Krajoznawstwo - wykład 4
KLASYFIKACJA WALORÓW KRAJOZNAWCZYCH KULTUROWYCH ORAZ ICH WPŁYW NA ATRAKCYJNOŚĆ TURYSTYCZNĄ
„cudze chwalicie swego nie znacie”
1. DEFINICJA Walory krajoznawcze - są to specyficzne cechy i elementy środowiska naturalnego oraz przejawy działalności człowieka, które są przedmiotem zainteresowań turystów.
Walory dzielimy na:
- walory wypoczynkowe (uzdrowiska, czyste powietrze, klimat, woda, widokowe punkty),
- walory krajoznawcze:
walory przyrodnicze (wodospady, góry),
walory antropogeniczne (kulturowe) (folklor, obrzędy ludowe, obiekty historyczne i współczesne - Legoland),
- walory specjalistyczne (jeździectwo, żeglarstwo, wędkarstwo, taternictwo).
2. Walory kulturowe (antropogeniczne) są elementem krajobrazu kulturowego i odgrywają istotną rolę w programowaniu imprez turystycznych. Do walorów kulturowych zaliczmy:
- walory krajoznawcze pamiątek historii,
- walory krajobrazowe współczesnych osiągnięć,
- walory krajobrazowe dóbr kultury,
- walory krajoznawcze tradycyjnej kultury ludowej,
I. Walory krajoznawcze pamiątek historii - są to wszystkie wydarzenia i zjawiska historyczne udokumentowane dla późniejszych pokoleń w formie autentycznych reliktów przeszłości, bądź pomników, tablic pamiątkowych, opisów lub legend. Do pamiątek historycznych zalicza się:
- miejsca upamiętniające z walkami wyzwoleniem kraju,
- miejsca związane z ruchem oporu,
- miejsca martyrologii.
Najważniejsze miejsca pamięci narodowej w Polsce:
- Gdańsk - Pomnik Bohaterów Westerplatte,
- Gdynia - cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich oraz Pomnik Wdzięczności na Kępe Redłowskiej,
- Katowice - Pomnik Powstańców Śląskich,
- Studzianki koło Radomia - Mauzoleum Żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego,
- Sztutowo - Państwowe Muzeum Martyrologii,
- Majdanek - Państwowe Muzeum Martyrologii,
- Treblinka - Mauzoleum i symboliczny cmentarz dawnego obozu zagłady,
- Sobibór - Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady,
- Bełżec - Mauzoleum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady,
- Palmiry - Cmentarz-mauzoleum ofiar zbrodni hitlerowskich,
- Góra Św. Anny - Pomnik Czynu Powstańczego,
- Warszawa - Grób Nieznanego Żołnierza, Pawiak, Powązki, Pomnik Bohaterów Warszawy, Pomnik Bohaterów Getta, Pomnik Powstania Warszawskiego, Brama Straceń na Cytadeli, Muzeum Katyńskie,
- Święta Katarzyna - Pomnik Partyzantów Ziemi Kieleckiej,
- Flisy koło Janowa Lubelskiego - Pomnik Bitwy Partyzanckiej,
II. Walory krajobrazowe dóbr kultury
Do walorów dóbr kultury zaliczamy:
- zabytki architektury, budownictwa i urbanistyki - są to obiekty użyteczności publicznej, sakralne, militarne wybudowane w określonym czasie w ustalonym dla epoki stylu.
