiając poczynić odpowiednie kroki w celu usprawnienia i „odbudowania” gospodarki Indii. W tym celu ustalono cztery podstawowe działania. - dalszy rozwój na obszarach rolnych - podwojenie ilości zbiorów danych roślin - korzystanie z nasion o zmodyfikowanej genetyce - zmodernizowanie istniejącej gospodarki Zielona rewolucja poprzez zrealizowanie w/w założeń „stworzyła” wiele miejsc pracy, nie tylko dla pracowników rolnych ale i robotników przemysłowych. Indie - „kraj głodujących” przekształcił się w „eksportera żywności”, zyskując jednocześnie szacunek innych krajów, w tym narodów Trzeciego Świata. Pomocną dłoń w kierunku projektu wyciągnęła Indira Gandhi wraz ze swą partią - Indyjskim Kongresem Narodowym. Na przełomie od uzyskania przez Indie niepodległości (1947 r.) do XXI wieku Indie osiągnęły kolosalne różnice w produkcji zbóż - statystyki przedstawia tabela 2. Zróżnicowany zasięg zielonej rewolucji w skali kraju nie pozwala na jednoznaczną ocenę jej efektów. „Dlatego też należy (…) zbadać przebieg i efekty zielonej rewolucji na (…) obszarach (…) objętych procesem przyspieszonej technicznej modernizacji.” Po takich badaniach można będzie ocenić znaczenie i skutki zielonej rewolucji dla rolnictwa całego kraju.

Zielona rewolucja wniosła wiele dobrego w gospodarkę Indii. „Źródłem indyjskiego przyspieszenia gospodarczego były z pewnością reformy wewnętrzne, otwarcie na inwestycje zagraniczne (…) , zwiększenie nakładów inwestycyjnych i poprawa wydajności pracy, a także zmiany strukturalne.” Ale czy „program naprawczy” nie pominął czegoś? Czy nie ma żadnych wad? Otóż zielona rewolucja spowodowała intensywne powiększenie się przepaści pomiędzy zamożnymi chłopami a biedotą wiejską. Nie zmniejszyły się również kontrasty społeczne na wsi. Nowa strategia rolna jest niczym innym jak próbą wdrożenia w sposób ekspresowy rewolucji technicznej na ziemie zacofanej struktury agrarnej. Jaki miały cel inne narody pomagając Indiom? Czy ktoś na tym zarabia? Zielona rewolucja wprowadziła nowe odmiany ziaren zbóż, które wymagają w uprawie środków wytwarzanych najczęściej za granicą. W chwili zaprzestania dostaw ziaren przez inne państwa cały projekt upada. Niezbędne są pieniądze na zakup nawozów, urządzeń nawadniających, pestycydów oraz maszyn rolnych. „Dostarczenie tej technologii to znakomity interes i duża gałąź przemysłu. Jedynie przemysł rolniczy może dostarczyć technologię i związane z nią artykuły. Składa się na to szereg elementów, począwszy od nowych ziaren i nawozów opatentowanych prze główne firmy farmaceutyczne i chemiczne, poprzez wytwórnie maszyn rolnych, zakłady przetwórstwa spożywczego, a na firmach handlowych i marketingowych skończywszy.” Jak widać firmy międzynarodowe czerpią na tym dość duże zyski. Zagraniczne przedsiębiorstwa rolnicze decydują co, gdzie i za jaką wartość wyprodukują rolnicy w państwach Trzeciego Świata.

Pułapka maltuzjańska - pozycja gospodarczo-ekonomiczna kraju, w środku której spośród powodu krańcowo niskiej wydajności w środku rolnictwie, niemal wszyscy muszą wykonywać pracę na roli iżby przeżyć. Przy wzroście ludności szybszym aniżeli powiększenie produkcji rolnej pojawia się życzenie przyczyniający się aż do wzrostu śmiertelności. Z drugiej okolica natomiast, rozwój produkcji rolnej (np. przy użyciu zastosowaniu nawozów sztucznych) powoduje poprawę wyżywienia, i co w ciągu tym idzie nagły rozwój liczby ludności od nowa przywołujący upiór głodu.Stan pułapki maltuzjańskiej przypisuje się niektórym spośród najbiedniejszych krajów Trzeciego Świata. Jednak podług hipotezy konwergencji postać ów ma przyczyna w środku o wiele większej liczbie czynników takich wzorem demoralizacja oznacza to nieefektywność struktur państwa.

Pułapka maltuzjańska - sytuacja gospodarczo-ekonomiczna kraju, w której z powodu niezwykle niskiej wydajności w rolnictwie, prawie wszyscy muszą pracować na roli aby przeżyć. Przy wzroście ludności szybszym niż przyrost produkcji rolnej pojawia się głód przyczyniający się do wzrostu śmiertelności. Z drugiej strony natomiast, wzrost produkcji rolnej (np. dzięki zastosowaniu nawozów sztucznych) powoduje poprawę wyżywienia, a co za tym idzie szybki wzrost liczby ludności ponownie przywołujący widmo głodu.

Stan pułapki maltuzjańskiej przypisuje się niektórym z najbiedniejszych krajów Trzeciego Świata. Jednak według hipotezy konwergencji stan ten ma źródło w znacznie większej liczbie czynników takich jak korupcja, czy nieefektywność struktur państwa.

4. Rolnictwo i rozwój

• Dylemat polityka:

• wysokie ceny żywności mogą zachęcić rolników do unowocześniania i zwiększania produkcji oraz zwiększania ich zysków

• Niskie ceny żywności są korzystne dla przemysłu i mieszkańców miast i minimalizują presję inflacyjną

• Eksport żywności zwiększa rezerwy walutowe, ale może odbywać się kosztem zaopatrzenia rynku wewnętrznego

• Opodatkowanie sektora rolnego to zyski dla rządu, lecz jednocześnie przesłanka dla farmerów do ograniczenia produkcji

• Reforma rolna

• Strategiczny instrument rozwoju wsi i rolnictwa w ujęciu ekonomii rozwoju

• Dotyczy przede wszystkim zmian w podziale ziemi

• Następstwo uzyskania niepodległości bądź obalenia dotychczasowego rządu

• Określenie m.in. dopuszczalnych obszarów gospodarstw

• Czasem: kolektywizacja lub osłabienie dominacji wielkich właścicieli ziemskich

• Zawsze: interwencja państwa

• Skutek: pozytywny tylko w przypadku wysokiej kultury rolnej przed reformą: Tajwan, Korea Południowa, Filipiny…

• Od lat 80. XX wieku: reforma rolna jako instrument ułatwiający aktywizację zawodową rolników i ekspansję gospodarki rynkowej

• Strategia liberalna: już nie zmiany układów własnościowych, lecz uwolnienie cen produktów rolnych i środków produkcji













6. Rolnictwo a industrializacja

• Sektor rolny zapewnia główny rynek zbytu na produkty rzemieślnicze: zarówno środki trwałe (np. systemy nawadniania) i dobra konsumpcyjne (np. rowery)

• Rozwinięty sektor rolny pozwala na zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludności miejskiej

• Sektor rolny zapewnia dopływ siły roboczej dla przemysłu (model Lewisa)

• Często eksport produktów rolnych zapewnia dopływ walut obcych niezbędny do funkcjonowania i rozwoju gospodarki (w tym również przemysłu)

• Rolnictwo zapewnia część „materiałów” dla przemysłu (bawełna, tytoń, sizal itd.)

• Z kolei przemysł wspiera sektor rolny poprzez produkcję towarów niezbędnych do jego unowocześnienia (maszyny rolnicze, nawozy)

• Przemysł zapewnia przeróbkę części towarów rolnych (i tym samym rynek zbytu)

Strategie industrializacji w krajach rozwijających się

1. Industrializacja jako jedna z możliwych ścieżek rozwoju

2. Strategie industrializacji

3. Substytucja importu: definicja, zastosowanie, wady i zalety

4. Promocja eksportu: definicja, korzyści

5. Koncepcja „developmental state”

6. Case study: Japonia, Korea Południowa, Singapur, Meksyk

Albo industrializacja albo…?

Alternatywne koncepcje rozwoju:

• Liberalna (monetarystyczna, ortodoksyjna)

• Gospodarki otwartej

• Rozwoju rolniczego

• Redystrybucyjna

• Industrializacji

Zwykle: koncepcja oparta na łączeniu poszczególnych strategii

Dobór strategii zależy od dostępnych surowców,

sytuacji politycznej, wielkości gospodarki…

Strategie industrializacji

• Substytucja importu

• Orientacja na eksport

• Uprzemysłowienie oparte na rolnictwie

• Uprzemysłowienie oparte na surowcach naturalnych

• Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw

• Okręgi („clusters”) przemysłowe

• Inwestycje zagraniczne

Substytucja importu

• Industrializacja „wbrew rynkowi”

• Zastępowanie importu produkcją krajową

• Kluczowa rola państwa

• Często prowadzi do wytworzenia się bardzo zdywersyfikowanej struktury produkcji

Antyimport, polityka handlu zagranicznego polegająca na ograniczaniu przywozu z zagranicy towarów, które na większą skalę mogą być wytwarzane w kraju, nazywana również polityką ograniczonej autarkii. Do końca lat 80. ubiegłego wieku polityka antyimportowa stosowana była także w krajach o gospodarce centralnie sterowanej, w tym w Polsce.

Strategia substytucji importu

Często prowadzi do spadku obrotów handlu światowego i jest powiązana z ograniczeniem działania zasady przewagi komparatywnej. Kraje słabiej rozwinięte (dalej: KSR) korzystały z ceł oraz ograniczeń ilościowych w celu przesunięcia krajowych zasobów z produkcji surowcowej (w której zwykle mają przewagę komparatywną) do produkcji przemysłowej (w której były w porównaniu do innych znacznie mniej wydajne). Stosowanie takiej polityki może być nieekonomiczne i marnotrawcze. Kraje zużywają wtedy więcej zasobów krajowych do wyprodukowania pewnych wyrobów, niż wymagałby eksport.

