PODBÓJ ITALII I JEJ ORGANIZACJA

Wg tradycji już w końcu IV wieku Latynowie walczyli przeciwko Etruskom pod wodzą Porsenny z Clusium, zwyciężając ich pod Aricją (504). Rzymianie brali udział jako etruscy podwładni, choć tradycja rzymska woli ich określać jako sojuszników Porsenny.
Rzym prowadził walkę ze Związkiem Latyńskim. Nie wiemy jaki miała przebieg, ale wiemy, że zakończyła się tzw. foedus cassianum, którego autorem był Spurius Cassius.
Najniebezpieczniejszym przeciwnikiem Rzymu, było etruskie miasto Weje. Dla obu miast priorytetem było opanowanie ujścia rzeki Tybr. W bitwie pod Kremerą 477 miał wyginąć cały ród Fabiuszy. Opanowanie przez Rzymian pod koniec V wieku miasta Fidenae zmieniło sytuację i Weje po 10 letniem oblężeniu zostały zdobyte w 396 roku przez dyktatora Marka Furiusa Camillusa.
Potem przyszła klęska. Celtyccy Gallowie, którzy na przełomie V i IV wieku opanowali Nizinę Nadpadańską. Oddziały Senonów po wodzą Brennusa przekroczyły w 386 Apeniny. Rozgromiły wojska Rzymu przy rzece Allia w dolinie Tybru. Po wycofaniu się Gallów Rzymianie rozpoczęli budowę potężnego muru kamiennego.

W latach 340-338 doszło do wojny z Latynami. Zakończyła się ona rozwiązaniem Związku Latyńskiego.

- nie można nawiązywać umów między sobą ani się żenić

- Aricia i Tusculum zostały wcielone w państwo rzymskie

Ciężkim przeciwnikiem okazali się Samnici. Zajęli oni Kapui w 438 roku. Popadki w konflikt również z Grekami. Kapua zwróciła się do Rzymu o pomoc w zamian za uznanie zwierzchnictwa. I wojna samnicka (343-341).
Do właściwego starcia doszło w trakcie tzw. II wojny samnickiej ( 326-304 ) Powodem do wojny stało się zajęcie przez Rzymian miasta Neapol w Kampanii. W 321 roku wojska rzymskie poniosły klęskę na terenie Samnium, w 321 kolejna klęska w Wąwozie Kaudyńskim(koło Kaudium). Rzymianie wydali Samnitom zakładników i musieli przejść pod jarzmem. W 316 roku Rzym rozpoczyna penetracje Apulii gdzie zawiązuje szereg sojuszy politycznych. Samnici wkraczają do Lacjum i zadają klęske Rzymowi pod Lautulae gdzie wojsko prowadził Kwintus Fabiusz Rullianus. Rzymianie zmieniają taktykę tworząc szybkie oddziały. Samnici z kolei zawiązują sojusz z Etruskami jednakże zostają oni szybko rozbici przez Kw. Fabiusza Rullianusa. Samnici zostali zmuszeni do zawarcia pokoju w 304 roku a Rzym wkrótce zawiązał szereg sojuszy z Marsami, Pelignami, Frentanami.
W ciągu kilku lat pokoju utworzono koalicję. Samnici, Lukanowie, Umbrowie, Gallowie. III wojna samnicka (298-290). W 299 Gallowie wkraczają do Itali gdzie przyłączają się do nich Etruskowie. Rzym prowadził wojnę na dwóch frontach północnym - Gallowie i Etruskowie i południowym Samnici i Lukanie. Po wyeliminowaniu Etrusków w Umbrii połączyły się oddziały Gallów i Samnitów i doszło do bitwy pod Sentinum w 295 roku. Wojskami kierował Fabiusz Rullianus i Publiusz Decjusz Mus. Koalicja się rozpadła a Samnici po latach potyczek zdecydowali się na honorowy pokój.
Potem nowa walka z Gallami. W 284 Rzym pod wodzą konsula Lucjusza Cecyliusza Metellusa został pobity przez senonów. Dowództwo objął Kuriusz Dentatus który wyrzucił Senonów a ziemie ich nazwał ager gallicus i zamienił we własność państwa. Bojowie widząc to połączyli się z Etruskami jednak zostali rozbici w 283 roku w bitwie nad Jeziorem Wadymońskim.

Niepodległy był jeszcze Tarent. Rzym na prośbę thuriów zaangażował się w walkę z Lukanami i osadził w 282 załogę w Thuriach. Gdy flota rzymska wypłynęła na wody Zatoki Tarenckiej została ostrzelana. Rzym wypowiedział wojnę. Po stronie Tarentu opowiedzieli się Lukanowie, Brucjowie i Samnici. Taren zwrócił się o pomoc do króla Epiru, Pyrrusa. Wiosną 280 król Epiru wyruszył do Italii. Rzymianie podpisali traktat z Kartaginą. Pod Herakleą Pyrrus odniósł zwycięstwo. Mógł iść na Rzym jednak ze względu na zimę musiał zatrzymać się w Tarencie. Potem w 279 Pyrrus wygrał krwawą bitwę pod Ausculum w Apulii. Jednak jego uwagę odciągali Gallowie, którzy najechali Macedonie. Tron tam był wolny. Zaproponował Rzymowi zawarcie pokoju, Rzym się nie zgodził. W 278 Pyrrus przeprawił się na Sycylię gdzie zaatakował zachodnią kartagińską część wyspy. Nie powiódł się atak na twierdzę Lilybeum. Powrócił więc do Italii a tam rozegrała się rozstrzygająca bitwa w 275 pod Malaventum. Wojskami dowodził Mariusz Kuriusz Dentatus. Rzymianie zmusili miasta greckie do podpisania sojuszu. Poddał się Tarent, samnici, brucjowie, lukanowie. Ostatnim pkt oporu okazało się miasto Volsinni, które Rzym obległ i zdobył w 264 roku.

Kolonie: zakładano na terenach trudnych do ujarzmienia. Baza wojskowa i zaspokojenie głodu ziemi. Były to ośrodki rzymskie na terytorium wroga. Ustrój ściśle wzorowany na Rzymie, dwaj urzędnicy - duumwirowie. Rada dekurionów niczym rzymski senat. Były elementem romanizacji Italii.

Obok kolonii rzymskich istniały kolonie na prawie latyńskim. Przyczyniały się do rozwoju języka łacińskiego - Narnia, Cales, Venusia, Hadria.

Municypia - rozciągnięcie prawa obywatelskiego na część podbitej ludności. Miasta italskie które otrzymały prawo ograniczonego obywatelstwa bez prawa głosowania i kandydowania. Charakterystyczne było dla nich połączenie zasad autonomii i starych form ustrojowych z przejęciem wzorców rzymskich. Wybierały własnych urzędników w zgodzie z lokalną tradycją. Władzę najwyższą stanowiło kolegium dwóch, 4 lub 8 urzędników kwatuorwirów.

Socii - oficjalny sojusznik Rzymu. Nie mieli praw obywatelskich zachowywali pełnię swojej odrębności ustrojowej. Byli zobowiązani do pomocy wojskowej i nie mogli między sobą zawierać sojuszy.

I wojna punicka (264-241)

Powodem stało się udzielenie przez Rzym pomocy Mamertynom, którzy opanowali Messynę narażając się na konflikt z Hieronem II. W 264 wojska rzymskie przeprawiły się na Sycylię. Starły się z Kartagińczykami i z Syrakuzańczykami. Przystąpili do oblegania Syrakuz co zmusiło Hierona do podpisania pokoju w 263 stał się teraz sojusznikiem.

W 262 Rzym zdobywa Agrigentum. Jednak przewaga floty rzymskiej utrudniała działania armii. Wybudowano flotę.

W 260 przegrana bitwa przy Wyspach Liparyjskich jednakże zaraz po tym konsul Gajusz Duiliusz wygrywa bitwę pod Mylae. W Rzymie postawiono kolumnę ozdobioną dziobami statków. Wojna na Sycyli się przeciągała ze względu na opór twierdz Lilybeum, Panormus.

Atiliusze i Klaudiusze zdołali przekonać o walkach w Afryce. W 256 roku skierowano tam wojska, którymi kierował Marek Atilusz Regulus. U przylądka Eknomos Rzymianie odnieśli zwycięstwo i weszli do Afryki. Tam jednak zostali pobici przez spartanina Ksantipposa, flota wycofała się jednak została zniszczona przez burzę.

Na Sycylii Rzymianie zepchnęli Kartagińczyków na zachód wyspy. W 250 roku konsul Appiusz Klaudiusz Pulcher otrzymał ogromną klęske floty po Drepanum. W 247 dowództwo obiera Hamilkar Barkas, w Rzymie ostateczny wysiłek finansowy i flota rzymska pod wodzą Gajusza Lutacjusza Katullusa zadaje w 241 klęskę Kartaginie przy wyspach Egackich. Hamilkar i Lutacjusz zawarli rozejm.