Do najważniejszych zabytków architektury możemy zaliczyć:
- budowle romańskie (rotundy, kolegiaty) w: Tumie, Kruszwicy, Strzelnie, Cieszynie, Wrocławiu, Krakowie, Opatowie, Gnieźnie, portale w Trzebnicy, Wrocławiu, Czerwińsku,
- budowle gotyckie - kościoły w: Pelplinie, Gdańsku, Toruniu, Wrocławiu, Poznaniu, Krakowie, Kartuzach, zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim, Gniewie, na Wawelu, Chęcinach,
- budowle renesansowe - kamienice w Kazimierzu Dolnym, Zamościu, Wrocławiu, Krakowie, Warszawie, kościoły w Radzyniu Podlaskim, Kazimierzu Dolnym, Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, zamki w Pieskowej Skale, Baranowie Sandomierskim, Sandomierzu, Niepołomicach, Krasiczynie, ratusze w Chełmnie, Sandomierzu, Tarnowie,
- budowle barokowe - pałace w: Kozłówce, Wilanowie, Białymstoku, Łańcucie, Nieborowie, Pszczynie, kościoły w Trzebnicy, Wrocławiu, Świętej Lipce, Krzeszowie, Lubiążu, Henrykowie, kamienice we Wrocławiu, Warszawie, drewniane kościoły Podkarpacia (Dębno, Sękowa, Lipnica Murowana (UNESCO) itd. i Opolszczyzny, drewniane kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy wpisane na listę UNESCO, oraz drewniane cerkwie w Komańczy, Rzepedzi, Wisłoku Wielkim, Turzański, Szczawne, Morochowie, Sanoku, Zagórzu, Smolnikach, Krępnej,
- budowle klasycystyczne - kościoły ewangelickie w Warszawie, Sycowie, Wałbrzychu, Dzierżoniowie, pałac w Łazienkach - Warszawa, pałac w Miliczu i Natolinie, teatry w Warszawie - Teatr Wieki, Nysie, ratusze w Białymstoku, Siedlcach,
- budowle w stylu eklektycznym - liczne budowle sakralne w stylu neoromańskim i neogotyckim w Warszawie, Wrocławiu a także zamki w Kamieńcu Wrocławskim, Wojanowie,
- budowle w stylu socrealizmu we Warszawie (Pałac Kultury i Nauki), Krakowie (Nowa Huta), Wrocław (budynek KDM).
- układy urbanistyczne:
Stare Miasto w Krakowie (UNESCO),
Stare Miasto w Warszawie (UNESCO),
Stare Miasto w Toruniu (UNESCO),
Stare Miasto we Chełmnie,
Stare Miasto we Wrocławiu,
Rynek w Lanckoronie,
Rynek w Starym Sączu,
Rynek w Kazimierzu Dolnym,
Rynek w Żywcu,
renesansowy układ przestrzenny Zamościa (UNESCO).
- budowle sakralne o wysokich walorach krajoznawczych: meczety w wraz z cmentarzami (mizar) w Bohonikach, Kruszynianach, synagogi w Tykocinie, Łańcucie, Bobowej, Pińczowie, Krakowie, Wrocławiu, Warszawie, cerkwie w Warszawie, Wrocławiu, Hajnówce, monaster i cerkiew w Grabarce i Jabłecznej, kościół Wang w Karpaczu, molena (cerkiew starowierców) w Wodzikach na Suwalszczyźnie, stupy buddyjskie Oświecenia i Cudów w Kucharach koło Raciąża, krzyże pokutne dolnego śląska - Borek Strzeliński,
- obiekty militarne - twierdze pruskie w: Świnoujściu, Grudziądzu, Giżycku, Toruniu, Kostrzynie, Poznaniu, Głogowie, Srebrnej Górze, Nysie, Kłodzku, rosyjskie w Zamościu, Osowcu, Łomży, Modlinie, Warszawie, Brześciu oraz Dęblinie, niemieckie z czasów II Wojny Światowej w Międzyrzeczu, Gierłoży (Wilczy Szaniec), Mamerkach (Kwatera Główna Niemieckich Wojsk Lądowych 1941-44), żelbetonowy tunel w miejscowości Stępina koło Ropczyc (380 metrowej długości tunel wybudowany w 1940 m.in. na spotkanie Adolfa Hitlera i Banito Mussoliniego).
- zabytki archeologii - są to wszelkie pozostałości życia minionych pokoleń, przechowywane w ziemi. Zabytkiem jest naczynie, narzędzie, ślad osiedla, cmentarzyska, czy wał obronnych. W Polsce najważniejszymi obiektami archeologicznymi są:
- grodziska w Biskupinie i Gieczu,
- cmentarzyska w Rakowie koło Częstochowy,
- cmentarzyska i kurhany na Kaszubach w: Odrach, Leśnie, Piasznie, Grzybnicy, Węsiorach, Trątkowicy,
- miejsca kultu na Ślęży w Masywie Ślęży oraz Łysej Górze w Górach Świętokrzyskich,
- jaskinie - Jaskinia Ciemna w Ojcowie,
- osady w Będkowicach k/Sobótki oraz Kluki na wybrzeżu,
- ośrodki produkcyjne w Igołomii - garncarstwo, kopalnie krzemienia w Krzemionkiach Opatowickich, hutnictwo żelaza w Leszczynie koło Złotoryi, warzelnie soli w Kołobrzegu oraz Otłoczynie na Kujawach,
- megalityczne grobowce w Wietrzychowicach na Kujawach,
- dzieła sztuk plastycznych - zabytki ruchome - malarstwo, rzeźba, grafika, pisma zgromadzone w 491 obiektach muzeach (Załącznik 1):
- narodowych,
- etnograficznych,
- archeologicznych,
- historycznych,
- diecezjalnych,
- przyrodniczych,
- martyrologii.