Przyczyny

KSR realizowały politykę antyimportu z powodu chęci ograniczenia ich w specjalizacji w produkcji określonych surowców. Powody były proste: w latach trzydziestych XX wieku nastąpiło załamanie handlu światowego i w wielu KSR nastąpił nawet ponad 50% spadek dochodów z eksportu. Niektóre z tych krajów postanowiły uniezależnić się od gospodarki światowej. Na dodatek KSR kojarzyły rozwinięty sektor przemysłowy z dobrobytem bogatych krajów.

Niebezpieczeństwa

Może okazać się 'ślepym zaułkiem', gdy kraj będzie się starał rywalizować i rozwijać tam, gdzie jego pozycja komparatywna jest niekorzystna. Także w krótkim okresie polityka antyimportowa jest kosztowna, ponieważ do produkcji wyrobów wykorzystuje się więcej zasobów wytworzonych po relatywnie większych kosztach, niż można je sprowadzić z zagranicy.

Zalety

Przewaga komparatywna okazuje się kategorią dynamiczną i rozwijając przemysł i opanowując nowe technologie KSR mogą w końcu uzyskać przewagę komparatywną. Poza tym, ochrona celna może pomóc rozwinąć się nowym gałęziom, mimo że dopłacanie do produkjcji pozwoliłoby osiągnąć ten sam efekt przy niższym koszcie społecznym

Charakterystyka

Substytucja importu jest najważniejszą strategią protekcjonizmu występującego w wymianie międzynarodowej.

Substytucja importu jest celowym działaniem, które ma na celu przeniesienie pewnej części dóbr oraz usług importowanych na rzecz eksportu.

Występuje to poprzez zastąpienie importu dóbr konsumpcyjnych dobrami produkowanymi w kraju. Taki cel osiągany jest w gospodarce danego kraju poprzez ustalanie środków protekcjonistycznych jakimi między innymi są kwot oraz taryfy celne. Innym sposobem substytucji importu jest nakłanianie społeczeństwa do kupna dóbr krajowych oraz ich lansowanie.

Efekty substytucji importu

Środki protekcjonizmu służą do poprawiania konkurencji w określonych gałęziach przemysłu wewnątrz danego kraju - blokując konkurencję z zewnątrz. Substytucja importu pozwala na rozwój nowych oraz wzmocnienie konkurencji istniejących gałęzi wewnątrz kraju. By te gałęzie mogły się rozwijać wprowadza się subsydia oraz zmiany w przepisach prawnych, które chronią interesy krajowych przedsiębiorców, a blokują interesy zagranicznych inwestorów.

W dobie globalizacji oraz przynależności do różnych organizacji międzynarodowych niejednokrotnie takie działania są zakazywane. Substytucja importu musi być stale kontrolowana oraz ostrożnie stosowana. Jest to niebezpieczne narządzie polityki wymiany międzynarodowej, której zachwianie może prowadzić do pobudzania i ochrony nieefektywnych sektorów gospodarki oraz korupcji.

Orientacja na eksport

• Industrializacja „z pomocą” rynku światowego

• Kluczowa rola rynku

• Wykorzystanie koncepcji przewagi komparatywnej

• Zwykle prowadzi do niezdywersyfikowanej struktury produkcji

Państwo prorozwojowe (developmental state)

• Państwo prowadzące aktywną (interwencjonistyczną) politykę gospodarczą mającą na celu przyspieszenia tempa rozwoju gospodarczego;

• Aktywne przyspieszanie industrializacji przy pomocy narzędzi polityki gospodarczej;

• Przede wszystkim Państwa Azji Południowo-Wschodniej;

• Pierwowzór: Japonia;

• Obecnie dylemat: czy sukces „azjatyckich Tygrysów” możliwy do powtórzenia np. w Afryce???

Developmental state, or hard state, is a term used by international political economy scholars to refer to the phenomenon of state-led macroeconomic planning in East Asia in the late twentieth century. In this model of capitalism (sometimes referred to as state development capitalism), the state has more independent, or autonomous, political power, as well as more control over the economy. A developmental state is characterized by having strong state intervention, as well as extensive regulation and planning. The term has subsequently been used to describe countries outside East Asia which satisfy the criteria of a developmental state. Botswana, for example, has warranted the label since the early 1970s. The developmental state is sometimes contrasted with a predatory state or weak state. The first person to seriously conceptualize the developmental state was Chalmers Johnson. He wrote in his book "MITI and the Japanese Miracle": In states that were late to industrialize, the state itself led the industrialization drive, that is, it took on developmental functions. These two differing orientations toward private economic activities, the regulatory orientation and the developmental orientation, produced two different kinds of business-government relationships. The United States is a good example of a state in which the regulatory orientation predominates, whereas Japan is a good example of a state in which the developmental orientation predominates.

A regulatory state governs the economy mainly through regulatory agencies that are empowered to enforce a variety of standards of behavior to protect the public against market failures of various sorts, including monopolistic pricing, predation, and other abuses of market power, and by providing collective goods (such as national defense or public education) that otherwise would be undersupplied by the market. In contrast, a developmental state intervenes more directly in the economy through a variety of means to promote the growth of new industries and to reduce the dislocations caused by shifts in investment and profits from old to new industries. In other words, developmental states can pursue industrial policies, while regulatory states generally can not. As in the case of Japan, there is little government ownership of industry, but the private sector is rigidly guided and restricted by bureaucratic government elites. These bureaucratic government elites are not elected officials and are thus less subject to influence by either the corporate-class or working-class through the political process. The argument from this perspective is that a government ministry can have the freedom to plan the economy and look to long-term national interests without having their economic policies disrupted by either corporate-class or working-class short-term or narrow interests.

Characteristics of the Developmental state

• Emphasis on market share over profit

• Economic nationalism

• Protection of fledging domestic industries

• Focus on foreign technology transfer

• Large government bureaucracy

• Alliance between the state, labour and industry called corporatism

• Skepticism of neoliberalism and the Washington Consensus

• Prioritization of economic growth over political reform

• Legitimacy and Performance

• Emphasis on technical education 

Examples of Developmental States in East and Southeast Asia

Some of the best prospects for economic growth in the last few decades have been found in East and Southeast Asia.^[3] China, South Korea, Japan, Thailand, Taiwan, Vietnam,Malaysia, Singapore, Philippines, and Indonesia are developing at high to moderate levels. Thailand, for example, has grown at double-digit rates most years since the early 1980s. China has been the world leader in economic growth since 2001. It is estimated that it took England around 60 years to double its economy when the Industrial Revolution began. It took theUnited States around 50 years to double its economy during the American economic take-off in the late nineteenth century. Several East and Southeast Asian countries today have been doubling their economies every 10 years.

It is important to note that in most of these Asian countries, it is not just that the rich are getting richer, but the poor are becoming less poor. For example, poverty has dropped dramatically in Thailand. Research in the 1960s showed that 60 percent of the people in Thailand lived below a poverty level estimated with cost of basic necessities. By 2004, however, similar estimates showed that poverty there was around 13 to 15 percent. Thailand has been shown by some World Bank figures to have had the best record for reducing poverty per increase in GNP of any nation in the world.

When viewed through the lens of dependency theory, developmentalism is about countries such as Thailand, Taiwan, Malaysia, South Korea, and increasingly Vietnam, where the governments are able and willing to protect their people from the negative consequences of foreign corporate exploitation. They tend to have a strong government, also called adevelopmental state or hard state and have leaders who can confront multinationals and demand that they operate to protect their people's interests. These “development states” have the will and authority to create and maintain policies that lead to long-term development that helps all their citizens, not just the wealthy. Multinational corporations are regulated so that they may follow domestically-mandated standards for pay and labor conditions, pay reasonable taxes, and by extension leave some profits within the country.

Specifically, what is meant by a developmental state, is a government with sufficient organization and power to achieve its development goals. There must be a state with the ability to prove consistent economic guidance and rational and efficient organization, and the power to back up its long-range economic policies. All of this is important because the state must be able to resist external demands from outside multinational corporations to do things for their short-term gain, overcome internal resistance from strong groups trying to protect short-term narrow interests, and control infighting within the nation pertaining to who will most benefit from development projects.

Thailand

In the late 1990s a study was conducted in which the researchers interviewed people from 24 large factories in Thailand owned by Japanese and American corporations. They found that most of the employees in these corporations made more than the average in Thailand, and substantially more than the $4.40 a day minimum wage in the country at the time. The researchers' analysis of over 1,000 detailed questionnaires indicated that the employees rate their income and benefits significantly above average compared to Thai-owned factories. They found the working conditions in all 24 companies far from conditions reported about Nike in Southeast Asia.One answer to the discrepancies found between multinational corporations in Thailand and the conditions described for Nike workers is that companies such as Wal-Mart, The Gap, or Nike subcontract work to small local factories. These subcontractors remain more invisible, making it more easy to bribe local officials to maintain poor working conditions. When multinational corporations set up business in countries like Malaysia, Taiwan, or Thailand, their visibility makes much less likely employees will have wages and conditions below the standards of living of the country.

Thailand is said to fall between the U.S. model where government has little involvement in economic policy, and Japan which has governed with a very heavy hand for more than 100 years. One focus of Thai development policies was on import substitution. Here, a development state must be able to tell multinational corporations that goods will be imported, if at all, with tariffs as high as 80 to 150 percent to prevent these goods from competing with goods made in (at least at first) less efficient infant factories in the poorer country. Only a development state can have the influence to enforce such a policy on rich multinational corporations (and their governments), and only a development state can have the influence to enforce such a policy against the demands of their own rich citizens who want the imported goods and want them then at a cheaper price, not waiting for infant industries to produce suitable products. Thailand began placing tariffs of 150 percent on important automobiles, but at the same time telling the foreign auto industries that if they came to Thailand to create joint ventures with a Thai company to build cars—and thus hire Thai employees, pay Thai taxes, and keep some profits within Thailand—the auto company would get many forms of government assistance.

Thailand continued to protect its economy during the 1980s and 1990s despite the flood of foreign investment the nation had attracted. Thai bureaucrats started rules such as those demanding a sufficient percentage of domestic content in goods manufactured by foreign companies in Thailand and the 51 percent rule. Under the 51 percent rule, a multinational corporation starting operations in Thailand must form a joint venture with a Thai company. The result is that a Thai company with 51 percent control is better able to keep jobs and profitsin the country. Countries such as Thailand have been able to keep foreign investors from leaving because the government has maintained more infrastructure investment to provide goodtransportation and a rather educated labor force, enhancing productivity.