- Kartagina rezygnuje z posiadłości sycylijskich

- 3200 talentów

II wojna punicka (218-201)

Hannibal po długim oblężeniu zniszczył Sagunt. Rzym nie pomógł swojemu sojusznikowi ale teraz wypowiedział wojnę. Hannibal ruszył z wojskiem w górę Rodanu wchodząc w wysoką partię Alp Graickich. Hannibala wsparli Insubrowie i Bojowie. Zaskoczeni Rzymianie próbowali przeciwstawiać armie konsularne jednakże Hannibal je pokonał i miał otwartą drogę do Rzymu. Znów zaskoczył, wybrał bagnistą drogę doliną rzeki Arnus(Arno). Zaskoczył konusla Flaminiusza wciągając go w zasadzkę nad Jeziorem Trazymeńskim. Umocniło się ugrupowanie Fabiuszy, na dyktatora powołana Kwintusa Fabiusza Maksimusa. Był wodzem, który strasznie zwlekał w walkach. Hannibal nie zdecydował się na atak wprost w Rzym. Pustoszył pola. Scipionowie i Emiliusze powołali na konsulów Terencjusza Warrona i Emiliusza Paulusa. W 216 doszło do bitwy pod Kaanami gdzie ukazał się talent Hannibala, który okrążył wojska rzymskie i wyciął je w pień. Ocalał tylko jeden oddział pod wodzą Publiusza Korneliusza Scypiona.
Organizowano różne obrzędy religijne w samym Rzymie. Do służby wojskowej powołano obywateli 17 +. Sformowano dwa legiony z niewolników wykupionych przez państwo. Samnici, Lukanowie, Brucjowie i Kapua przeszły na stronę Hannibala.

Rzymianie zaczęli atakować Kartagińczyków na ich terenie. W 214 oblężono Syrakuzy przez Marka Klaudiusza Marcellusa. Zdobyto je 3 lata później.

W Hiszpanii sukcesy odnosili Scipionowie. Brat Hannibala, Hazdrubal młodszy nie opanował sytuacji. Stracił on Nową Kartaginę. Scipio w 208 roku pokonał Hazdrubala w bitwie pod Bekulą. Hazdrubal szedł z pomocą Hannibalowi.

Rzymianie zajęli Kapuę, zagrodzono drogę Hazdrubalowi, który poniósł całkowitą klęskę. Scipio został konsulem w 205 roku.
Wylądował w Afryce, Hannibal tam wrócił i w 202 roku pod Zamą rozegrało się ostateczne starcie. Doszło do pokoju;

- 10 000 talentów

- nie wolno prowadzić wojny bez zezwolenia Rzymu

Wojny macedońskie i wojna syryjska

Ścierały się dwie koncepcje polityki zagranicznej. Pierwsza Scipiona „dziel i rządź”. Rzym miał starać się o utrzymanie jak najszerszego systemu sojuszy politycznych z państwami. Z państwami hellenistycznymi starano się o poparcie słabszych przeciw silniejszym. Drugą tendencją była jawna zaborczość, dążenie do powiększenia terytorium przez tworzenie nowych prowincji. Reprezentowało ją nobilitas a przywódcą był Kato Starszy. Zwyciężyło to stronnictwo w II wieku
Przyczyną wojen macedońskich były podboje Rzymu w 229-219 na wybrzeżu Illyryjskim(Dalmacja). W 228 Rzym ustalił rodzaj protektoratu nad Dalmacją, sojusznik Demetrios z Faros zaczął łamać postanowienia i rozszerzać swoje wpływy. Szukał oparcia w Macedonii. W 219 rozstrzygnięto spór i Demetrios z Faros uciekł do Macedonii.

Rozpoczął się zatem konflikt z państwem Antygonidów Filipa V, która Macedonii.

I wojna macedońska 215-205

Rzymianie zawarli sojusz z państwem Eolskim. Etolowie jednak zostali pobici przez Filipa. Król Macedonii wycofał się jednak z wojny zawierając pokój w Foinike (205). Obszar protektoratu podzielono między Rzym a Macedonie.
Rzym wystąpił w 201 w obronie Rodos. Już jasne było, że chcą wojny z Macedonią. Grali na emocjach wyzwolenia Grecji. Za Rzymem opowiedziały się Ateny.

II wojna macedońska 200-196

W 198 dowództwo objął w armii rzymskiej Titus Quinctius Flaminius. Chciał wolności greków i doprowadzenia Macedonii do tylko ich terenów. Reprezentował tzw filohellenizm walczący. Zyskał powszechną sympatię, pozyskał część miast Związku Achajskiego. W 197 pod Kynoskefalai doszło do bitwy. Odniósł triumf. Filip zawarł pokój w 196.

- zrzekł się zdobyczy na rzecz Pergamonu i Rodos

- 1000 talentów

- wydać mu flotę

W 196 na Istmie Korynckim Flaminiusz ogłosił wolność Hellenów. W 194 wojska rzymskie wycofały się z Grecji.

Wojna syryjska 192-188

Rzym rozpoczął wojnę z państwem Seleukidów. Antioch III zajął posiadłości Lagidów w Syrii a także miasta greckie. Ekspedycja na teren Grecji nie powiodła się Antioch poniósł klęske pod Termopilami, wojna została przeniesiona na teren Azji Mniejszej. W 190 wyladował tam Lucjusz Korneliusz Scipion w bitwie pod Magnezją Antioch poniósł klęskę i zawarto pokój w Apamei

- oddać obszary Pergamonu i Rodos

- 15 000 kontrybucji

- wydanie Hannibala

III wojna macedońska 171-167

Umocnienie się państwa Antygonidów, którego krół Perseusz prowadził w latach 174-171 ekspansywną politykę. Operował hasłami podziału ziemi. Poparli go grecy niechcący oligarchii, zbliżył się do związku achajskiego gdyż ze skargą do niego zwrócili się najpierw Etolowie i Tessalczycy, potem Pergamon.
W 168 armią rzymską kierował utalentowany wódz Lucjusz Emiliusz Paulus. W 22 VI 168 roku pod Pydną pokonał wojska Perseusza. Był to kres monarchii Antygonidów. Macedonia uznana została jako wolna. Została zmieniona na 4 zależne od Rzymu republiki, które musiały płacić daniny. Grecy musieli wydać 1000 zakładników, Rzym spustoszył Epie, ogłoszono wyspe Delos wolnym portem co ugodziło w Rodos. Od tej pory obywatele rzymscy płacili jedynie podatki pośrednie, jak cło.
W tym momencie tworzy się Imperium Romanum.

III wojna punicka 149-146

Zwycięskie stronnictwo polityki aneksji doprowadziło do wybuchu w 149 roku wojny z Kartaginą. Powodem do wojny stało się starcie Kartagińczyków z numidyjskim królem Masynissą. Rzymianie uznali to za złamanie traktatów pokojowych. Trzy lata trwało oblężenie, złamał je dopiero Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus w 147. Odciął on aprowizacje, Rzymianie wdarli się do miasta i zdobywali je kilka dni. Kartagine zrównano z ziemią.

W 146 ujarzmiono też Grecję, która walczyła o niepodległość. Niezadowolenie wykorzystał Andriskos podający się za Filipa. Zawładną Macedonią, zaatakował Tesalię i rozgromił legion rzymski. W okolicach pydny Rzym posyłając nową armie wygrał bitwę. Macedonia została przyłączona do Rzymu jako republika.

W 147 legat rzymski L. Aurelius Orestes, postawił ostre żądania Związkowi Achajskiemu, jednak zostały odrzucone a ludność na Peloponezie została podburzona przeciwko Rzymowi. Przeciw Grecji zostały w 146 wysłane siły namiestnika Macedonii Metellusa na Istmie korynckim siły achajskie zostały zniszczone a Mummiusz zdobył Korynt. Korynt został zrównany z ziemią. Formalną niepodległość zachowały Sparta i Ateny, państwa popierające Związek Achajski zostały wcielone pod rządy namiestnika Macedonii.

Przemiany ekonomiczno społeczne

W wyniku wojen uzyskano Sycylię, Sardynię, Korsykę. Z wielkim trudem ujarzmiono Hiszpanię w latach 143-133 prowadzono tam wojnę numantyjską. Zaciekle broniącą się Numancję zdobyto jednak w 133. Na terenach Hiszpanii utworzyli Rzymianie dwie prowincje

- Hiszpania Uteltior (dalsza)

- Hiszpania Citerior (bliższa)

Na wschodzie do Rzymu należały Macedonia, Grecja a w 133 ostatni król Pergamonu Attalos III zapisał Rzymowi państwo z którego stworzono potem prowincję Azję. Od roku 118 prowincje obejmowały także południową część Galii Zaalpejskiej i Galię Narbonesis.

Samo pojęcie provincia oznaczało zakres działania urzędnika, powierzone mu zadania. Pretorzy urzędujący w Rzymie sprawowali provincia Urbana lub peregrina, a Italia był prowincją dla jednego z konsulów. Tereny zajęte poza Italią zaczęto nazywać provinciae ponieważ na ich obszarze działał konsul lub pretor.