III. Walory krajoznawcze tradycyjnej kultury ludowej
Obecnie kultura ludowa na obszarach wiejskich istotnie wpływa na atrakcyjność turystyczną. Przejawia się w wytwórczości dóbr materialnych jak i duchowych. Jest elementem wzbogacającym ofertę turystyczną stając się czasami najważniejszym walorem regionu. Kulturę ludową w Polsce tworzą przekazywane z pokolenia na pokolenie obrzędy i zwyczaje. To one przez wieki pozwoliły nam zachować tożsamość narodową oraz regionalną. Współcześnie w dobie pośpiechu zapominamy o dawnych obrzędach i tradycjach, jednakże, jeżeli wyruszamy w interesujący nas region chętnie słuchamy a jeszcze chętniej uczestniczymy lub chcemy uczestniczyć w lokalnych wydarzeniach kulturowych. Folklor nas interesuje i inspiruję a bogactwo tradycji w Polsce wyróżnia nasz kraj spośród innych w świecie. Dawne formy gospodarowania ziemią, dawne obrzędy i zwyczaje ludowe o wysokich walorach poznawczych są lub mogą się stać ważnym produktem turystycznym.
Polskie obrzędy i zwyczaje ludowe można podzielić na cztery okresy związane z porami roku Tabela 1.
Tabela 1. Okresy, miejsca obchodzenia polskich obrzędów i zwyczai
Okres |
Nazwa obrzędu lub tradycji |
Region turystyczny /nazwa miejscowości |
Zima |
Obchody Świętego Mikołaja |
Beskid Śląski, Pogórze Śląskie |
|
Sąsiedzka kolenda z żywymi zwierzętami |
Podhale, Ziemia Rzeszowska, Ziemia Sądecka (okolice Grybowa) |
|
Kolenda z turoniem |
Podkarpacie, Beskid Sądecki (Gostwica, Nowy Sącz) |
|
Kolędowanie z gwiazdą lub szopką |
Beskid Żywiecki, Mały, Śląski, Sądecki, Podhale |
|
Jasełka |
Podhale, Beskidy, Podkarpacie |
|
Widowisko Herodowe |
Okolice Krakowa - Modlnica |
|
Żywieckie Gody |
Beskid Żywiecki, Beskid Makowski |
|
Szopki Krakowskie |
Kraków |
|
Noworoczne pieczenie fafernuchy |
Kurpie |
|
Noworoczne pieczenie kołacza |
Górny Śląsk |
|
Noworoczne pieczenie bysiek |
Warmia, Mazury, Podlasie |
|
Noworoczne pieczenie nowolatek, szczodratek, kukiełeczek |
Beskid Żywiecki, Ziemia Sądecka, Podhale |
|
Dziady Żywieckie |
Beskid Żywiecki |
|
Święto Jordanu |
Warszawa, Podlasie |
|
Ścięcie Śmierci |
Jedlińsk (Ziemia Rzeszowska) |
czII. Tabela 1 |
||
Wiosna |
Topienie Marzanny |
Beskidy, Podhale, Wielkopolska, Śląsk, Mazowsze, |
|
Niedziela Palmowa |
Łyse (Kurpie), Lipnica Murowana, Nowy Sącz, Tokarnia koło Myślenic |
|
Palenie Judasza |
Pruchnik, Ciężkowice (Ziemia Przemyska) |
|
Misterium Męki Pańskiej |
Górka Klasztorna koło Łobżenicy (Wielkopolska), Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska, Wejherowo, Kalwaria Opolska na Górze Św. Anny, Krzeszów, Wambierzyce, Bardo Śląskie, Piekary Śląskie, Góra Kalwaria |
|
Turki Wielkanocne |
|
|
Święcenie pokarmów |
Opole, Podlasie, Kurpie |
|
Procesja stu koni |
Pietrowice Wielkie (Ziemia Raciborska) |
|
Śmigus-dyngus |
Opole |
|
Emaus |
Kraków |
|
Boże Ciało |
Spycimierz koło Uniejowa, Zakopane, Kurpie |
Cz.III Tabela 1 |
||
Lato |
Noc Świętojańska, Sobótka |
Podkarpacie, Mazowsze |
|
Święto Św. Onufrego |
Jabłeczna koło Włodawy |
|
Święto Matki Bożej Zielnej |
Podkarpacie, Podhale, |
|
Obrzęd Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny |
Kalwaria Zebrzydowska |
|
Festyny dożynkowe |
Polska |
Jesień |
Święto Zmarłych |
Polska |
|
11 listopada Święto Świętego Marcina |
Wielkopolska |
Zima to czas tradycji i obrzędów związanych z okresem Bożego Narodzenia oraz karnawału do najbardziej interesujących dla potencjalnego turysty - obserwatora są:
- obchody Świętego Mikołaja w Beskidzie Śląskim gł. Jaworznie, Łąkach, Istebnej, polegające na odwiedzaniu przez przebierańców Św. Mikołaja, dziadów, diabła gospodarstw na początku grudnia,
- kolędowanie w okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli. Okres zwany Godami, Koładką, Dwunastnicą, Szczodrymi, Świętymi Dniami, Świętymi lub Bożymi Wieczorami dotyczy spotkań rodzinnych i sąsiedzkich. I tak: na Podhalu, ziemi rzeszowskiej i sądeckiej (okolice Grybowa) ma miejsce sąsiedzka kolenda z żywymi zwierzętami (koza, owca, koń, krowa), na Podkarpaciu, Beskidzie Sądeckim (Gostwica, Nowy Sącz) kolenda z turoniem. Kolędowanie z turoniem polega na noszeniu przez kolędników maski turonia wykonanej z drewna obitego futrem baranim, do górnej jej części przymocowane są rogi zwierzęce, natomiast do dolnej, szczęki przybijano kolczastą skórę jeża, lub gwoździki oraz dzwoneczek. Tak wykonana głowa była osadzona na kiju, a trzymający ją był przykryty skórą baranią lub tkaniną. Turowi w kolędowaniu towarzyszą: dziad, Cygan, Cyganka, Żyd oraz muzykant;
- w pasie Karpat bardzo popularne jest kolędowanie z gwiazdą lub szopką, osoby często dzieci przebrane za śmierć, dziada, anioła, lub trzech króli wędrują między domostwami, odwiedzając je śpiewają kolędy,
- na Podhalu, Podkarpaciu, w Beskidach przedstawianie inscenizacji Bożego Narodzenia zwane Jasełkami. Jasełka odbywają się w kościołach, a aktorzy - amatorzy przebrani są w tradycyjne wchodzie stroje z okresu życia Jesusa, jednakże nie brakuje też strojów regionalnych;
- w Modlnicy koło Krakowa odbywa się widowisko Herodowe. Przedstawienie o Bożym Narodzeniu odgrywane jest przez wędrowne grupy młodych aktorów - amatorów nazywanych herodami od imienia tytułowej postaci spektaklu. W tematykę biblijną wplecione są elementy regionalnego folkloru. W przedstawieniu bierze udział król Herod z małżonką Herodiadą, oraz marszałek, adiunkt, żołnierze, dziad, pielgrzym, uczony żyd, rabin, diabeł, śmierć oraz grabarz;
- w Żywcu, Suchej Beskidzkiej, Makowie Podhalańskim, Szczyrku odbywa się międzynarodowy festiwal Żywieckie Gody, podczas którego przedstawiane są współczesne inscenizacje obchodów Bożego Narodzenia. Tradycją żywieckich godów jest tzw. Pękanie z Batów czyli głośne, rytmiczne strzelanie z batów przez poprzebieranych kawalerów (Kocierz);
- w południowo-zachodniej części Beskidu Żywieckiego (Żywiec, Zabłocie, Kamesznica, Żabnica, Rajcza, Milówka, Laliki, Zwardoń) ma miejsce kolędowanie dziadów żywieckich (jukaców). Dziady biegając po wsiach składają życzenia oraz wróżby mieszkańcom. Grupa przebierańców składa się z dziada, baby, cygana, cyganki z dzieckiem, żyda, diabła, śmierci, niedźwiedzia, jeźdźców na drewnianych koniach, pachołków, sznurkarza, księdza, nowożeńców, dziegciarza, kominiarza.