Local Developmental State

While the developmental state is associated with East Asia, it has been argued that after 30 years of many negative experiences with the Washington Consensus, similar structures began to appear in Latin America.^[17] The "Latin American" approach is different, however, as it often takes place at a city/municipal level, rather than at a state level and places a great emphasis on tackling social exclusion. One pioneer in this experience has been Medellin, whose experience with a local development state has been highly praised by researchers at theOverseas Development Institute.Medellin's city administration used its ownership of city's main energy provider Empresas Publicas de Medellín (EPM) and diverted 30% of EPM's profits to fund municipal spending. The spending went partly on a variety of infrastructure projects, such as the city's metro, bus network and a system of ski lifts connecting the poorer barrio communities to the city centre.^[  However, the city also developed a program of cash grants called 'the Medellín Solidaria' programme that are very similar to Brazil's highly successful Bolsa Familia that provide support for poor families. Additionally, the city developed the Cultura E programme that established a network of 14 publicly-funded business support centres known as CEDEZO, Centros de Desarrollo Empresarial Zonal.^[  The CEDEZOs are found in the poorest areas of Medellin and support the poor in developing business by providing free-of-charge busine

HANDEL MIĘDZYNARODOWY

Międzynarodowy przepływ towarów, usług i kapitału

Źródło:

• World Trade Organization (WTO)

• United Nations Conference on Trade and

Development (UNCTAD)

• International Trade Centre (ITC)

Czynniki, które wpływają na rozwój

handlu międzynarodowego

1. czynniki polityczne - występowanie albo brak różnego rodzaju konfliktów politycznych, militarnych w skali międzynarodowej

2. czynniki koniunkturalne - stan koniunktury gospodarczej na kluczowych rynkach dla danego kraju

- dobra koniunktura gospodarcza to wzrost popytu (także na towary z importu)

- np. Wielki Kryzys (1929-1933) - ostrość objawów tego kryzysu sprawiły, że kraje nie interesowały się rozwojem handlu międzynarodowego, chroniąc w ten sposób rynek wewnętrzny przed rozprzestrzenianiem się kryzysu

3. realizowana polityka handlowa

- ogólne tendencje w handlu międzynarodowym

- liberalizm

- protekcjonizm

- realizowana przez głównych partnerów polityka handlowa

4.wynikające z działalności org. międzynarod- GATT/WTO, MFW

Ogólne tendencje w handlu

międzynarodowym:

• dynamika wzrostu obrotów handlowych - dynamika zmian eksportu i importu jest mniej stabilna i bardziej gwałtowna niż dynamika zmian PKB, obserwuje się wzrost udziału eksportu w PKB (w skali światowej z 11% do 18%)

• rosnący udział usług w handlu międzynarodowym ( wzrost z 15% w

roku 1980 do 27% w roku 2000)

• rosnący udział w handlu międzynarodowym krajów rozwijających w

eksporcie krajów wysoko rozwiniętych - na początku lat '90 25%

eksportu krajów wysoko rozwiniętych trafiło na rynki krajów rozwijających

się (w 2000 r. wielkość tą szacuje się na około 1/3); rynki krajów

rozwiniętych są już nasycone, główne możliwości rozwoju są na rynkach

krajów rozwijających się (kraje te muszą charakteryzować się jednak dobrą

koniunkturą)

• Istnieją powiązania 2-stronne - kraje rozwinięte uzależnione są od

warunków ekonomicznych w krajach rozwijających się. Dlatego kraje

wysoko rozwinięte angażują się inwestycyjnie na rynkach krajów

rozwijających się o dobrych warunkach ekonomicznych

KRYTERIA PODZIAŁU RYNKÓW M-NAR

Segmenty rynków międzynarodowych

w zależności od przedmiotu transakcji

• segment rynków surowców (np. rynek paliw, rud metali żelaznych)

• segment towarów rolno- spożywczych

• segment towarów przemysłowych

• segment usług (np. rynek usług transportowych, ubezpieczeniowych)

wg kryterium geograficznego

• rynki lokalne i regionalne (najczęściej zlokalizowane wokół miejsca produkcji, są to najczęściej rynki wewnątrzkrajowe, w pewnych warunkach mogą one mieć charakter

rynków międzynarodowych, np. rynki przygraniczne

• rynki krajowe (zawsze można mówić o pewnym rynku krajowym, gdyż zawsze są pewne bariery oddzielające ten segment od segmentu międzynarodowego

• rynki międzynarodowe o charakterze regionalnym (w ramach pewnych

porozumień integracyjnych, np. strefy wolnego handlu : rynek krajów CEFTA,NAFTA, UE)

• rynek światowy (międzynarodowy o zasięgu światowym) (obejmuje swoim

zasięgiem wszystkie pozostałe segmenty rynku; można w obrębie tego segmentu

przeprowadzać segmentację wg przedmiotu transakcji, np. światowy rynek miedzi)

WSPÓŁCZESNE TEORIE ROZWOJU HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

Teorie neoczynnikowe

Autorzy tych teorii - opierając się na zasadzie kosztów względnych - uważają za celowe uwzględnienie dodatkowo zasobów naturalnych oraz niejednorodności czynników pracy i kapitału. Proponują m.in. dzielić pracę na prostą i złożoną, kapitał zaś na rzeczowy i tzw. kapitał ludzki (human capital), który w zasadzie jest niczym innym jak tzw. pracą złożoną. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych teorii jest uogólnienie zasady obfitości zasobów, zgodnie z którą każdy kraj (i innego rodzaju podmiot gospodarczy) powinien eksportować towary, których wytwarzanie wymaga większego zastosowania relatywnie obfitych czynników produkcji, i jednocześnie importować towary, których produkcja wymaga większego zastosowania czynników względnie mało obfitych. Stosowanie tej zasady zawsze przynosi mniejsze lub większe korzyści.

Teorie neotechnologiczne

W teoriach neotechnologicznych uwzględnia się zmiany spowodowane ciągłym rozwojem postępu technicznego.

• teoria luki technologicznej - nacisk położony jest na możliwości rozwoju korzystnego handlu dzięki międzynarodowym różnicom w poziomie wiedzy technicznej i w tempie postępu technicznego (np. możliwość sprowadzenia z zagranicy towarów najbardziej nowoczesnych czy też zakupu za granicą licencji przez kraj o niższym poziomie rozwoju);

• teoria cyklu życia produktu - handel międzynarodowy jest pochodną przechodzenia danego produktu-innowacji kolejno przez trzy fazy:

1) fazę innowacyjną,
2) fazę dojrzewania
3) fazę standaryzacji.

• teoria korzyści skali - stanowi uzupełnienie powyższych teorii. Korzyści skali produkcji i zbytu występują wtedy, gdy wielkości produkcji i zbytu rosną szybciej niż nakłady czynników produkcji (np. podwojeniu nakładów czynników towarzyszy trzykrotny wzrost wielkości produkcji).

Statyczne (krótkookresowe) korzyści skali - wskutek specjalizacji zwiększają się serie produkcyjne i serie sprzedaży. Prowadzi to do obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania dzięki zmniejszeniu częstotliwości przestawiania aparatu produkcyjnego, wzrostowi wydajności pracy zatrudnionych, rozłożeniu kosztów stałych (np. kosztów projektowania) na większą liczbę
jednostek, a także dzięki dokonywaniu drobnych, stopniowych usprawnień stosowanej techniki produkcji (ulepszeń sposobu wytwarzania w związku z kumulowaniem doświadczeń produkcyjnych itd.).

Dynamiczne (średniookresowe i długookresowe) - mają miejsce, gdy występują bardziej radykalne zmiany technik produkcji i obrotu handlowego. Powoduje to m.in. poprawę technologii wytwarzania, zwiększenie zdolności produkcyjnej urządzeń czy wzrost ich sprawności.

Teorie popytowo-podażowe

Jedną z istotnych korzyści z rozwoju handlu międzynarodowego jest lepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów i inwestorów pod względem ilości oraz pod względem jakości. Bardzo istotne jest rozwijanie tzw. handlu wewnątrzgałęziowego (wewnątrzgałęziowego podziału pracy), którego istota sprowadza się do jednoczesnego importu i eksportu towarów tych samych gałęzi i branż (w tym zespołów, podzespołów i części składowych wyrobów gotowych). Oprócz możliwości lepszego zaspokojenia potrzeb konsumentów oraz osiągania korzyści skali w sferze produkcji i zbytu przyczynia się to do lepszego wykorzystania zasobów. Istotną korzyścią jest znaczne zmniejszenie trudności w realizowaniu procesów restrukturyzacyjnych.

Rozwój tego handlu można wykorzystać jako istotny instrument przeciwdziałania tendencjom protekcjonistycznym zarówno we własnym kraju, jak i u partnerów gospodarczych.

PRZYCZYNY ROZWOJU HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO TOWARAMI

Import towarów

Przyczyny rozwijania importu towarów:

• koszty produkcji zastępującej import są bezwzględnie wyższe w stosunku do zagranicy;

• koszty produkcji zastępującej import są relatywnie wyższe w stosunku do zagranicy;

• istnieje potrzeba zaspokojenia zróżnicowanego popytu na różnorodne towary i usługi.

Eksport towarów

Przyczyny rozwijania eksportu towarów:

• trwałe lub przejściowe dysponowanie określonymi towarami, przy jednoczesnym niedysponowaniu tymi towarami przez inne kraje;

• występowanie komparatywnych różnic kosztów i cen w ujęciu międzynarodowym;

• efekt strategii przedsiębiorstw, uwzględniającej m.in. zróżnicowanie popytu na rynkach międzynarodowych.