Ludność prowincji nie pełniła służby wojskowej, obowiązana była do świadczeń materialnych. Na Sycylii (pierwowzór) Rzymianie narzucili znacznej części podbitej ludności daninę zbożową w wysokości 10% zbioru. Obok tej dziesięciny mieszkańcy płacili szereg innych podatków i zmuszani byli do świadczeń osobistych na rzecz namiestnika np. obowiązek dostarczenia zboża po określonej niskiej cenie.

System podatkowy w prowincjach był zróżnicowany i dostosowany do warunków lokalnych i tradycji. Niektóre prowincje miały stały wymiar obciążeń inne zmienny. W pierwszej grupie gminy wypłacały podatki wprost do kasy kwestora, drugie były domeną działań publikanów. Spółki te wydzierżawiały pobór podatków od państwa za określoną sumę, pobierając duże nadwyżki dla siebie. Publikanie ciągnęli zyski z poboru ceł, opłat pastwisk, eksploatacji kopalń etc. W 149 powołano specjalne trybunały sądzące sprawy nadużyć w prowincjach, ale nie przyniosło to polepszenia sytuacji.

System powierzania namiestnictwa nie był uregulowany do czasów Sulli. Na czele prowincji stali pretorzy, których liczbę w 227 powiększono do czterech a po utworzeniu dwóch prowincji hiszpańskich do sześciu. Ważne prowincje powierzano jednemu z konsulów. Uciekano się do systemu przedłużania władzy namiestnika na dalszy okres. Sprawowanie namiestnictwa w teorii było bezpłatne - honores.

Namiestnikowi towarzyszyli w prowincji legatii. Mieli oni pewne kompetencje wojskowe, finansami zarzadzał kwestor zależny służbowo od namiestnika. Towarzyszyli zarządcy młodzi przedstawiciele rodzin arystokratycznych. Przydział zadań na rok najbliższy ustalał senat a o obsadzie personalnej decydowało losowanie, ale potem uzyskiwano namiestnictwo bez losowania. Senat decydował zawsze o przedłużeniu władzy urzędnika. Trybunał sądzący sprawy prowincji stanowił namiestnik i rada, złożona z Rzymian zamieszkanych na danym obszarze.

Pewna grupa miast państw była uprzywilejowana jako civitas foederate. Dostarczały one floty lub wojska, nie płaciły podatków, miały własne sądownictwo, były zwolnione od kwaterunku wojsk rzymskich np. Ateny, Rodos. Największą grupę stanowiły jednak civitates stipendiariae płacące daniny na rzecz Rzymu. Państwo rzymskie zawierało układy nie z całą prowincją, ale z jej częściami składowymi; miastami państwami bądź z plemionami.

Ruina chłopstwa

Zdobycie prowincji wywołały przemiany w rolnictwie italskim. W ciągu II w ukształtowały się dwa typy gospodarki w Italii.
- INTENSYWNY; propagowana przez Katona, Warrona polegała na zastosowaniu wysokich nakładów aby otrzymać jak największe plony. Niezwykle pracochłonna, konieczność wykonywania przeważającej części pracy fizycznie. Trzeba było mieć znaczny kapitał, niewolników wykwalifikowanych i zapewniony rynek zbytu. Klasycznym obszarem stały się Lacjum i Kampania. Kato jako pierwszy wprowadził pojęcie villa dla określenia średniej wielkości majatku nastawionego na sprzedaż. Podstawą była praca niewolników na czele których stał vilicus też niewolnik.

- EKSTENSYWNY; dążono do jak największego ograniczenia wszelkich wydatków, unikano zajęć czasochłonnych.

Nobilitas skupiła w swym ręku liczne ville zwłaszcza w Lacjum i Kampanii. Zmiany te spowodowały ruinę chłopstwa. Ubogi rolnik nie wytrzymywał konkurencji pracy niewolniczej i taniego zboża. Gwałtowny proces proletaryzacji chłopstwa wskazuje tendencja do obniżania się liczby zdolnych walczyć.

Niewolnictwo

Wykształciły się specjalne okręgi handlu niewolnikami, z których największe znaczenie uzyskała grecka wyspa Delos. Najcięższe były warunki pracy niewolników skutych tzw servi Vincti w winnicach i przy uprawie zbóż. Pan miał wobec niewolnika pełne prawo własności. Wytworzono instytucje gladiatorów, byli to niewolnicy, jeńcy wojenni a także ludzie wolni, byli żołnierze, którzy szukali zarobku. Gladiatorów ćwiczył w specjalnych szkołach lanista zespól jednej ze szkół tworzył familia gladiatora.

Proletariat rzymski

Bezrolni chłopi przenieśli się do Rzymu, rosła gwałtownie najuboższa część społeczeństwa - proletarii. Uzależniali się od możnych nobilów, którzy wydawali im posiłki lub w inny sposób wspomagali materialnie. Proletariusze jako klienci stawali się politycznie zależni od swych patronów. Ich głosy coraz więcej znaczyły na komicjach tribusowych. W końcu II wieku pomoc materialną dla proletariatu przejęło jednak państwo. Część produktów przechodziła w ręce pasożytniczego proletariatu.

Rzemieślnicy i drobni kupcy organizowali się w kolegia. Łączyły ich cele wzajemnej pomocy materialnej przy urządzaniu pogrzebów, wspólne formy kultu religijnego.

Ekwici

Nowa warstwa społeczna, która wzbogadziła się dzięki podobojom. Do tej grupy należeli obywatele szalenie bogaci, ale nie wchodzący w skład arystokracji senatorskiej. Do stanu ekwickiego mogli należeć wszyscy zamożni obywatele mający cenzus 400 tys sesterców. Inny badacz podkreśla, że pojęcie stanu ekwickiego dotyczy tylko dość ograniczonej liczbowo grupy osób. Trzeba rozpatrywać ekwitów jako zamkniętą uprzywilejowaną grupę, stanowiącą drugi stopień w hierarchii społecznej Rzymu. Przyjmuje się, że podstawą majątków ekwitów była ziemia a inne źródła dochodów (bankierstwo, dzierżawy
) były drugorzędne. Było to ugrupowanie mające liczne przywileje, prawo do złotego pierścienia, wydzielone rzędy w teatrze, prawo noszenia tuniki z wąskim szlakiem purpurowym. Triumfy święcił kapitał lichwiarski. Handel morski stworzył wielkie możliwości dla ekwitów, którzy łączyli się w potężne spółki kupieckie. Najważniejszym jednak źródłem dochodów dla wielu obywateli rzymskich była dzierżawa podatków i innych publica z prowincji. Pobieranie ich wydzierżawiono spółkom prywatnym, dzierżawcy Ci nosili miano publikanów. Przejęli to głównie ekwici. Eksploatowali niemiłosiernie ludność prowincji, pojawienie się publikanów otworzyło ostrą rywalizację pomiędzy ekwiatami a nobilami.

Wzrost znaczenia nobilitas

Pod koniec wieku III i II nobilitas osiągnęła szczyt swojej potęgi. Dysponując łupami z wojen prowadzonych na Helladzie, nobilowie lokowali te kapitały w ziemii.

Rządząca arystokracja zyskała nowe źródło dochodów - wyzysk prowincji. Namiestnik otrzymywał od państwa dość znaczną sumę dla celów reprezentacyjnych, ludność prowincji musiała utrzymać zarządcę rzymskiego i towarzyszący mu orszak urzędników. W wieku IV i V do arystokracji senatorskiego doszła pewna liczba rodów spośród wpływowej ludności kraów przyłączonych do Rzymu w Italii. Na przełomie III i II wieku nobilitas staje się grupą zamknięta.

W II wieku w dalszym ciągu znaczną role odgrywała factio dwóch rodów: Korneliuszy Scypionów i Emiliuszy. Najwybitniejszą postacią tego ugrupowania był w połowie II wieku Publiusz Korneliszu Scipio Emilianus. Obok starych rodów patrycjuszowskich na plan wchodza pewne rody plebejskiego pochodzenia, jak Semporiusze, Licyniusze, Cecyliusze Metellowie.

Kryzys republiki rzymskiej 133-70

Charakterystyczne dla okresu lat 133-70 jest osłabienie ekspansji rzymskiem. Podważenie autorytetu na zewnątrz i pozycji nobilitas wewnątrz państwa rzymskiego przyniosła wojna z królem numidyjskim Jugurtą (111-105) Był to wnuk Masynissy, który wbrew Rzymowi pozbawił posiadłości swych braci. Senat wypowiedział wojne, skierowanie do Afryki Kwintusa Cecyliusza Metellusa przyniosło oczekiwane sukcesy. W roku 107 w wyniku agitacji w Rzymie odebrano Metellusowi dowództwo a objął je konsul Gajusz Mariusz. Był to homo novus pochodzący z ekwickiej rodziny Arpinum. Dzięki poparciu ekwitów uzyskał on konsulat. Zakończył wojnę w Afrycę i zdołał ująć samego Jugurtę.