- Szopki Krakowskie coroczny konkurs odbywający się z Krakowie od 1937 roku. Pierwsze szopki zostały wykonane w 1860 przez Michała i Leona Ezenekierów w Krakowie. Szopki cechują się piękną bajkową kompozycją, inspirowaną arcydziełami architektury gotyckiej i barokowej Krakowa. Tradycją Krakowa było kolędowanie z szopką, dzisiaj organizowany jest jedynie konkurs na Rynku Głównym pod pomnikiem Adama Mickiewicza.
W okresie Nowego Roku na Kurpiach gospodynie pieką ciasteczka zwane Nowym Latkiem lub fafernuchy dla swych rodzin oraz gości. Są to słodkie, twarde ciasteczka korzenne o geometrycznych kształtach. Na Górnym Śląsku na Nowy Rok pieczony jest kołacz lub kołocz. Jest to wyrośnięty placek drożdżowy z kruszonką często przełożony serem, masą makową, lub powidłami. Na północnym-wschodzie Polski na Warmi, Mazurach i Podlasiu w czasie noworocznym piecze się tzw. byśki. Są to pieczone ciasteczka w formie zwierzątek (koniki, świnki, pieski, jelonki, dziki). Natomiast w Beskidzie Żywieckim, na ziemi sądeckiej i na Podhalu pieczone są bułki lub okrągłe chlebki często smarowane bryndzą nazywane nowolutkami, szczodrakami lub kukiełeczki moskaliczki.
Święto Jordanu - święto obchodzone w kościele Prawosławnym, jest wspomnieniem chrztu Jezusa Chrystusa w rzece Jordan. Należy do najważniejszych świąt cerkiewnych, obchodzony jest bardzo uroczyście. Podczas tego święta święci się wodę w rzekach i strumieniach, na które udają się wierni prowadzeni przez batiuszkę. Uroczyste procesje odbywają się w Warszawie nad Wisłą, Jabłecznej, oraz Drohiczynie nad Bugiem.
Inny charakter mają obrzędy i tradycje w okresie zapustów, czasie zbaw trwającym od Nowego Roku do Środy Popielcowej. Szczególnie 3 ostatnie dni zapustów są ważne i nazywane są ostatkami, kusymi dniami, zapuśnymi dniami. W Ciechanowie na Mazowszu w ostatki chodzi się na wysokich szczudłach kołysząc się w takt muzyki. Przebierańcy zwani są wielkoludami lub straszydłami.
Oryginalny, ciekawy zwyczaj ostatkowy ma miejsce w Jedlińsku na ziemi radomskiej, jest to zwyczaj zwany Ścięciem Śmierci. Trwające trzy dni zabawy i uliczne pochody (jedlińskie kusaki) kończą się widowiskiem ścięcia śmierci.
Wiosna to czas odradzania się przyrody to czas nadchodzących zmian. Okres wiosenny rozpoczyna stary zwyczaj Topienia Marzanny zwany również Topienie Moreny, lub Marzoniokiem (na Śląsku), Śmiercichą (w Wielkopolsce), Śmierzcią (na Podhalu).
Piękną tradycją w krajobrazie Polski jest obrzęd Niedzieli Palmowej - symbol triumfu wjazdu Jezusa Chrystusa do Jerozolimy, gdzie przybył wraz z uczniami na święto Paschy. Uroczystości Niedzieli palmowej towarzyszy procesja wokół kościoła z palmami. Najpiękniejsze widowisko z najwyższymi palmami możemy obserwować w miejscowości Łyse na Kurpiach, w Lipnicy Murowanej oraz Nowym Sączu. Natomiast pięknym widowiskiem tego dnia jest procesja z drewnianą figurą Chrystusa jadącego na osiołku w Tokarni koło Myślenic.