Finansowanie rozwoju gospodarczego

1. Finansowanie rozwoju: oszczędności wewnętrzne vs. finansowanie zewnętrzne

2. Oficjalna pomoc rozwojowa (ODA)

3. Inne źródła finansowania zewnętrznego

• Pożyczki komercyjne

• Inwestycje portfelowe

• Inwestycje bezpośrednie

• Pomoc NGOs

4. Transfery prywatne (remittances)

5. Mikrofinanse

6. Zadłużenie zagraniczne państw rozwijających się

1. Finansowanie rozwoju gospodarczego

• Zasoby finansowe są warunkiem koniecznym, lecz nie wystarczającym do zwalczenia luki rozwojowej;

• Większość środków na cele rozwojowe pochodzi ze źródeł wewnętrznych;

• Problem państw najbiedniejszych: niedostateczne oszczędności wewnętrzne (błędne koło ubóstwa);

• Społeczność międzynarodowa przez 60 lat wypracowała szereg sposobów finansowania rozwoju.

2. Oficjalna pomoc rozwojowa

3. Od lat 50. XX wieku pomoc dla państw rozwijających się

4. Główna instytucja: Development Assistance Committe przy OECD

5. ODA: Official Development Assistance

6. Dla państw w okresie transformacji: OA (Official Assistance)

7. DEFINICJA (3 warunki)

1. Źródła oficjalne

2. Przeznaczona na cele rozwojowe

3. Min. 25% grantu

4. Dodatkowo: beneficjent na liście biorców DAC

8. Pomoc rozwojowa ≠ pomoc humanitarna.

Oficjalna Pomoc Rozwojowa

Oficjalna Pomoc Rozwojowa (Official Development Assistance, ODA) — darowizny, dotacje i pożyczki udzielane instytucjom sektora publicznego państw rozwijających sięprzez organizacje międzynarodowe i instytucje rządowe krajów rozwiniętych. Celem Oficjalnej Pomocy Rozwojowej jest wspieranie rozwoju gospodarczego i budowanie dobrobytu krajów rozwijających się. Do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej zalicza się również pomoc rzeczowa i techniczna. Dotacje, kredyty i pożyczki przeznaczone na cele militarne nie wliczają się do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej. Kryterium uznania pomocy za Oficjalną Pomoc Rozwojową jest obecność kraju-biorcy na liście ustalanej przez Komitet Pomocy Rozwojowej OECD(Development Assistance Committee, DAC).

Formy realizacji pomocy rozwojowej

Wyróżnia się dwustronną, trójstronną i wielostronną pomoc rozwojową. Pomoc dwustronna kierowana jest bezpośrednio do osób i organizacji w kraju-biorcy przez jeden kraj. Pomocy dwustronnej udzielają dwa współpracujące ze sobą kraje; natomiast pomoc wielostronna udzielana jest przez wiele państw za pośrednictwem organizacji międzynarodowych.

Pomoc rozwojowa w Polsce

Polska w ramach dwustronnej Oficjalnej Pomocy Rozwojowej wspiera przede wszystkim: Afganistan, Angolę, Autonomię alestyńską, Białoruś, Gruzję, Irak, Mołdawię, Tanzanię iUkrainę^[1]. Pomoc trafia również do niektórych krajów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Kaukazu Południowego, Afryki oraz Azji Środkowej. Poprzez Fundusz Małych Grantów Polska dofinansowuje niewielkie projekty pomocowe realizowane w Afryce i Azji.

Pomoc rozwojowa na świecie - rozwijanie i umacnianie światowego partnerstwa w sprawach rozwoju jest jednym z Milenijnych Celów Rozwoju, określonych w Projekcie Milenijnym ONZ.

Pomoc rozwojowa stanowi odpowiedź ze strony krajów rozwiniętych na problem ubóstwa, z którym w XXI wieku boryka się wiele krajów. Kraje biedne nie są w stanie rozwijać się wyłącznie własnymi siłami, dlatego korzystają z pomocy innych państw i instytucji międzynarodowych. Przezwyciężenie globalnej luki rozwojowej stanowi wyzwanie dzisiejszych czasów. Problemy głodu i ubóstwa wymagają z jednej strony rozwiązań ogólnoświatowych, z drugiej zaś konieczne jest zaangażowanie każdego państwa z osobna.

Oficjalną Pomoc Rozwojową (Official Development Assistance, ODA) stanowią darowizny i pożyczki udzielane krajom rozwijającym się przez oficjalne instytucje rządowe państw-dawców lub organizacje międzynarodowe mające na celu wsparcie rozwoju gospodarczego i dobrobytu w tych krajach. Pożyczki są kwalifikowane jako Oficjalna Pomoc Rozwojowa tylko wtedy, gdy zawierają element darowizny w wysokości przynajmniej 25% wartości pomocy.

Darowizny i kredyty na cele wojskowe nie są zaliczane do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej. Warunkiem zaklasyfikowania pomocy jako Oficjalnej Pomocy Rozwojowej jest także, aby kraj-biorca pomocy znajdował się na liście ustalanej przez Komitet Pomocy Rozwojowej OECD (Development Assistance Committee, DAC).

Podstawowymi formami pomocy rozwojowej są: pomoc finansowa, rzeczowa i techniczna.

 





 W zależności od sposobu realizacji pomocy możemy wyróżnić pomoc dwustronną, trójstronną oraz wielostronną.

 




 

Pomoc dwustronna jest kierowana bezpośrednio do instytucji, organizacji i osób w kraju-biorcy. Pomoc trójstronna polega na udzielaniu pomocy rozwojowej wspólnie z innym krajem-donatorem - Polska współpracowała w ten sposób na przykład z Kanadą. W ramach kanadyjskiego Oficjalnego Programu Pomocy Rozwojowej dla Europy Środkowej finansowaliśmy, wspólnie z Kanadą, projekty pomocowe polskich organizacji pozarządowych i ich partnerów w krajach rozwijających się. Pomoc wielostronna jest udzielana za pośrednictwem instytucji międzynarodowych (zobacz też: Jak pomagamy).

Formy pomocy rozwojowej

• Finansowa

• Darowizny

• Kredyty

• Umorzenie długów

• Rzeczowa

• Dobra konsumpcyjne

• Dobra inwestycyjne

• Pomoc żywnościowa

• Techniczna

• Szkolenia

• Doradztwo

• Ekspertyzy

Transfery pomocowe

• Lata powojenne: 5-6 mlrd USD/rok

• Znaczny wzrost w latach 80. XX wieku (realizacja postanowień consensusu waszyngtońskiego);

• Rozczarowanie efektywnością w latach 90. XX wieku;

• Wzrost nakładów od czasu przyjęcia Deklaracji Milenijnej - około 50 mlrd USD/rok dodatkowo potrzebne do realizacji;

• Ponad 100 mlrd/rok

Porozumienie z Monterrey

• Marzec 2002: Międzynarodowa Konferencja ONZ ds. Finansowania Rozwoju w Monterrey w Meksyku;

• Zobowiązanie się państw rozwiniętych i rozwijających się do partnerstwa na rzecz rozwoju poprzez m.in. mobilizowanie krajowych zasobów, przyciąganie międzynarodowego kapitału, promowanie międzynarodowej wymiany handlowej będącej motorem rozwoju, intensyfikację międzynarodowej współpracy finansowej i technicznej na rzecz rozwoju, trwałe finansowanie długu i umorzenie zewnętrznego zadłużenia oraz zwiększenie spójności i zgodności międzynarodowych systemów monetarnych, finansowych i handlowych;

• Państwa rozwijające uznają 0,7% PKB jako minimalny poziom poziom pomocy umożliwiający wyjście z biedy krajom najmniej rozwiniętym i realizację Milenijnych Celow Rozwoju.




3. Inne źródła kapitału

• Ostatnie lata: 600-700 mlrd USD/rok przepływów kapitału prywatnego;

• Pożyczki komercyjne:

• Duża rola w latach 70. XX wieku

• Zwiększyły koszta finansowania zewnętrznego

• Pozbawione `conditionalities'

• Ostatnia tendencja: emisja obligacji (dostępne dla nielicznych)

• Inwestycje portfelowe:

• Wrażliwe na cykle koniunkturalne

• Ponad 100 mlrd USD/rok do państw rozwijających się

• Raczej zjawisko negatywne

• Kapitał spekulacyjny

• Inwestycje bezpośrednie:

• Od początku lat 90. XX wieku najważniejsze źródło kapitały dla państw rozwijających się

• Podwojenie w latach 1998-2006 (do 325 mlrd USD)

• Najlepsze źródło kapitału zagranicznego

• Ale: kwestia korporacji transnarodowych…

• Granty organizacji pozarządowych:

• W 1970 roku mniej niż 0,2% łącznej ODA, obecnie niemal 15% wartości ODA (DAC)

• Głównie organizacje amerykańskie i niemieckie

• Ponad 15 mlrd USD/rok

• Zazwyczaj bardzo efektywne źródło finansowania

• Często współpraca z organizacjami międzynarodowymi

• Transfery prywatne

• Obecnie najefektywniejsze źródło finansowania rozwoju

• Największy wzrost znaczenia przez ostatnie 20 lat

• Związane z migracjami międzynarodowymi i przepływem kapitału

• Przeciwcykliczne i nie powodują zwiększania zadłużenia

• Ponad 300 mlrd USD/rok

• Nieformalne systemy transferu kapitału (hawala)

6. Mikrofinanse

• oferowanie podstawowych usług finansowych - pożyczek, lokat oszczędnościowych czy ubezpieczeń - osobom o niskich dochodach, dotkniętym zjawiskiem wykluczenia finansowego;

• Świadczeniem usług mikrofinansowych zajmują się wyspecjalizowane instytucje sektora bankowego (banki spółdzielcze, komercyjne, mikrofinansowe lub oszczędnościowe) i pozabankowego (spółdzielnie finansowe, organizacje typu non-profit, organizacje pozarządowe)

• Najbardziej znana usługa: mikrokredyt;

• Najbardziej znany bank: Grameen Bank w Bangladeszu.

7. Zadłużenie zagraniczne

• Problem narastający od kryzysu naftowego w latach 70. XX wieku

• W latach 80. XX wieku większość inicjatyw ukierunkowana na zwalczenie kryzysu zadłużeniowego w państwach o średnim dochodzie (plany Baker'a i Brady'ego);

• Obecnie najostrzejszy problem to państwa najbiedniejsze

Teoria modernizacji - teoria przemian społecznych.