Zaledwie zakończył ją problem stanowiła wojna z germańskimi plemionami Cymbrów i Teutonów, którzy przekroczywszy Alpy zaatakowali niedawno utworzoną prowincje rzymską Galię Narbonesis. Rzymianie ponieśli ciężką klęskę w bitwie pod Arausio w roku 105 stracili w niej dwie armie konsularne czyli jakieś 80 tys żołnierzy. Przez 5 lat pod rząd Mariusz prowadził godność konsula. W roku 102 pod Aquae Sextiae pokonał Mariusz Teutonów a w nastepnym roku 101 zwyciężył Cymbrów pod Vercellae w Galii Cisalpińskiej. Został wybrany po raz szósty konsulem na rok 100.

Król Pontu wykorzystuje trudności wewnętrzne Rzymu - Mitrydates VI Eupator. Buduje on silne państwo nad morzem czarnym. Dąży do zagarnięcia Azji Mniejszej. Zagrozenie Bitynii przez krola Pontu spowodowało pierwszą wojnę z Rzymem (88-84). Pobił wojska bityńskie i rzymskie i wkroczył do prowincji Azji. Wydał w Efezie edykt który spowodował wymordowanie ok. 80 tys Rzymian i Italików przebywających w miastach Azji Mniejszej. Teraz ludność nie może liczyć na przebaczenie ze strony Rzymu. Zwolnił miasta greckie w Azji na 5 lat od wszelkich podatków. Grecy witali króla Pontu jak Żydzi Armie Czerwoną, a na Delos wymordowano Italików. Jedynie Rodos nie uległa. Dowództwo przeciw Mitrydatesowi objął w 88 Lucjusz Korneliusz Sulla przywódca zwolenników rządów senackich tzw. stronnictwa optymatów. Przeciw tej nominacji wystąpiło ugrupowanie zwalczające oligarchię senacką skupione wokół Mariusza tzw. popularzy. Doprowadzili do pozbawienia Sulli dowództwa, ale nie uznał on tej decyzji i wraz z armią ruszył na Rzym. W roku 87 przystąpił do oblężenia Aten zdobył je i wkroczył do Beocji, Sulla zwyciężył Mitrydatesa w dwóch bitwach pod Cheroneą i Orchomenos co przesądziło o losach Grecji. Sulla obrabował nawet Delfy. Zawarł pokój z Mitrydatesem i przywrócił stan posiadania na wschodzie tzw. prowincję Azję.

Wiosną 83 Sulla wylądował w Brundusium. Przybyli doń jego zwolennicy; Gnejusz Pompejusz przyprowadził dwa legiony. Sulla zwyciężył popularów pod Rzymem u bramy kollińskiej i zajął miasto przystępując do krwawej rozprawy z przeciwnikami w Rzymie i w Italii.

Sulla obejmuje w 82 roku władzę jako dyktator na czas nieograniczony. Umocniony został senat a zniwelowana władza trybuńska. Po trzech latach dyktatury Sulla zrezygnował z władzy nadzwyczajnej w 79 ale ustrój wprowadzony trwał nadal.

Przeciwnicy optymatów nie zrezygnowali z walki o zmianę ustroju sulliańskiego. W Hiszpanii poważne zagrożenie dla władz rzymskich stanowiła armia Kwintusa Sertoriusza. Ten stronnik Mariusza schronił się z resztkami wojsk popularów na terenie Hiszpanii. Ludność tamtą traktował jak sojuszników i w oparciu o ludność iberyjską Sertoriusz utworzył silną armię, której nie mogli pokonać Rzymianie. Wysłany Gnejusz Pompejusz nie potrafił zwyciężyć go na polu walki. Sertoriusz został zamordowany w wyniku spisku i zdrady.

W tym samym czasie nastąpiło odrodzenie potęgi Mitrydatesa. Kolejna woja (83-82) była tylko epizodem. Powodem do wojny stał się testament króla Bitynii, Nikomedesa III, który umierając przekazał swoje państwo Rzymowi.Mitrydates porozumiał się z Sertoriuszem i piratami z Cylicji. Na czele armii rzymskiej stanął Lucjusz Licyniusz Lukullus zwolennik rządów senatu. Pokonał Mitrydatesa pod Kyzikos w 73.

W Rzymie Krassus ujarzmia niewolników, dogaduje się z Gnejuszem Pompejuszem i razem jadą w konsulat w roku 70.

Kwestia agrarna

Hasło nowego podziału ziemi było naturalnym dążeniem mas chłopskich. Ci przedstawiciele nobilitas, którzy je poparli, kierowali się jednak głównie troską o armię rzymską, jej stan liczebny był bowiem zagrozony skutkiem ruiny chłopstwa.

Próbę podjął Tyberiusz Semproniusz Grakchus, poparła go niewielka grupka nobilów; jego młodszy brat Gajusz,. Grupa nobilów pragnęła reformy agrarnej głównie z punktu widzenia interesów państwa, chodziło o odrodzenie armii rzymskiej. Niepokój budziło też wielkie skupienie niewolników.
Projekt ustawy nie był rewolucyjny. Dotyczył wyłącznie terenów ager publicus i odnawiał jako górną granicę posiadania tej ziemi limit 500 jugerów. Przewidywał rozdział nadwyżek między najbardziej potrzebujących chłopów, którym nadano by działki po 30 jugerów. Miały one być dziedzicznie użytkowane bez prawa dzielenia i sprzedaży, obowiązywała specjalna opłata za użytkowanie ziemi.

Projekt ten natrafił na opór senatu, chłopi przybywali masowo aby przegłosować go na komicjach. Jednak Marek Oktawiusz postawił weto wobec projektu ustawy agrarnej. Tyberiusz jednak zażądał od komicjów tribusowych pozbawienia Oktawiusza urzędu trybuna, ponieważ działał on na szkodę ludu. Większość tribus opowiedziała się za Grakchem i Oktawiusza złożono z urzędu.
Powołano komisję trzech dla dokonania nadziałów gruntów. W skład weszli; Tyberiusz i Gajusz Grakchowie oraz Appiusz Klaudiusz. Komisja zdołała skonfiskować ok. 1 miliona juferów. Znaczne majątki przewyższające wielkością 1000 jugerów znajdowały się w rękach ekwitów i bogatych sprzymierzeńców. Oni właśnie tracili najbardziej, skonfiskowano im nadwyżki ager publicus. Najbardziej korzystała warstwa uboższych Italików, nie obywateli.

Gdy Tyberiusz starał się ponownie o trybunat, grupa senatorów pod wodzą kapłana Scypiona Nazyki zatłukła kijami jego i 300 zwolenników.

Kontynuatorem dzieła Tyberiusza stał się jego młodszy brat Gajusz. Jako trybun ludowy zorganizował sojusz wszystkich grup niezadowolonych z rządów senatu, nazwano ich popularami. Zwolenników senatu zaczęto nazywać optymatami. Chodziło o skłócenie ekwitów z rządzącą oligarchią. Ekwici otrzymali

- rekompensate za reformę agrarną

- prawo pierwszeństwa w dzierżawie podatków

- trybunały sądzące nadużycia w prowincji powędrowały w ich ręce

Młodszy Grakchus ofiarował także proletariatowi rozdział taniego zboża. Wznowił on ustawę rolną brata. Sytuację chłopstwa chciał polepszyć zakładając nowe kolonie na terenie Kapui i Tarentu w Italii. Największe poruszenie wywarł projekt Junonii w miejsce Kartaginy. Jednak senat wycofał się wzmiankami o religii. Działalność Gajusza Grakcha jako trybuna ludowego trwała dwa lata.

Z inicjatywy nobilitas wystąpił trybun ludowy Marek Liwiusz Druzus z nowym projektem reformy agrarnej przewidującym założenie 12 kolonii. W ten sposób udało się rozbić zwolenników Grakcha, gdy w 121 doszło do krwawych zamieszek, senat powierzył konsulom nadzwyczajne pełnomocnictwa zwane senatus consultum ultimum na mocy których konsul Lucjusz Opimiusz wystąpił zbrojnie przeciw Gajuszowi Grakchowi i jego stronnikom. Na terenie miasta doszło do walk, zginęło 3 tys popularów. Gajusz Grakchus nie chcąc wpaść w ręce wrogów kazał zabić się oddanemu niewolnikowi.
Na długo zostały skłócone ze sobą dwie najpotężniejsze grupy klasy panującej - ekwici i nobilowie. Jakkolwiek komisji trzech udało się przeprowadzić reformy w stanie posiadania ager publicus to jednak wydane pod koniec II w nowe ustawy niwelowały skutki reformy Grakchów, uznając prywatną własność przydzielonej ziemi.