Wielki Tydzień to czas wzmożonej pobożności i praktyk religijnych w kościele katolickim. To czas odbywania rekolekcji, udziału w nabożeństwach pasyjnych, spowiedzi, nawiedzaniu świątyń oraz pieczenia baranka czy malowania pisanek. W wielkim tygodniu na szczególna uwagę zasługuję okres Wielkiego Trydum - Wielki Czwartek, Piątek, Sobota. W Wielki Czwartek we wsi Pruchnik, Ciężkowice na ziemi przemyskiej, odbywa się zwyczaj Palenie Judasza. Obrzęd rozpoczyna się wieczorem w środę i polega na powieszeniu szmacianej kukły na drzewie, aby mieszkańcy mogli ją oglądać. Wczesnym popołudniem kukłę odcina się ze stryczka a wybrany sędzia i oskarżyciel wlecze kukłę przez wieś. Wleczona wśród okrzyków, drwin kukła bita jest przez zgromadzonych, wreszcie na końcu wsi zostaje podpalona i wrzucona do wody.
W Wielki Czwartek w dziesięciu miejscach Polski ma miejsce niesamowite zjawisko, przyciągające tysiące wiernych oraz turystów. Jest to widowisko zwane Misterium Męki Pańskiej - obrzęd ukazujący ostatnie chwile życia, męki oraz śmierci Jezusa Chrystusa. Misterium odbywa się na wzgórzach kalwaryjskich: Górki Klasztornej koło Łobżenicy, Kalwarii Zebrzydowskiej, Kalwarii Pacławskiej, Kalwarii Wejcherowskiej, Kalwarii Opolskiej na Górze Św. Anny, Kalwarii Krzeszowskiej, Kalwarii Wambierzyckiej, Kalwarii Bardzkiej, Kalwarii w Piekarach Śląskich oraz Kalwarii na Górze Kalwaria.
Wielka Sobota to zwyczaj święcenia pokarmów, w skład których wchodzą barwnie malowane jajka zwane kraszankami, pisankami, byczkami. Najpiękniejsze pisanki wykonuje się na Opolszczyźnie, Podlasiu (Lipsk, Siemiatycze) oraz na Kurpiach.
Poniedziałek Wielkanocny to dzień spotkań rodzinnych i towarzyskich, dzień zabaw, lejącej się wody, zalotów, żartów i radości. W miejscowości Pietrowice Wielkie na Śląsku raciborskim odbywa się procesyjny objazd pól zwany procesją stu koni. W Wieliczce, Bochni i okolicznych wsiach chodzi Siuda Baba, która składa życzenia. Na Kurpiach, Opolszczyźnie i Podhalu obchodzi się śmigusa-dyngusa. W Poniedziałek Wielkanocny w Krakowie na Zwierzyńcu odbywa się świąteczny kiermasz zwany Emaus.
Lato okres odbywania się pięknych obrzędów religijnych kościoła katolickiego i prawosławnego. Dzień Św. Onufrego - uroczystości religijne kościoła prawosławnego odbywające się w Jabłecznej nad Bugiem. Najważniejszym momentem uroczystości jest poranna procesja z udziałem duchownych i wiernych. Podobny charakter ma zwyczaj, procesja Bożego Ciała w kościele katolickim, będące wielkim świętem Eucharystii ustanowionym w Polsce już XIV wieku. Procesja z Najświętszym Sakramentem odbywa się do czterech ołtarzy ustawionych na zewnątrz kościoła. Wiernym niosącym sztandary, rzeźby, obrazy, towarzyszą dźwięki dzwonków oraz towarzyszy sypanie kwiatów. Do najpiękniejszych procesji Bożego Ciała możemy uznać procesje w Spycimierzu koło Uniejowa, gdzie procesja stąpa po niezwykłych, oryginalnych dywanach kwiatowych oraz procesje w Zakopanem czy na Kurpiach.
Interesującym obrzędem a zarazem tradycją jest obchodzony 15 sierpnia w Kalwarii Zebrzydowskiej obrzęd Zaśnięcia i Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny. Okres letni to czas obchodzenia dożynek na obszarach rolniczych, festyny podczas których również możemy spotkać się z kulturą ludową.
Jesień to czas obchodzenia zwyczajów związanych ze świętem zmarłych. Interesującym w tym okresie świętem jest Święto Świętego Marcina obchodzone w Poznaniu na ulicy Św. Marcina. Wielka parada, prowadzona przez rzeźbę Św. Marcina na koniu rozpoczyna festyn uliczny. W tym dniu w calej Wielkopolsce pieczone są rogale z makiem zwane marcinkami.