Nawiązanie do ewolucjonizmu

Źródło zmian tkwi wewnątrz każdego społeczeństwa, rozwój jednoliniowy jako proces powszechny, którego wszystkie stadia musi przejść każde społeczeństwo:

• zmiany są nieodwracalne i nieuchronne.

Zmiany mają charakter stopniowy, narastający, zachodzą w spokojny, pokojowy sposób;

• progresywizm - procesy modernizacji prowadzą do powszechnej poprawy jakości życia społ.

Założenia

• Wstępny warunek - rozbicie naturalnych wspólnot, erozja tożsamości kolektywnej i uformowanie się tożsamości indywidualnej;

• przejście od tradycjonalizmu do nowoczesności, czyli samoczynny wzrost ekonomiczny gwarantujący regularność produkcji i konsumpcji, uczestnictwo w życiu publicznym;

• ujednolicenie procesu;

• najważniejsze czynniki wytwórcze: informacja i wiedza;

• proces inicjonowany i kontrolowany odgórnie przez oświeceniowe elity polityczne;

• modernizacja oznacza celowe naśladowanie społ. zachodnich uznanych za wzorce nowoczesności

• rozdzielenie funkcji gospodarczych od rodziny; dyferencjacja zawodów

• wysoka mobilność społeczna; status osiągany

• likwidacja analfabetyzmu, rozwój kultury masowej

• szkoła jako instytucja stanowiona przez państwo przejmuje podstawową rolę edukacyjną od Kościoła

• Kontrola społeczna - uzyskiwanie przewagi racjonalnego prawa nad obyczajem

• Teoria zależności (także: szkoła zależności, teoria uzależnienia, teoria dependencji) - perspektywa badawcza w naukach społecznych opisująca, jak kraje rozwinięte bogacą się, wykorzystując przepływ dóbr z biedniejszych krajów rozwijających się. Głównym przesłaniem tej teorii jest twierdzenie, że różnice w poziomie rozwinięcia krajów są wynikiem stosunków ekonomicznych panujących pomiędzy tymi krajami.

• Teoria ta rozwinęła się w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w odpowiedzi na teorię modernizacji, która twierdziła, że wszystkie kraje podążają tą samą, liniową ścieżką rozwoju. Teoria zależności odrzuca tą teorię, twierdząc że obecne kraje rozwijające się są w nowej sytuacji zależności od krajów rozwiniętych w gospodarce światowej, co nie miało miejsca wcześniej w historii. Kraje rozwinięte bogacą się na handlu z krajami rozwijającymi się, sprzedając wysokowartościowe dobra przetworzone, podczas gdy kraje rozwijające się sprzedają głównie mniej zyskowne półprodukty i surowce naturalne. Teoria zależności krytykuje także teorie wolnorynkowe, wskazując że kraje rozwijające się muszą ograniczyć swój udział w gospodarce światowej, by uniezależnić się od krajów rozwiniętych.

• Teoria zależności koncentrowała się na relacjach pomiędzy państwami kolonialnymi i ich byłymi koloniami, zwłaszcza w Ameryce Południowej.

• Obecnie teoria zależności jest uznana za przestarzałą, a jej kontynuatorką jest teorię systemów-światów. Teoria systemów-światów pokazuje, że w dłuższym okresie historii kraje rozwinięte mogą przemienić się w kraje rozwijające się i vice versa; m.in. obecne kraje rozwinięte (kraje Europy Zachodniej, USA, Japonia) kilkaset lat temu leżały na peryferiach systemu światowego, a więc były krajami rozwijającymi się, zależnymi od innych, bardziej rozwiniętych, położonych na Bliskim i Dalekim Wschodzie, a jednak przekształciły się w kraje rozwinięte. Teoria systemów-światów wskazuje także na istnienie kategorii przejściowej pomiędzy krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi (używa kategorii kraje centrum, krajepółperyferii i kraje peryferii).

• Teoria zależności została opisana najpierw przez Hansa Singera, Raúla Prebischa i Paula Prebisha i rozwinięta m.in. przez Paula Barana, Andre Gunder Franka i Immanuela Wallersteina.

Teoria systemów-światów ^[1] perspektywa badawcza w naukach społecznych rozwijana przez szereg autorów m.in Immanuela Wallersteina, Andre Gunder Franka, Samira Amina czyGiovanniego Arrighi. Cechuje ją historyzm, podejście systemowe oraz silne związki z myślą marksistowską.

Dla teorii systemów-światów właściwą jednostką analizy nie są państwa czy społeczeństwa, lecz systemy historyczne, które dzielą się na:

• minisystemy;

• systemy-światy, będące

• imperiami-światami, albo

• gospodarkami-światami.

Minisystemy były dominujące w społeczeństwach zbieracko-myśliwskich i charakteryzowały się samowystarczalnością ekonomiczną i kulturową homogenicznością, były również oparte na wzajemności. System-świat natomiast jest to pewna całość przestrzenna i czasowa (rozwijająca się w czasie), obejmująca różne jednostki polityczne i kulturowe, działająca na pewnych określonych zasadach. Imperia-światy cechowały się występowaniem pojedynczej władzy politycznej dla całego systemu-świata (przykładem może być starożytny Rzym). Gospodarka-świat jest to natomiast struktura, w ramach której istnieje znacząca wymiana dóbr oraz przepływ kapitału i pracy, nie występuje w niej jednak jednolita struktura polityczna, ale wiele jednostek politycznych, powiązanych ze sobą w ramach systemu międzypaństwowego. Istniejąca obecnie gospodarka-świat jest kapitalistyczną gospodarką-światem. Zdaniem Wallersteina cechuje się głównie:

• występowaniem nieograniczonej akumulacji kapitału (jako cechy różniącej kapitalizm od innych systemów również opartych na wymianie);

• podziałem na procesy produkcji charakterystyczne dla centrum (kontrolowane przez quasi-monopole) oraz procesy charakterystyczne dla peryferii (konkurencyjne), oraz związanym z tym podziałem na obszary centrum, obszary peryferyjne, a także półperyferyjne (geograficznie peryferie według zwolenników tej koncepcji tworzą dawne kraje Trzeciego Świata, półperyferie natomiast państwa postkomunistyczne (Drugi Świat) i rozwijające się intensywnie państwa poza Europą, zaś centrum państwa Pierwszego Świata);

• wynikającą stąd nierównością wymiany między obszarami centrum i obszarami peryferyjnymi;

• istnieniem państw hegemonicznych (Republika Zjednoczonych Prowincji, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej);

• występowaniem trendów cyklicznych (cykli Kondratiewa) oraz trendów długookresowych ("sekularnych", systemowych).

Występowanie trendów długookresowych sprawia, że systemy historyczne odchodzą coraz bardziej od stanu równowagi, aż ostatecznie wchodzą w okres kryzysu, nazywany przez Wallersteina okresem "bifurkacji" (rozwidlenia), w którym ludzie żyjący w danym systemie stają przed alternatywnymi wyborami dotyczącymi przyszłego systemu lub systemów. Wynik tych wyborów, w odróżnieniu od nieuchronności kryzysu, jest niepewny i nieprzewidywalny. Przyszły system-świat może być zarówno lepszy, jak i gorszy od poprzedniego. Okres istnienia danego systemu historycznego to ok. 500 lat. Dodatkowo Wallerstein twierdzi, że "przedwczesne" próby przejścia do innego systemu historycznego nie mogą się powieść, czego przykładem jest próba uwolnienia się państw socjalistycznych od kapitalistycznej gospodarki-świata, podobnie jak próby uniezależniania się poprzez tworzenie autarkicznych układów gospodarczych. W wyniku tej próby kraje socjalistyczne stały się peryferiami lub półperyferiami. Wallerstein twierdzi jednak, że kryzys obecnego systemu-świata zaczął się w latach 70. XX w. i potrwa jeszcze 25-50 lat, po których nastąpi przejście do innego systemu historycznego. Teoria systemów-światów wyrosła na bazie teorii zależności, a także szkoły "Annales".

Mikrokredyty i Mikrofinanse

Od początku istnienia handlu mikrokredyty odgrywały istotną rolę w życiu ludzi, doprowadzając do poprawy sytuacji społeczeństwa. Tak mała pożyczka jak 100 dolarów może przyczynić się do skutecznego rozwoju firmy, wspierając tym samym byt rodziny. Mikrokredyty przyczyniają się do rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Międzynarodowy Rok Mikrokredytu wzywa do tworzenia sektora finansowego dostępnego dla wszystkich. Wzmacnia siłę ducha przedsiębiorczości na całym świecie. Mikrofinanse obejmują pożyczki, wkłady oszczędnościowe, ubezpieczenia, usługi transferowe i inne usługi finansowe przeznaczone dla klientów o niskich dochodach. Mikrokredyty związane są z udzielaniem niewielkiej kwoty pieniężnej przez banki lub inne instytucje. Mogą być oferowane, często bez dodatkowych zabezpieczeń, w postaci indywidualnych lub zbiorowych pożyczek. Starania w kierunku zwiększenia rozwoju i dostępności usług finansowych dla ludzi ubogich i o niskich dochodach wiążą się z celami międzynarodowych konferencji i spotkań na szczycie, jak również z Milenijnymi Celami Rozwoju - w szczególności z celem obniżenia o połowę liczby osób żyjących w skrajnym ubóstwie do 2015 roku. Badania nad mikrofinansami wskazują, że: Mikrofinanse pomagają biednym gospodarstwom rodzinnym zaspokoić swoje podstawowe potrzeby; Korzystanie z usług finansowych przez gospodarstwa rodzinne o niskich dochodach prowadzi do polepszenia ekonomicznego bytu społeczeństwa, gwarantuje stabilność i wzrost przedsiębiorczości; Przez wspieranie udziału kobiet w ekonomii mikrofinanse przyczyniają się do podniesienia statusu kobiet, promują równość płci, prowadzą do polepszenia sytuacji gospodarstw domowych; Skuteczność usług w zakresie mikrofinansów jest zależna od okresu dostępności tych usług. Międzynarodowy Rok Mikrokredytu dostarcza globalnej społeczności unikalnej okazji do podjęcia wyzwań i rozwiązania problemów związanych ze zwiększeniem dostępności do usług finansowych. Tym samym umożliwia osiągnięcie Milenijnych Celów Rozwoju. Międzynarodowy Rok Mikrokredytu wzmacnia wysiłki międzynarodowej społeczności, popiera partnerstwo prywatno-publiczne, promuje system finansowy dostępny dla wszystkich, zrównoważony sektor prywatny i rozwój przedsiębiorczości. Proponuje państwom-członkom, agendom ONZ i głównym partnerom finansowym współpracę mającą na celu nagłaśnianie znaczenia mikrofinansów, tak istotnych dla poprawy życia ludzi, zwłaszcza tych ubogich.