Kwestia agrarna nabrała rumieńców na przełomie II i I w po wprowadzeniu w życie reformy wojskowej Mariusza. Przeprowadził on tą reformę w okresie wojen z Cymbrami i Teutonami.

Reforma Mariusza

Dawny system przymusowego poboru do wojska obywateli z cenzusem majątkowym natrafiał na trudności ze względu na zmniejszanie się chłopstwa. Mariusz zaczął przyjmować do wojska proletariat. Armia stała się zawodowa, okres służby miał trwać min 16 lat, żołnierze otrzymywali niewysoki ale regularny żołd. Legion miał być jednostką ciężkiej piechoty całkowicie jednolitą. Jednostką taktyczną stała się kohorta, złożona z 3 manipułów(6 centurii). Legion dzielił się więc na 10 kohort. Liczebność legionu miała obejmować 6200 żołnierzy, dawano znaki bojowe - orzeł którego dzierżył aqulifer, sprawowanie tej funkcji uchodziło za zaszczyt.

Żołnierze zreformowanej armii byli źle płatni a brak zabezpieczenia weteranów na starość był główną słabością nowego systemu. Armia była skłonna do grabieży, ciężko było nad nią zapanować. Stan legionu prawie nigdy nie osiągał założeń taktycznych, obejmował on u schyłku republiki przeciętnie 4 tys. Nawiązała się więź pomiędzy wodzem a żołnierzami. W interesie weteranów Mariusza wystąpił trybun ludowy r 103, 100 L. Appuleius Saturninus. Zamierzał przydzielić weteranom Mariusza tereny w Afryce. Przewidywał też założenie kolonii na Sycylii, w Achai i Macedonii jednak spotkał się z zaciekłym oporem senatu. Przepłacił to życiem.
Wodzowie wspierani przez popularów starali się nadać ziemię weteranom. Lucjusz Korneliusz Sulla rzecznik interesów senatur, zdobywszy w roku 82 przy pomocy armii dyktaturę, musiał postarać się o zaspokojenie żądań swoich żołnierzy. W wyniku skazywania na śmierć przeciwników dzięki konfiskacie ziem Sulla dysponował olbrzymimi obszarami ziemi w Italii, głównie na terenie Etrurii. Mógł zatem nadać działki ziemi licznym rzeszom swoich weteranów. Obdarowywanych miało być ok. 100-120 tys.
Jednak w miejsce rolników działki ziemi objęli żołnierze, sprzedawali oni grunty popadając w zadłużenie.

Część ziem sullowych przejęli jego koledzy. Wzbogaciła się sama rodzina dyktatora, jego żona Metella i pasierb M. Aemilius Scaurus. Olbrzymia fortuna Marka Krassusa też rozrosła się przez to.

Rola polityczna ekwitów na przełomie II i I w.p.n.e

Prawdopodobnie w roku 129 zostało uchwalone plebiscitum reddenorum quorum, które zmuszało senatorów do opuszczenia centurii ekwitów.

W okresie trybunatu Gajusza Grakcha (123) po raz pierwszy ekwici wystąpili jako samodzielna siła polityczna. Zasadnicze znaczenie dla ekwitów miało objęcie trybunałów sądzących sprawy o nadużycia w prowincjach. Ekwici byli również zainteresowani eksploatacją prowincji, na terenie których działali przede wszystkim jako publikanie, bankierzy itp. Interesy tych grup stały jednak nieraz w sprzeczności z interesami senatorskich namiestników i ich otoczenia. Dlatego lex iudiciaria Gajusza Grakcha była tak korzystna dla ekwitów, że dawała im możliwość, wywarcia presji na senat. Niewygodny dla publikanów namiestnik, mógł być oskarżony i skazany przez trybunał ekwicki. Namiestnik zdzierca mógł liczyć na bezkarność jeśli oddał odpowiednią część zysków kwitom. Dzięki lex de provincia Asia Gajusza Grakcha zyskiwali oni monopol na dzierżawę podatków w najbogatszej prowincji Wschodu. Gajusz Grach pragnął uczynić z ekwitów podporę stronnictwa antysenackiego zwanego popularami
Sojusz plebsu wiejskiego i ekwitów utrzymał się jednak tylko do 100 roku. W tym roku konuslem po raz 6 był Gajusz Mariusz, a trybunem ludowym Lucjusz Apulejusz Saturninus. Wystąpił on z projektami ustaw w interesie proletariatu i plebsu. Zaproponował ustawę na mocy której cena zboża za 1 modius miała być obniżona do 5/6 asa, a także szeroko zakrojona ustawę agrarną zaspokajająca weteranów Mariusza..
Projekty te zostały uchwalone na zgromadzeniu przy udziale weteranów.

Rozgorzała się walka o stanowiska w roku 99. Saturninus starał się o ponowny trybunat a Glaucja o konsulat. Ich radykalny program zniechęcił ekwitów, którzy zaczęli szukać pojednania z nobilitas. Senat nadał nadzwyczajne pełnomocnictwa konsulom, stłumienie zamieszek polecono konsulowi Mariuszowi. Saturninus i Glaucja zostali oblężeni w gmachu kurii, młodzi arystokraci rozebrali dach i zabili ich cegłami.

Skład trybunałów uległ zasadniczej zmianie za rządów Sulli, zostały one oddane w ręce senatorów. O trybunałach senatorskich mówiło się, że mogą skazać jedynie bardzo ubogiego senatora, który nie ma nic do zaoferowania sędziom.

Panowanie Sulli załamało pozycję polityczną ekwitów. Na listach proskrypcyjnych znalazły się 2600 nazwiska. Uległy konfiskatom też ich majątki. Odbiło się to na polityce. Coraz większa rolę odgrywał plebs miejski, zwłaszcza jego najuboższa część proletarii.

Odbył się wielki proces polityczny na tle oskarżenia o zdzierstwa w prowincji. Bohaterem tego procesu był Gajusz Werres, namiestnik Sycylii w latach 73-71. Oskarżał adwokat ekwita z Arpinum, Marek Tuliusz Cicero. Proces ten stał się początkiem jego kariery, wkrótce potem osiągnął konsulat w 63 roku. Namiestnik Sycylii zdołał wykorzystać wszystkie znane sposoby ograbienia prowincji, nadużycia sądownicze, łapówki, pożyczanie pieniędzy publicznych na procent. Obrońcami był słynny mówca Kw. Hortensjusz. Gdy na komicjach centralnych wybrano go konsulem winiszowano publicznie Weresowi uniewinnienia. Wrażenie mowy jednak Cycerona było takie, że Werres bez wyroku opuścił Rzym. Komicja tribusowi wydały wyrok na trybunały senatorskie.

Problem sprzymierzeńców

Walka sprzymierzeńców o równouprawnienie miała dwie przyczyny:

- ekonomiczną; Italikowie sprzeciwiali się wszelkim nowym projektom agrarnym, zamożniejsi z nich tracili tereny ager publicus

- dojrzał problem równouprawnienia politycznego. Sprzymierzeńcy brali udział w wojnach a nie mieli głosu w sprawach państwa.

W roku 91 trybunem ludowym został Marek Liwiusz Druzus. Zaprojektował on cztery ustawy, pierwsza zapowiadała wzrost senatorów do 600 przez dokooptowanie 300 najbogatszych, ale oddawała sądownictwo o nadużyciach w prowincji senatowi. Druga obejmowała rozdzielenie reszty gruntów w Italii tak aby zostało tylko „błoto i powietrze”/ Trzecia rozszerzała przywileje zbożowe proletariatu poprzez nową obniżkę ceny zboża, czwarta nadanie pełni praw obywatelskich ogółowi wolnych mieszkańców. Jednak Liwiusz Druzus został skrytobójczo zamordowany, jego projekty natrafiły na opór senatorów i ekwitów. Śmierć Druzusa doprowadziły do wielkiego powstania sprzymierzeńców zwanego wojną ze sprzymierzeńcami 90-88

Hasłem do walki stały się rozruchy w teatrze w Asculum, gdzie został zabity rzymski pretor a następnie wymordowano Rzymian z miasta. Do powstańców przyłączyły się ludy środkowej i południowej Italii, kierowniczą rolę odgrywali Samnici i Marsowie. Na czele stał Q. Pompedius Silo z ludu Marsów i Samnita Papius Mutilus. Po stronie Rzymu opowiedzieli się Etruskowie i Umbrowie.

Sprzymierzeńcy utworzyli organizację państwową. Ośrodkiem stała się Corfinium nazwane Italią. Zasiadał tam senat składający się z 500 przedstawicieli miast Italii, naczelną władzę sprawowało 2 konsulów i 12 pretorów. Ich armia liczyła 100 tys.

W Rzymie nie wystarczało dowództwo dwóch konsulów Lucjusza Juliusza Cezara i Publiusza Rutiliusza Lupusa, powołano na legatów m.in. Mariusza i Sullę.