Charakterystyka

Mikrofinanse są instrumentami oferującymi podstawowe usługi finansowe, jak pożyczka, osobom o niskich dochodach, często narażonych na wykluczenie społeczne. Ideą mikrofinansowania jest zagwarantowanie podmiotowi charakteryzującemu się niskimi dochodami usług finansowych takich jak pożyczka, bez wymogu fizycznego zabezpieczenia. Celem jest umożliwienie poprawy stanu materialnego w głównej mierze poprzez środki na rozpoczęcie własnej działalności i samozatrudnienie.

W przeciągu ostatnich dwóch dekad mikrofinanse stały się jednym z najbardziej efektywnych sposobów pobudzania rozwoju ekonomicznego i społecznego zarówno w krajach biednych jak i rozwijających się. Na pojęcie „mikrofinansów” składają się różne narzędzia ekonomiczne. Najbardziej powszechnie stosowanym jest mikrokredyt.

Mikrokredyt

Jest to niewielka pożyczka skierowana głównie do osób o niskich dochodach w celu pobudzenia ich do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej, lub pomocy w kontynuowaniu już istniejącej. Dla wielu krajów celem mikrokredytów jest emancypacja kobiet i wciągnięcie ich do aktywnego udziału w gospodarowaniu.

Ważną cechą mikrokredytu jest również jego komercyjność. Pomimo iż jest narzędziem ograniczającym biedę, tak naprawde nie jest działaniem stricte charytatywnym. Ze względu na wielkość pożyczek jak i ryzyko które ponosi kredytodawca, oprocentowanie pożyczek zdarza się być wyższe niż standardowego kredytu w banku komercyjnym.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Instytucje mikrofinansujące[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ][Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Pomimo społecznego wymiaru działań instytucje mikrofinansujące są zazwyczaj organizacjami pozarządowymi, występują jednak również banki mikrofinansowe, organizacje międzynarodowe zajmujące się pomocą dla biednych regionów świata jak i organizacje rządowe. Główną dewizą mikrofinansów jest uznanie stwierdzenia, iż brak dostępu do kredytów (czy też innych usług finansowych) jest głównym powodem braku możliwości rozwoju osób ubogich nie posiadających stałego źródła dochodu.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] Główną cechą podmiotu mikrofinansującego jest jego skonsolidowanie działań głównie na szczeblu lokalnym i decentralizacja zarządzania i decyzji kredytowych tak aby jak najlepiej dopasować się do potrzeb lokalnej społeczności.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Usługi mikrofinansowe takie jak pożyczka, różnią się od swoich odpowiedników świadczonych przez instytucje komercyjne (jak banki) zarówno pod względem wielkości zaciąganego kredytu, jak i również zabezpieczenia. W świecie mikrofinansów nie występuje one w tradycyjnej formie. Najczęściej spotykaną metodą jest poręczenie zapewniane w ramach danej grupy pożyczkobiorców. Członkowie są zbiorowo odpowiedzialni za działalność całej grupy, co wyzwala dodatkowo wzajemną pomoc, jak i również kontrolę. Główna siła mikrokredytowania leży właśnie w niewielkiej kwocie pożyczanej na stosunkowo krótki okres.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Mikrofinanse są uważane na całym świecie za skuteczne narzędzie walki z wykluczeniem społecznym i finansowym oraz ubóstwem. W Europie początki tego sektora sięgają lat dziewięćdziesiątych XX wieku, jednak jego rozwój nie był równomierny we wszystkich krajach, osiągając gwałtowne tempo w Europie Wschodniej (w tym w niektórych krajach będących nowymi członkami Unii Europejskiej) i wolniejsze w zachodniej części kontynentu. Zrzeszenia, takie jak Fundacja Centrum Organizacji Pożyczkowych (Microfinance Centre, MFC), European Microfinance Network (EMN) czy Community Development Finance Association (cdfa) opracowują zasady dobrych praktyk z uwzględnieniem specyfiki krajów, w których prowadzą działalność. Wymiana informacji pomiędzy tymi organizacjami miała jednak dotychczas szczątkowy charakter. Projekt powstał, by zaradzić tej sytuacji. Jego celem było zebranie w całość doświadczeń trzech wyżej wspomnianych zrzeszeń w zakresie zwalczania zjawiska wykluczenia społecznego i finanso- wego na Wschodzie oraz na Zachodzie. Określenie podstawowych ograniczeń i możliwości stanowiło podstawę sformułowania odpowiedniej polityki oraz zaleceń służących tworzeniu systemów opieki społecznej i usług finansowych dostępnych dla szerszych kręgów społeczeństwa.

Inwestycja portfelowa (zagraniczna inwestycja pośrednia) - inwestycja dokonana przez zakup papierów wartościowych, a nie konkretnego przedsiębiorstwa, dobra materialnego czy intelektualnego bądź usługi.

Kupując papiery wartościowe w danym kraju, takie jak akcje, obligacje czy inne, inwestorzy portfelowi mogą zyskać, zarabiając na różnicach w oprocentowaniu takich papierów wartościowych, a więc na różnicy stóp procentowych, czy wahaniach kursu walutowego. Inwestorzy zainteresowani papierami wartościowymi danego państwa opierają swoje decyzje często na tak zwanym ratingu danego państwa. Rating taki sporządzany jest przez niezależne organizacje finansowe (agencje ratingowe) i ma za zadanie odzwierciedlenie ryzyka związanego z danym państwem. Żaden papier wartościowy emitowany przez uprawniony podmiot w danym państwie nie może mieć wyższego ratingu niż obligacje emitowane przez rząd tego państwa. Podobne ratingi sporządzane są dla większych emisji innych podmiotów, np. przedsiębiorstw.

Nazwą tą określa się w bilansie płatniczym operacje zakupu przez inwestorów z jednego kraju aktywów finansowych (głównie skarbowych papierów wartościowych) w innym kraju. Inwestycje portfelowe różnią się od bezpośrednich inwestycji zagranicznych - przy tych ostatnich inwestor przejmuje aktywną kontrolę nad przedsiębiorstwami w konkretnym kraju, w przypadku inwestycji portfelowych zadowala się realizacją zysków.

Każda osoba, która ma jakieś oszczędności (majątek finansowy) usiłuje je jak najlepiej ulokować w różne aktywa finansowe: depozyty bankowe, akcje, obligacje, polisy ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne. Posiadany zestaw instrumentów finansowych nazywa się portfelem, dlatego decyzje o podziale majątku pomiędzy aktywa nazywa się inwestycjami (decyzjami) portfelowymi. Inwestor może również zdecydować o tym, aby część swoich oszczędności zainwestować za granicą. Najbardziej typową operacją tego typu jest zakup skarbowych papierów wartościowych innego kraju.

W bilansie płatniczym wyodrębnia się inwestycje portfelowe w rachunku finansowym obok zagranicznych inwestycji bezpośrednich, pozostałych inwestycji (kredytów) i inwestycji w instrumenty pochodne. Pozycje ze znakiem minus oznaczają odpływ kapitału, czyli zakupy instrumentów finansowych przez polskich rezydentów, a te ze znakiem plus - jego napływ, czyli zakupy polskich aktywów przez nierezydentów. Wielkość inwestycji portfelowych bardzo się waha, szczególnie wtedy, kiedy opanowuje je kapitał spekulacyjny, nastawiony na szybkie zyski i gotowy wycofać się w każdej chwili. Te wahania mogą z kolei destabilizować kurs waluty, dlatego finansowanie deficytu na rachunku bieżącym przez kapitał spekulacyjny może okazać się niebezpieczne. Kryzysy walutowe, w których dochodzi do gwałtownego osłabienia kursu pieniądza krajowego, związane są z odpływem kapitału portfelowego, kiedy nie chce on już załatać dużej „dziury” w bilansie bieżącym. Inwestycje portfelowe są czułe przede wszystkim na zmiany stóp procentowych, ich oczekiwania oraz prognozy kursu walutowego, a także na zmiany sytuacji makroekonomicznej - ryzyko destabilizacji i zawirowania polityczne. W zależności od wyceny ryzyka, inwestorzy żądają premii w postaci wyższych stóp procentowych, inaczej nie są skłonni do zakupów aktywów krajowych. Konieczność wysokiego podniesienia stóp procentowych, aby powstrzymać ucieczkę kapitału portfelowego, może nawet wywołać recesję.

Inwestycje bezpośrednie to bezpośrednie nakłady na środki trwałe (np. maszyny, całość lub wydzieloną część przedsiębiorstwa). W zakresie bilansu płatniczego obejmują one te inwestycje, w których inwestorzy (określani tu mianem inwestorów bezpośrednich) pragną uzyskać znaczący stopień kontroli nad przedsiębiorstwem (określanym tu przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania). Mają więc charakter bardziej trwały niż inwestycje portfelowe, które charakteryzują się większą płynnością i podatnością na wpływ kapitału spekulacyjnego. W statystyce bilansu płatniczego najczęściej wykorzystywanym wskaźnikiem pozwalającym odróżnić inwestycje bezpośrednie od inwestycji portfelowych jest posiadanie tzw. trwałego wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Wyraża się to posiadaniem minimum 10% akcji zwykłych lub 10% głosów na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. W statystyce bilansu płatniczego cechą wyróżniającą inwestycje bezpośrednie jest zasada kierunkowości (the directional principle), w myśl której statystycznym kryterium podziału jest kierunek inwestycji bezpośredniej (krajowe inwestycje za granicą vs. zagraniczne inwestycje w kraju). Dla pozostałych kategorii statystyki bilansu płatniczego najistotniejszy jest podział na aktywa i pasywa. W konsekwencji, co do zasady, po ustaleniu kierunku inwestycji bezpośredniej, transakcje z różnych stron bilansu płatniczego pomiędzy podmiotami powiązanymi relacją inwestycji bezpośredniej są nettowane (np. kredyty udzielone zagranicznej spółce-matce i kredyty otrzymane od tej samej spółki-matki zaliczane są do zagranicznych inwestycji w Polsce i nettowane). Statystykę inwestycji bezpośrednich w Polsce prowadzi Narodowy Bank Polski (w ramach statystyki bilansu płatniczego).

Transfery to przekazywanie pieniędzy w postaci dotacji od rządu do gospodarstw domowych, firm itd. Nie są to płatności za dobra lub wykonywaną pracę. Zasiłki dla bezrobotnych i dla dzieci, dotacje inwestycyjne są przykładami transferów. Pomimo że transfery są liczone jako część wydatków rządowych to rzeczywiście wydatki pieniężne dokonywane są przez gospodarstwa domowe i firmy, które otrzymały te płatności. Transfery stanowią około połowy wydatków publicznych. Transferem nazywamy przekazanie określonej sumy dochodu na rzecz obywatela instytucji publicznej lub producenta bez bieżącego świadczenia usługi. Do transferów zaliczymy również wypłacone emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, zapomogi dla biednych itp.. Do transferów rządowych zalicza się także, subwencje udzielone niektórym budżetom lokalnym, przedsiębiorstwom państwowym (np. kolejom) lub komunalnym (np. komunikacji miejskiej) oraz osobom prywatnym w celu dofinansowania niektórych rodzajów produkcji (różnica w cenie ropy naftowej dla rolników).
Oprócz transferów rządowych występuję także transfery z instytucji ubezpieczeniowych w formie emerytur lub dodatków emerytalnych, rent i odszkodowań z tytułu ubezpieczeń rzeczowych oraz transfery prywatne ze strony przedsiębiorstw dla instytucji publicznych lub osób prywatnych. Mogą to być fundacje darowizny, stypendia.
Transfery mogą występować nie tylko wewnątrz kraju, ale także mogą mieć charakter międzynarodowy. Pomoc zagraniczna traktowana jest jako transfer dochodu z krajów bogatych do biednych w celu pobudzenia ich rozwoju gospodarczego. Transfer taki dokonywać się może na zasadzie pełnej darowizny lub pożyczek o zmniejszonych stopach oprocentowania i wydłużonych niż zazwyczaj terminach spłat.

Zadłużenie międzynarodowe, jeden z głównych problemów współczesnych stosunków międzynarodowych. Polega na niemożności spłacenia wcześniej zaciągniętych pożyczek oraz rat kapitałowych czy odsetek przez państwa rozwijające się. Zjawisko to występuje na skalę globalną, jest czynnikiem ograniczającym możliwości rozwoju większości państw na świecie. Zakłóca funkcjonowanie międzynarodowego rynku finansowego.
Tak duża skala zadłużenia międzynarodowego jest efektem zmiany obiektywnych czynników ekonomicznych, jaka nastąpiła na początku lat 80. XX w. (wzrost stopy procentowej na globalnym rynku kapitałowym,recesja, okresowy wzrost kursu dolara), która uniemożliwiła spłatę licznych pożyczek zaciągniętych głównie w latach 70. Również niewłaściwe wykorzystanie środków, których przeznaczeniem były inwestycje w infrastrukturę i rozwój gospodarczy państw oraz błędne założenia prowadzonej polityki ekonomicznej, spowodowało wystąpienie kryzysu zadłużeniowego w 1982.
Ogłoszenie niewypłacalności przez większość państw-dłużników zagroziło załamaniem się światowego systemu finansowego i skłoniło państwa i instytucje wierzycielskie do podjęcia szeregu działań w celu ograniczenia negatywnych skutków kryzysu. Zmiana uzgodnionych wcześniej warunków spłaty kredytów, restrukturyzacja, konwersja i redukcja długów mają za zadanie zmniejszyć koszty społeczne i ekonomiczne związane z obsługą zadłużenia zagranicznego państw rozwijających się.
Polska, która w 1982 zawiesiła spłatę kredytów, była jednym z krajów, który uzyskał redukcję 50% długu wobec wierzycieli z Klubu Londyńskiego i Klubu Paryskiego. Do największych dłużników w skali międzynarodowej należą: Irak, Meksyk, Brazylia, Indie, Argentyna, Egipt. Poziom zadłużenia kraju ujawnia stosunek rat kapitałowych i odsetek do dochodów państwa z eksportu, w skali rocznej. Jest to tzw. obsługa zadłużenia, jeśli w danym roku przekracza ona 25% dochodów z eksportu staje się czynnikiem hamującym rozwój gospodarczy państwa.

Obligacje Brady'ego to długoterminowe instrumenty, na które zamienione zostało zadłużenie kilkunastu krajów (Meksyku, Filipin, Kostaryki, Jordanii, Bułgarii, Brazylii, Argentyny,Dominikany, Ekwadoru, Urugwaju, Wenezueli i Polski) wobec wierzycieli zrzeszonych w Klubie Londyńskim. Ich nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego sekretarza Skarbu z administracji G. Busha, który zaproponował sposób rozwiązania problemu zadłużeniowego, polegający na redukcji części zobowiązań oraz zamianie reszty na długoterminowe obligacje. Dzięki porozumieniu zawartemu pomiędzy Polską a Klubem Londyńskim w 1994 roku doszło do wykupu części długu za gotówkę oraz emisji polskich obligacji Brady'ego o 20 lub 30-letniej zapadalności (w zależności od serii) i wartości 7,98 mld USD. Wszystkie polskie obligacje Brady'ego zostały wyemitowane w formie imiennej. Polskie obligacje typu Brady zarejestrowano na giełdzie w Luksemburgu i są przedmiotem obrotu na rynku pozagiełdowym.

Polskie obligacje typu Brady były przedmiotem operacji wcześniejszego wykupu realizowanych w ramach zarządzania długiem. Polegały one na zakupie obligacji na rynku wtórnym lub realizacji opcji typu call (możliwej w kwietniu i październiku każdego roku) i ich natychmiastowym umorzeniu. Pierwszy wykup został przeprowadzony w 1995 roku - dzięki temu zadłużenie z tytułu tych obligacji spadło o 258,9 mln USD. Następny wykup został przeprowadzony 7 maja 1997 roku. W wyniku tej operacji zadłużenie Polski z tytułu obligacji Brady'ego spadło o 1 686 mln USD do poziomu 6 053 mln USD. Kolejna operacja realizowana stopniowo - rozpoczęła się w lipcu1998 roku, a zakończona została już po rozpoczęciu kryzysu rosyjskiego. W jej ramach wykupiono na rynku wtórnym obligacje o wartości nominalnej blisko 750 mln USD. W 2000 roku przeprowadzono kolejną operację, a zadłużenie spadło do 4 362,4 mln USD. W 2001 zrealizowano wykup obligacji o wartości 314,4 mln USD. W październiku 2002 roku Polska wykupiła 1,3 mld USD obligacji Brady'ego. W 2003 r. wykupiono przed terminem obligacje o wartości 1,112 mld USD (w kwietniu) i 0,393 mld USD (w październiku). W listopadzie 2006 wykupiono kolejne obligacje o łącznej wartości nominalnej 588,2 mln USD. Po tej operacji zadłużenie spadło do kwoty ok. 0,6 mld USD (stan na koniec 2006). Zarówno spłata odsetek, jak i przedterminowy wykup kapitału były finansowane ze środków pozyskanych z nowych emisji obligacji, a więc stanowiły jedynie konwersję długu na papiery o korzystniejszych dla Polski warunkach płatności.Klub Paryski - nieformalna grupa wysokich urzędników do spraw finansów z 19 najbogatszych krajów świata, która zajmuje się usługami finansowymi, jak restrukturyzacja i umarzanie długów krajów. Dłużnicy są zwykle rekomendowani przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, gdy zawiodą inne metody oddłużania. Pierwsze spotkanie Klubu miało miejsce w 1956 r., gdy negocjacje podjęła Argentyna. Od tej pory uzyskano 383 porozumienia (stan w 2004 r.) dotyczące 79 krajów - od 1983 r. łączna suma negocjowanych umów wyniosła 427 mld USD. Klub spotyka się regularnie 10-11 razy w roku w siedzibie francuskiego ministerstwa gospodarki, finansów i przemysłu w Paryżu. W 2004 r. przewodniczącym klubu jest francuski podsekretarz skarbu (w 2004 r. Jean-Pierre Jouyet). Klub jest obsługiwany przez stały sekretariat wyznaczony przez francuskie ministerstwo skarbu.

Klub Paryski a zadłużone kraje

Polska

Pierwsze kontakty Polski z Klubem Paryskim, w którym były reprezentowane rządy - wierzyciele, podjęte zostały w 1980 roku. 27 kwietnia następnego roku podpisano porozumienie o refinansowaniu zobowiązań o wartości 2,2 mld USD, przypadających na 1981 rok. Kolejne umowy były zawierane 15 lipca 1985 (dotyczyła refinansowania kwoty 10,2 mld USD), 16 grudnia 1987 (8,5 mld USD) i 16 lutego 1990 (odroczenie spłaty 9,4 mld USD na lata 1997-2004 - 8 lat spłat po 6-letniej karencji).