W tej sytuacji konsul Juliusz Cezar wniósł w 90 roku projek ustawy na mocy której sprzymierzeńcy wierni Rzymowi otrzymywali pełne prawa obywatelskie. W roku 89 ogłoszono nową ustawę która przyznawała prawa obywatelskie wszystkich sprzymierzeńcom, którzy w ciągu 60 dni złożą broń

W roku 88 Rzymianom udało się pokonać resztki sił federacji italskiej, opór stawiały już tylko miasta, jak Nola w Kampanii. Wojna zakończyła się pewnym sukcesem plemion italskich gdyż uzyskały one rzymskie obywatelstwo. Nowych obywateli wpisali jednak tylko do 8 tribus zamiast 35 istniejacych. Sprzymierzeńcy mieli przez to minimalny wpływ na komicjach tribusowych.
Publiusz Sulpicjusz Rufus wniósł projekt ustawy na mocy której nowi obywatele mieliby prawo zapisywać się do wszystkich 35 tribus, a nie tylko do 8.

Powstania niewolników

Okrutne traktowanie doprowadziło do szeregu powstań.

Powstanie sycylijskie 137-132

Hasłem był bunt niewolników w willi Damofilosa. Niewolnicy zamordowali pana i jego żonę a dom spalili. Przeważali wśród nich Syryjczycy, przywódcą ich został Eunus. Ośrodkiem niewolniczego królestwa Henna. Powstańcy niszczyli majątki ziemskie. Dopiero w roku 132 powstanie sycylijskie zostało złamane. Rzymianie wysłali na Sycylię silną armię konsularną pod wodzą Publiusza Rupiliusza, która zdobyła Hennę.

Powstanie Aristonikosa 132-129

Powstanie wybuchło w Azji Mniejszej. Ostatni władca z rodu Attalidów, Attalos III zapisał swe państwo w testamencie Rzymowi z wyjątkiem Pergamonu. Być może dlatego, ze bardzo napięta sytuacja żądała silnej reki, a on sam obawiał się, że po jego śmierci przypadnie ono w niegodne ręce. Niezadowolenie wykorzystał Aristonikos który ogłosił się królem jako Eumenes III. Oparł się na ludności tubylczej, wieśniakach i niewolnikach. Zawładną flotą Attalidów. W roku 131 przybyła do Pergamonu regularna armia rzymska pod wodzą konsula Publiusza Licyniusza Krassusa. Poniósł on klęskę i sam zginął. Dopiero pomoc z Efezu pozwoliła na wycofanie Aristonikosa. Nazwał (Aristonikos) Heliopolis, państwo, które starał się utworzyć w Myzji. Mieszkańcy miast wobec krwawej walki socjalnej i właściciele ziemscy szukali oparcia w Rzymie. W 130 roku Aristonikos został pobity pod Stratonikają następnie został ujęty i odesłany do Rzymu gdzie zginął uduszony w więzieniu. W 129 konsul Manius Aquilius zdołał spacyfikować kraj, Rzymianie mogli przystąpić do zorganizowania nowej prowincji w Azji.

Drugie powstanie sycylijskie 104-101

Powodem był fakt uprowadzenia wielu mieszkańców ze sprzymierzonej z Rzymianami Bitynii i sprzedanie ich do niewoli. Król Nikomedes bityński odmówił udzielenia pomocy zbrojnej Rzymianom w czasie najazdu Cymbrów i Teutonów twierdząc, że większość jego poddanych stała się rzymskimi niewolnikami. Senat nakazał przywrócenie wolności poddanym państw sprzymierzonych. Kiedy namiestnik Sycylii zaczął wprowadzać w życie to zarządzenie natrafił na opór właścicieli ziemskich. Zrozpaczeni niewolnicy chwycili za broń.
Królem obrano Syryjczyka Salwiusza, który przybrał imie Tryfona. Na zachodzie wybrano drugiego króla Ateniona. Iznał on jednak zwierzchnictwo pierwszego. Opór powstańców trwał 3 lata, w roku 101 konsul Maniusz Akwiliusz zdołał wreszcie ich pokonać. Zakazano niewolnikom na Sycylii nosić jakąkolwiek broń.

Powstanie Spartakusa 73-71

W słynnej szkole gladiatorów Lentulusa Batiatusa w Kapui zorganizowany został spisek, do którego należało ok. 200 ludzi. Spisek wykryto, ale ok. 70 niewolników zdołało uciec i schronić się na górze Wezuwiusz. Przywódcą był Spartakus, przedstawiciel plemienia Traków. Zgromadzeni na Wezuwiuszu wybrali też na wodzów Krikosa i Oinomaosa. Przybywali doń zbiegli niewolnicy i ludzie z pól. Spartakus zdołał pokonać oddziały rzymskie w 73 wysłano przeciw niemu regularną armię propretora Klaudiusza Glabera. Obległ on ich na górze Wezuwiusz zagradzając im drogę. Spartakus kazał splesć z gałęzi dzikich winorośli drabiny i spuścić je w przepaść. Zsunęli się po nim wszyscy niewolnicy, jeden zginął. Armia Klaudiusza została rozbita, Kampania w ręku powstańców. Armia ich rosła, a w ich ręku znalazła się południowa Italia.
Spartakus marzył aby przejść przez Alpy i wprowadzić wojsko do wolnych ojczystych krajów. Projektom Spartakusa sprzeciwiły się wojska Krikosa, domagał się pozostania w Italii i marszu na Rzym. W jego oddziałach musiało być zapewne wielu wolnych chłopów. Odłączył się od Spartakusa ale został szybko rozbity. Spartakus zdołał pokonać obu konsulów i wkroczyć do Galii Przedalpejskiej, gdzie pod Mutiną pobił wojska namiestnika prowincji Kasjusza Longinusa. Ze względu na wrogo nastawioną ludność odwrócił się na południe Italii, tam próbował przeprawić się na Sycylię. W tej sytuacji senat udzielił nadzwyczajnych pełnomocnictw pretorowi Markowi Licyniuszowi Krassusowi. Wojska Spartakusa zawiodła pomoc cylicyjskich piratów a na pomoc Krassusowi przybył z Hiszpanii z wojskiem Pompejusz. Spartakus zdecydował przebić się wraz z armią przez pas fortyfikacji rzymskich. W 71 w Apulii doszło do bitwy Spartakusa i Krassusa. Spartakus padł posiekany na kawałki. Na Via Appia ustawiono 6 tys krzyży z niewolnikami. W 70 zniszczono 5 000 oddział niewolników w Etrurii.

Doszło też niepokojące zjawisko powoływania niewolników pod broń podczas wojen domowych. Pierwszym był Korneliusz Cinna, podjął on walkę z drugim konsulem Gnejuszem Oktawiuszem, zwolennikiem rządów senatu. Cinna usiłował zwerbować oddziały z niewolników, którym obiecał wolność, również Mariusz wylądował w Etrurii ze sporym oddziałem. Cinna i Mariusz połączyli swe siły, zdobyli Rzym i urzadzili rzeź. Obaj zostali wybrani konsulami na rok 86. Niewolnicy gwałcili i rabowali po śmierci Mariusza w pierwszym miesiącu konsulatu. Cinna porozumiał się z Kwintusem Sertoriuszem i zlikwidował oddziały, wymordowano wszystkich niewolników.

Dyktatura Sulli

Wydarzenia na przełomie II i I wieku sprzyjały wprowadzeniu dyktatury militarnej. Pierwszą próbą wprowadzenia nowego ustroju były rządy L. Korneliusza Sulli (82-79), który opanował władzę w wyniku pierwszej wojny domowej.
W 82 objął on władzę jako dyktator na czas nieograniczony. Rozpoczął od umocnienia władzy senatu, który powiększył o 300 nowych członków, mimo, że listy proskrypcyjne dotknęły ekwitów jednak weszło od senatu jego przedstawiciele. Sulla przewidywał automatyczne wejście do senatu już dla każdego urzędującego kwestora. Powodowało to pewne wachania w liczbie członków senatu, która miała odtąd wynosić + - 600.

Zwiększono także liczbę urzędników, kwestorów z 12 do 20, pretorów z 6 do 8, te zmiany miały na celu uporządkowanie zarządu prowincji. Władza nad prowincjami wymagała odpowiedniej liczby urzędników mogących sprawować ją. Sulla przyjął zasadę, że namiestnikami mogą być byli konsulowie i byli pretorzy, którzy zaraz po zakończeniu swych funkcji w Rzymie powinni byli uzyskać prorogatio imperia i objąć namiestnictwo prowincji. Dyktatura Sulli miała zdecydowanie antydemokratyczny charakter. Wyrażało się to w zmniejszeniu uprawnień komicjów tribusowych - mogły być zgłaszane na nich wnioski tylko zaakceptowane przez senat. Godziło to w trybunów ludowych, którzy pozbawieni zostali możliwości składania projektów ustaw. Byłym trybunom nie wolno było sprawować urzędów co zniechęcało ludzi ambitnych do pełnienia tej funkcji. Całkowite posłuszeństwo komicjów zapewnił sobie przez obecność na nich 10 tys korneliuszy, wyzwoleńców spośród byłych niewolników. Zawdzięczali oni wszystko dyktatorowi. Duże znaczenie przy utrzymaniu się Sulli u władzy miało osiedlenie w Italii ok. 120 tys weteranów, żołnierzy 23 legionów, na terenach skonfiskowanych municypiom.
Sulla odebrał też trybunały sądownicze ekwitom i przekazał je senatorom. Jakkolwiek Sulla wywyższył politycznie senat, a osłabił organy mogące mu się przeciwstawić, większość senatorów, wychowana w tradycjach republikańskich, nie chciała się pogodzić z jednowładztwem. Dyktatura Sulli zbyt mocno przypominała znienawidzone w Rzymie rządy królewskie. Tendencje opozycyjne doprowadziły do zrzeczenia się przez sulle urzędu.