Przełom przyniosły zmiany po roku 1989. Rozmowy z rządowymi wierzycielami z tzw. Klubu Paryskiego trwały do 1991 roku, kiedy wreszcie rząd polski podpisał „protokół uzgodnień w sprawie redukcji i reorganizacji zadłużenia RP”. Objął on wszystkie zobowiązania naszego kraju wobec 17 wierzycieli z tytułu kredytów długo- i średnioterminowych, które zostały zaciągnięte do końca 1983 roku (na koniec 1990 r. zadłużenie wobec państw Klubu Paryskiego wynosiło 32,778 mld USD).^[1] Zgodnie z umową miało zostać zredukowane 50% skumulowanej wartości długu (razem z należnymi odsetkami za lata następne). Ponadto Klub Paryski przychylił się do propozycji Polski stwarzając możliwość zastosowania mechanizmu konwersji części długu (do 10% czyli ok. 3 mld USD) na cele ekologiczne, uzgodnione w umowach bilateralnych między Polską a poszczególnymi krajami wierzycielskimi. W I etapie, rozpoczętym w kwietniu 1991 umorzono 6,9 mld USD odsetek oraz 2,9 mld USD kapitału zadłużenia. W II etapie (realizowanym od kwietnia 1994), wierzyciele mieli do wyboru 3 opcje: redukcja kapitału i konieczność spłaty odsetek w pełnej wysokości od zredukowanego kapitału, redukcja odsetek naliczonych od całego kapitału według stopy rynkowej oraz wariant mieszany czyli redukcja 50% kwoty należnych odsetek za lata 1994-2003, ale pozostałe 50% odsetek miało być skapitalizowane i następnie spłacane w 22 równych, półrocznych ratach wraz z kapitałem. Z pierwszej opcji skorzystały: USA, RFN, Wielka Brytania, Holandia, Finlandia i Szwecja, a na drugą zdecydowały się: Austria, Belgia, Brazylia,Kanada, Dania, Francja, Włochy, Japonia, Norwegia, Hiszpania i Szwajcaria. Wariant mieszany dotyczył tylko 1/10 długu wobec Japonii. W sumie redukcja kapitału zadłużenia wynosiła ok. 6 mld USD, (łącznie z kwotą 2,9 mld USD z I etapu), a ostateczna kwota zredukowanych odsetek będzie znana po spłacie wszystkich rat odsetkowych (w 1994 szacowano korzyści z tytułu redukcji odsetek na 1 mld USD rocznie).

Dług Polski wobec członków Klubu Paryskiego na koniec 1994 wynosił 26 818,28 mln USD^[1] (już z uwzględnieniem redukcji kapitału).:




Państwo	Kwota mln USD	Udział %
Francja	4 874,22	18,17
Brazylia	3 731,41	13,91
Austria	3 536,86	13,19
RFN	3 401,05	12,68
Kanada	2 708,83	10,10
Japonia	1 681,26	6,27
Włochy	1 647,30	6,14
USA	1 590,77	5,93
Wielka Brytania	1 441,19	5,37
Szwajcaria	514,40	1,92
Holandia	390,28	1,46
Szwecja	347,25	1,29
Belgia	325,11	1,21
Norwegia	269,81	1,01
Dania	190,62	0,71
Hiszpania	92,26	0,34
Finlandia	75,66	0,28
RAZEM	26 818,28	100,00




Harmonogram spłat zgodnie z porozumieniem z Klubem Paryskim został dostosowany do przewidywanych zdolności płatniczych Polski, dlatego w pierwszych trzech latach płatności były niewielkie, dzięki ograniczeniu spłat odsetek do 20 proc. i karencji rat kapitału. Spłata całego zadłużenia miała nastąpić do 2014 r. W ramach ekokonwersji długu, Polska otrzymała na przedsięwzięcia w ochronie środowiska kwotę 571 mln USD. Środkami tymi zarządza EkoFundusz, otrzymując je w rocznych ratach w latach 1992-2010 (na podstawie umów z USA, Francją, Szwajcarią, Szwecją, Włochami i Norwegią). W roku 2001 za kwotę 2,5 mld USD wykupiono przed terminem dług wobec Brazylii o wartości nominalnej 3,3 mld USD.

Dług Polski wobec Klubu Paryskiego na początku 2005 wynosił ok. 11,4 mld EUR (15,575 mld USD), z czego ok. 2,1 mld EUR przypadało planowo do spłaty w roku 2005. Większość pozostałego zadłużenia miała zostać spłacona w najbliższych latach, do 2009 włącznie (jedynie ok. 70 mln EUR - w latach 2010 - 2014).

Harmonogram spłat rat kapitałowych w Klubie Paryskim (stan na 31.12.2004):




• 2005 r. - 2 625 mln USD

• 2006 r. - 3 072 mln USD

• 2007 r. - 3 570 mln USD

• 2008 r. - 4 072 mln USD

• 2009 r. - 2 141 mln USD

• 2010 r. - 19 mln USD

• 2011 r. - 20 mln USD

• 2012 r. - 21 mln USD

• 2013 r. - 23 mln USD

• 2014 r. - 12 mln USD




W 2005 Polska podjęła kroki w celu przedterminowej spłaty wobec wierzyciel z Klubu Paryskiego. 31 marca 2005 spłacono przed terminem część zobowiązań. Łączna wartość zobowiązań objętych przedterminowym wykupem wynosiła około 3,27 mld EUR, co stanowiło blisko 29% zadłużenia Polski wobec szesnastu państw wierzycielskich reprezentowanych w Klubie Paryskim. Uwzględniając należne odsetki i raty kapitałowe, wierzyciele z Klubu Paryskiego otrzymali w 2005 środki o równowartości około 4,34 mld EUR. W całości zostało wtedy spłacone zadłużenie wobec Danii, Finlandii, Holandii, Republiki Federalnej Niemiec i Wielkiej Brytanii. Dodatkowo podpisano umowę dotyczącą spłaty części zadłużenia wobec Kanady. W późniejszym czasie zawarto umowy z kolejną grupą państw, które wyraziły zgodę na wcześniejszą spłatę zadłużenia, tzn. z Hiszpanią, Stanami Zjednoczonymi, Szwajcarią i Szwecją. Na kraje te przypadało łącznie około 10% wszystkich możliwych do objęcia przedterminową spłatą zobowiązań wobec Klubu Paryskiego. Polskie Ministerstwo Finansów poprowadziło też dalsze rozmowy z pozostałymi państwami wierzycielskimi, które na ten czas nie przedstawiły jeszcze swego ostatecznego stanowiska wobec propozycji przedstawionej przez Polskę. Część krajów wyraziła swój brak zainteresowania, w szczególności były to Japonia i Belgia (rezygnacja z wysokich odsetek powiększyłabydeficyty budżetowe tych krajów), ostatecznie jednak i one dały się przekonać.

Wykup zadłużenia wobec Klubu Paryskiego został sfinansowany poprzez emisje obligacji zagranicznych. Głównym uzasadnieniem dla przedterminowego wykupu zadłużenia wobec Klubu Paryskiego było dążenie do lepszego rozłożenia terminów spłat zadłużenia zagranicznego i zmniejszenie w ten sposób ryzyka refinansowania tych zobowiązań.

Dnia 31 marca 2009 Polska ostatecznie spłaciła wszystkie swoje zobowiązania wobec Klubu Paryskiego (z wyjątkiem 118 mln USD zobowiązań wobec Japonii, które będą spłacane zgodnie z harmonogramem do roku 2014).

Klub Paryski (ang. Paris Club) - nieformalne ugrupowanie skupiające 19 największych państw-wierzycieli. Zajmuje się rozwiązywaniem problemów ze spłatą długów przez państwa-dłużników poprzez restrukturyzację, odłożenie spłaty, redukcję bądź umorzenie długów. Historią sięga 1956 roku, kiedy pogrążona w kryzysie i stojąca na krawędzi niewypłacalności Argentyna zgodziła się spotkać ze swoimi wierzycielami w Paryżu. Do maja 2009 roku Klub Paryski w sumie osiągnął 408 porozumień z 86 państwami-dłużnikami (w tym 6 porozumień z Polską w latach 1981-91), dotyczących łącznego długu w wysokości 513 miliardów dolarów. Przedstawiciele państw wchodzących w skład Klubu spotykają się raz na 6 miesięcy w ministerstwie gospodarki, finansów i przemysłu w Paryżu; decyzje podejmowane są na zasadzie consensusu. W kwietniu 2006 roku Nigeria jako pierwsze państwo afrykańskie całkowicie uregulowała swój dług wobec Klubu Paryskiego.

Klub Londyński, nieformalne stowarzyszenie banków komercyjnych (z różnych państw), które udzieliły niegwarantowanych kredytów rozmaitym podmiotom, także prywatnym;

banki owe zbierają się na okazjonalnie zwoływanych spotkaniach w Londynie (stąd nazwa) w celu renegocjacji z upełnomocnionymi przedstawicielami rządów państw, z których wywodzą się dłużnicy, warunków spłaty zadłużenia lub wynegocjowania jego częściowej redukcji; Polska podpisała porozumienie z Klubem Londyńskim VIII 1994, osiągając redukcję swego zadłużenia wobec banków komercyjnych o 50% jego skumulowanej wartości.

Klub londyński, grupa ok. 500 banków prywatnych, które od lat 60. udzielały wsparcia (kredyty, gwarancje) krajom rozwijającym się i państwom byłego bloku wschodniego. Międzynarodowy kryzys zadłużeniowy w latach 80. (zadłużenie międzynarodowe) zagroził sytuacji rynkowej poszczególnych banków, dlatego podjęły one współpracę, a w konsekwencji zrzeszyły się w Klubie Londyńskim. Zasadą działalności Klubu było przedłużanie terminów spłat rat kapitałowych państw-dłużników i bieżące egzekwowanie spłacania odsetek. W latach 90. w sytuacji całkowitej niewypłacalności części państw podjęto praktykę częściowego umarzania kredytów. Polska była jednym z pierwszych krajów, w którego przypadku odstąpiono od ściągnięcia całości 8-miliardowego długu.

Klub Londyński (ang. London Club) - nieformalne ugrupowanie skupiające banki komercyjne będące wierzycielami państw, zajmujące się rozwiązywaniem problemów ze spłatą długów. Pierwsze spotkanie Klubu miało miejsce w 1976 roku i dotyczyło Zairu. Spotkania Klubu są nieregularne - odbywają się wówczas gdy państwo-dłużnik zgłosi się z prośbą o pomoc. Klub Londyński współpracuje z innymi instytucjami zajmującymi się problemem spłat zadłużenia, np. Klubem Paryskim czy Grupą G-8.

34

---