W tym czasie wyrasta już nadzwyczajna pozycja Pompejusza, która była zagrożeniem ustroju republikańskiego. Wojna między Pompejuszem a Cezarem była wojną o jednowładztwo, obaj opierali się na armii.

Społeczeństwo rzymskie w połowie I w. p.n.e

Poważne zmiany zachodzą w warstwie rządzącej - nobilitas. Autorzy u schyłku republiki określają mianem nobiles tylko tycch przedstawicieli arystokracji senatorskiej, których przodkowie lub oni sami osiągnęli konsulat. Do zróżnicowania gospodarczego nobilitas przyczynił się Sulla. Drugą przyczynę należy widzieć w reformie Mariusza. Od czasów reformy wzrosło przywiązanie wodza i żołnierza. Część łupów szła do skarbu, część dla żołnierzy większość do wodza. Najbogatsi nobilowie, którzy uzyskali olbrzymie posiadłości dzięki łupom z wojen, zadziwiali innych swym luksusowym trybem życia. Domy ich były olbrzymie, urządzano tam specjalne tereny do polowań czy sadzawki z gatunkami ryb były to umiłowane przez Rzymian piscinae.

Osiągnięcie tego poziomu było możliwe tylko dla senatorów którzy odziedziczyli majątki i pomnożyli je zyskami z prowincji. Dostęp do tego dawało namiestnictwo prowincji, które sprawowali pretorzy lub konsulowie. Rozgorzała walka o stanowiska pretorskie. Zadłużano się a potem jak wygrano spłacano długi. Gorzej jak nie wygrali… najbardziej zadłużeni szukali wyjścia drogą przewrotu np. Lucjusz Sergiusz Katylina. Przegrawszy walkę o konsulat na rok 63 stanął na czele spisku. Weszli do niego przedstawiciele arystokracji senatorskiej. Operował on hasłami radykalnymi społecznie a zwłaszcza obietnicą zniesienia długów.

Nobilitas czerpała dochody głównie z majątków ziemskich i z namiestnictwa prowincji. Zróżnicowanie ekonomiczne prowadziło do jej politycznego rozbicia.

Najsilniejsza grupą rywalizującą z arystokracją senatorską byli ekwici. Po roku 70 zaczęli się oni na nowo odradzać. Odzyskanie dostępu do trybunałów sądzących sprawy namiestników dały szanse na eksploatacje prowincji. Postacią typową dla tych tendencji był przyjaciel cicerona, T.Pompuniusz Attikus (109-32) właściciel wielkich majątków w Epirze, który udzielał bezprocentowych pożyczek senatorom a potem wykorzystywał należności finansowe aby mieć wpływ na politykę.

Inne klasy które byłyznacznie bardziej niż ekwici zainteresowane w zmianie istniejącego systemu rzadów to arystokracja municypalna i prowincjonalna. Stanowiła ona w połowie I w pne poważną siłę ekonomiczna i społeczną od czasu uzyskania obywatelstwa rzymskiego przez ogół mieszkańców Italii wzrosły siła i ambicje polityczne arystokracji municypalnej. Przyjęła ona z radością Cezara wkraczającego w 49 roku.

Grabieżcza polityka władz rzymskich zniszczyła całe prowincje. Najbardziej zrujnowała się prowincja Azja.

Istotnym czynnikiem jest wzrost aktywności plebsu miejskiego. Uboższa ludność Rzymu odegrała ważną rolę tworząc kolegia, które były rodzajami klubów politycznych ok. roku 64 została zakazana ich działalność. Dla plebsu miejskiego zasadnicze znaczenie miało uchwalenie nowej ustawy na mocy której proletariat zaczął uzyskiwać zboże za darmo. Klodiusz przeprowadził dwie ważne ustawy:

- o zakazie obserwowania znaków na niebie w dni przeznaczone na komicja

- ograniczenie władzy cenzorów którzy samodzielnie nie mogli już usuwać z listy senatorów.
Publisz Klodiusz przeprowadził także projekt ustawy na mocy której ulegał wygnaniu ten kto stracił obywatela rzymskiego bez sądu. Cicero musiał pójść na wygnanie, przez kilka następnych lat uzbrojone oddziały klodiusza, składające się głównie z proletariuszy i niewolników były postrachem Rzymu. Zagrożony senat popierał oddziały pod wodzą T. Anniusza Milona. W 52 spotkali się oni na Via Appia. W wyniku starcia Klodiusz został zabity. Wypadki te zmusiły senat do szukania środków zaradczych w powierzeniu nadzwyczajnych pełnomocnictw Pompejuszowi.

Pompejusz

W latach 60' był najpotężniejszym człowiekiem w Rzymie, konsul roku 70, stronnik Sulli i zwycięzca resztek armii niewolniczej Spartakusa w Italii.

W latach 60 Pompejusz wykazał kwalifikacje wojskowe zwłaszcza w 67 w walce z korsarzami. Dano mu ustawę, która dawała mu nadzwyczajne pełnomocnictwa na całym obszarze śródziemnomorskim i zwierzchnictwo nad namiestnikami przylegających do morza prowincji. Pompejusz zburzył twierdze i ośrodki władzy w Cylicji.

Te sukcesy dały mu prowadzenie wojny z Mitrydatesem w 74. Prowadził ją od 74 Lukullus, który zdołał dotrzeć w góry Armenii. Naraził się jednak publikanom ingerując w sprawy Azji. Przeprowadził on szereg reform i zadłużenie prowincji mieszkańców zmniejszyło się do 40 tys talentów. Zarządzenie to obowiązywało we wszystkich prowincjach Azji.
Ekwici jako obrońcy publikanów i lichwiarzy rozpoczęli w Rzymie zażartą agitacje, przeciw Lukullusowi, dążąc do zmiany dowództwa na Wschodzie. Jedynym kandydatem, który mógł przeważyć pozycję Lukullusa był Gnejusz Pompejusz.
W 66 wyruszył na Wschód i wkroczył do państwa Pontu. Ścigając króla Pontu w 65 wkroczył do Zakaukazia, narzucił zwierzchnictwo, zawrócił do Pontu i stworzył nową prowincję Bitynię i Pont. Opanował Syrię kładąc koniec resztkom państwa Seleukidów a następnie wyruszył do Judei i zdobył Jerozolimę. Podporządkował ten kraj nowo utworzonej prowincji Syrii. Granice państwa przesunęły się na wschód, stykając się z państwem partyjskim. Pompejusz stosował system państ zależnych, zależność polityczną jak i finansową. Występował na wschodzie jako nowy Aleksander, nadawał przywileje miastom greckim i założył wiele miast.

Obawiano się, że jak Pompejusz wraca to wraca nowy Sulla. Liczył on na pozycję. Jednak senat w którym rolę odgrywał Lucjusz Lukullus i Marek Porcjusz Kato nie chciał uznać jego zarządzeń na wschodzie. Pompejusz odbył wprawdzie wspaniały triumf ale nie zyskał zatwierdzenia terenów wschodnich i nie mógł obdzielić ziemią weteranów.

W 60 roku powrócił do Rzymu z Hiszpanii Cezar, który starał się o konsulat na następny rok. Porozumienie tych dwóch ludzi (Pompejusza i Krassusa) i Cezara nazywany jest pierwszym triumwiratem (43). Pompejusz ożenił się z jedyną córką Cezara, Julią.

Rozgorzała walka wokół wyborów na konsulów na rok 59. Obrońcy senatu popierali Marka Kalpuriusza Bibulusa. Konsulami zostali Cezar i Bibulus w okresie ich konsulatu Pompejusz uzyskał zatwierdzenie zarządzeń na wschodzie i ziemie dla weteranów.
Triumwirowie postarali się o obsadę na rok 58. Zostali nimi Aulus Gabiniusz i Lucjusz Kalpurniusz Pizo.
Gdy Cezar wkroczył do Galli (miał tam namiestnictwo) w Rzymie pozostali Pompejusz i Krassus. Nasilenie ruchów demokratycznych budziło niepokój Pompejusza, zaczął on szukać porozumienia z senatem. Cezar doprowadził do spotkania triumwirów wiosną 56 w Lukce. Odnowiono związek. Cezarowi przypadło namiestnictwo w Galii na dalsze pięć lat, konsulami na rok 55 mieli ponownie zostac Pompejusz i Krassus. Obaj mieli uzyskać pięcioletni okres zarządu nad prowincjami dla Pompejusza Hisz, Dla Krassua Syrie. Krassus udał się do Syrii gdzie szykował wojnę z Partami. Ekspedycja jego zakończyła się klęską. Partowie w 53 roku pod Carrhae w Mezopotamii odnieśli zwycięstwo, zwabili go na rokowania i zamordowali.
Stosunki między Pompejuszem a Cezarem topniały, Julia umarła przy porodzie. Senat mianował Pompejusza konsulem bez kolegi. Jako konsul 52 przeprowadził ustawy wywołujące niezadowolenie Cezara, dotyczyły kar za przekupstwo, ustalały nowy system wyboru namiestników.

Julek Cezar

Gajusz Juliusz Cezar pochodził ze starej rodziny patrycjuszowskiej. Był zonaty z córką Cinny, Kornelią, ciotka jego Julia była żoną Mariusza. Nie wiadomo czemu w czasie dyktatury Sulli Cezar musiał opuścić Italię, powrócił do Rzymu dopiero po jego śmierci.

Początki kariery utrudniał brak majątku. Powiązania rodzinne zbliżyły go do zwolenników reform społecznych (popularów). W roku 68 sprawował swój pierwszy urząd - kwesturę, a w roku 65 był edylem. Krassus wspomagał go finansowo i dzięki temu Cezar mógł urzadzić wspaniałe igrzyska wystawiając 320 par gladiatorów.
W 63 został wybrany na specjalnym zgromadzeniu tribusowym najwyższym kapłanem. W 62 objął preturę a w 61 namiestnictwo w Hiszpanii. Celem było uzyskanie konsulatu. W 59 jako konsul pokazał kwalifikację. Najważniejszą przeszkodą był wrogi mu Bibulus. Próbował on protestować na komicjach przeciwko projektom Cezara, ale przepędzono go siłą ze zgromadzenia, zamknął się w domu i wydawał jedynie edykty, że wszystko jest nieważne, bo na niebie są złe znaki. Próby porozumienia się z senatem zawiodły. Na czele opozycji stał Kato, który przemawiał do zachodu słońca, aby nie można było podjąć decyzji. Cezar zatem zgłaszał projekty na komicja. Poparty tam przez Pompejusza mógł przeprowadzić wnioski.

Najważniejsza była reforma agrarna. Celem jej było zaspokojenie potrzeb weteranów Pompejusza i zmniejszenie liczby proletariatu w Rzymie. Działki ziemi mieli otrzymać obywatele mający 3 dzieci. Natrafił na opór senatu dlatego wprowadził projekt na komicja w zaostrzonej formie. Włączył bowiem od niej podział ager campanus, który był wykluczony w pierwszej wersji. Utrata żyznych terenów Kampanii była bolesna dla nobilitasu, która zwalczała ustawodawstwo Cezara wszelkimi sposobami.

W roku 58 Cezar objął jako prokonsul namiestnictwo Galii Przedalpejskiej i tzw Galii Narbonesis. Zamiarem Cezara był podbój całej niepodległej dotąd Galii aż po Ren, była ona zwana przez Rzymian Gallia Comata (długowłosa). Społeczeństwo Gallów było już zróżnicowane, dużą rolę odgrywała arystokracja, a autorytetem cieszyli się druidzi. Byli jednak całkowicie rozbici politycznie.

Wkroczył do Galii jako sojusznik plemienia Eduów, które popadło w konflikt z Sekwanami. Cezar pobił najpierw Helwetów i zmusił ich do cofnięcia się na dawne tereny (dzisiaj Szwaj). Następnie w obronie Edunów zaatakował Ariowista (wódz germańskich Swebów). W 57 rozpoczął systematyczny podbój północno wschodniej części kraju zamieszkałej przez Belgów. W 56 ogłosił, że zakończył podbój Galii.
Do stolicy zaczęły napływać tysiące niewolników galijskich i wielkie ilości złota. Wzrastał niepokój senatu i Pompejusza. Cezar był potężny. Pompejusz zbliżał się do senatu.

Tymczasem… w Galli wybucha powstanie, wzięły w nim udział plemiona galijskie, nawet Edunowie. Na czele Gallów stanął wódz Arwernów, Wercyngetoryks. Zdobył Avaricum, ale przegrał pod Gergowią. Cezar wyruszył na odsiecz.
Losy wojny rozstrzygnęły się pod Alezją. Alezję otoczyły wojska rzymskie. Obie armie cierpiały głód i Gallowie skapitulowali. W 51 Cezar odzyskał władzę nad Galią, stała się ona rzeczywiście prowincją rzymską.

W czasie walk Cezar wprowadził szereg innowacji jak - wydzielone oddziały konnicy tworzące wojska rezerwowe. Podwoił też żołd legionisty.

Pozycja Cezara wydawała się zagrożeniem dla oligarchii senatorskiej, która doprowadziła do wojny domowej. W latach 51-49 konsulami byli przeciwnicy Cezara, Marek Klaudiusz Marcellus i jego brat Gajusz.

W styczniu 49 senat zarządał od cezara powrotu do Rzymu. Trybunowie plebejscy Marek Antoniusz i Kwintus Kasjusz złożyli weto wobec tego, ale musieli uciekać do Cezara. Pogwałcenie nietykalności było powodem do domowej wojny.
W styczniu 49 Cezar przekroczył Rubikon. Pompejusz dysponował armią, ale była ona w Hiszpanii. Po stronie senatu i Pompejusza opowiedzieli się inni namiestnicy prowincji, ale Italia była prawie bezbronna. Większość senatorów w panice opuściła Rzym. Pompejusz udał się do Brundizjum i odpłynął do Grecji. Cezar wkroczył do Rzymu. Pokonanym okazał litość.

Zaraz potem Cezar wyruszył do Hiszpanii. Przeszkodą była dla Cezara opór Massalii, którą musiał oblec. Cezar zwyciężył pod Ilerdą i zmusił przeciwnika do kapitulacji. Pod koniec roku wylądował w Epirze. Podjął marsz ku Wessali dokąd podążył za nim Pompejusz. Rozegrała się w 48 bitwa pod Farsalos. W obozie Pompejusza przebywali senatorowie i utrudniali mu dowodzenie. Bitwa zakończyła się klęską pompejczyków.

Pomimo śmierci Pompejusza wojna domowa trwała dalej aż do 45. Cezar wkroczył do Aleksandrii gdzie rozstrzygnął spór dynastyczny między Ptolemeuszem i jego siostrą Kleopatra, na korzyść kobiety. Walka w Egipcie trwała kilka miesięcy wybuchło powstanie i spaliła się część biblioteki aleksandryjskiej. Nieobecność Julka próbowali wykorzystac przeciwnicy np. Farnaces, syn Mitrydatesa VI Eupatora zajął Bitynię. Cezar jednak szybko wrócił, rozbił go i powiadomił senat o swym zwycięstwie „veni, vidi,vici”.

Przeciwnicy Cezara zdołali zgromadzić w Afrycę armię wspieraną przez króla numidyjskiego Jubę. Przywódcą ideologicznym był Kato Młodszy. Po zwycięstwie Cezara pod Thapsua Kato popełnił samobójstwo. W wyniku śmierci Juby mógł Cezar przyłączyć jego państwo tworząc prowincję Africa Nova.

Dyktatura Cezara

Charakterystyczne dla cezaryzmy jest szukanie oparcia wśród róznych grup społecznych. Duże znaczenie w jego stronnictwie odgrywali ekwici. Wielu jej reprezentantów weszło do senatu powiększonego do 900 członków. Opublikowana po śmierci lex Iulia municipalis zapewniała szeroki rozwój samorządu wszystkim miastom. Municypia odegrały dużą rolę w dojściu Cezara do władzy, Cezar umożliwił arystokracji municypalnej dojście szybkie do władzy.
Najśmielsze zmiany wprowadził jednak Cezar w polityce Rzymu wobec prowincji. Zapoczątkował system poboru podatków bezpośrednio przez państwo. Wprowadził zasadę wyzysku racjonalnego. Nadal wielkie ciężary ponosiła ludność wiejska prowincji, ale uległo znacznej poprawie położenie warst posiadających. Dążąc do integracji Imperium Cezar osiedlał licznych kolonistów rzymskich w prowincjach np. w Afryce. Wszyscy mieszkańcy Galii Przedalpejskiej otrzymali obywatelstwo rzymskie w 49 roku. Śmiałym posunięciem było wprowadzenie wielu przedstawicieli arystokracji prowincjonalnej do senatu, weszła doń nawet grupa Gallów. Cezar zdawał sobie sprawę, że ustrój republiki był fikcją, nie odpowiadał zupełnie potrzebom kierowania Imperium.

---