Do ważnych ośrodków kultury ludowej w Polsce prezentujący dorobek sztuki ludwej: architekturę, literaturę, muzykę, tkactwo, ceramikę, strój, hafty i koronki, wycinanki, snycerstwo, meblarstwo, malarstwo, rzeźbę możemy podziwiać w muzeach, skansenach czy izbach regionalnych (Załącznik 1):
- Zakopane - Muzeum Tatrzańskie,
- Chochołów tak zwanym żywym skansenem (Podhale),
- Jurgów (Muzealna Zagroda Sołtysów), Czarna Góra (Muzealna Zagroda Korkoszów) - Spisz,
- Zubrzyca Górna (Orawski Park Etnograficzny) - Orawa,
- Nowy Sącz (Sądecki Park Etnograficzny), Kamianna (Skansen Pszczelarski) - Beskid Sądecki,
- Zyndranowa (Skansen Wsi Łemkowskiej) - Beskid Niski,
- Sanok - Muzeum Budownictwa Ludowego - podkarpacie,
- Maurzyce koło Łomży (Skansen Wsi Łowickiej),
- Kluki (Skansen Wsi Słowińskiej) - Pobrzeże Słowińskie,
- Tokarnia (Muzeum Wsi Kieleckiej) - Góry Świętokrzyskie,
- Wdzydze Kiszewskie (Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny),
- Wambierzyce (Skansen Gospodarstwa Domowego),
- Pstrążna koło Kudowy Zdrój (Skansen Wsi Sudeckiej),
- Koniaków - Koronka Koniakowska u Pani Gwarkowej, Hata Kawuloka.
Kultura ludowa prezentowana jest również podczas licznych festiwali folklorystycznych, do najważniejszych możemy zaliczyć:
- Tydzień Kultury Beskidzkiej - festiwal folklorystyczny odbywający się od 1964 r. rokrocznie, w lipiec/sierpniu, w Bielsku-Białej, Wiśle, Żywcu, Szczyrku, Oświęcimiu i Makowie Podhalańskim. Podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej w sześciu miastach odbywają się koncerty zespołów polskich i zagranicznych, które prezentują oryginalne bogactwo ludowej muzyki, tańca, śpiewu, obrzędów i zwyczajów, ludowi artyści zaś prezentują swoją twórczość, a organizacje i instytucje kultury osiągnięcia w zakresie ochrony, dokumentacji i popularyzowania dorobku ludowej kultury;
- Festiwal Folkloru Górali Polskich w Żywcu,
- Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczn w Żywcu,
- Gorolski Święto w Jabłonkowie,
- Wawrzyńcowe Hudy w Ujsołach
- Festyn Istebniański w Istebnej,
- Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich - międzynarodowa impreza folklorystyczna o długiej tradycji odbywająca się rokrocznie od 40 lat w drugiej połowie sierpnia w Zakopanem,
- Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów - największy festiwal Romów w Europie organizowany od 1997 roku przez Dona Vasyla. Od 1997 do 2007 roku odbywał się w Ciechocinku, a od 2008 roku organizowany jest w Glinojecku,
- Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne im. Ignacego Wachowiaka - cykliczna impreza folklorystyczna odbywająca się w Lublinie od 1985. Powstały dzięki inicjatywie lubelskich zespołów folklorystycznych oraz Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Miasta. Od 1994 organizatorem festiwalu jest Zespół Pieśni i Tańca "Lublin" im. Wandy Kaniorowej. Spotkania odbywają się pod patronatem CIOFF - Międzynarodowej Organizacji Festiwali Folklorystycznych. W festiwalu uczestniczą przemiennie: w jednym roku zespoły dorosłe, w następnym dziecięce;
- Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych - to festiwal etnograficzny, teatralny i muzyczny, jedna z najstarszych imprez folklorystycznych w Polsce. Odbywa się od 1980 roku w Toruniu. Jest przeglądem sztuki ludowej nie tylko regionu kujawsko-pomorskiego, z całej Polski, Europy i z całego świata. Celem festiwalu jest przybliżenie mieszkańcom regionu i Torunia bogatej sztuki ludowej i folkloru innych społeczności i krajów. Festiwal odbywa się corocznie w czerwcu. Organizatorem jest Muzeum Etnograficzne w Toruniu;
- Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny Kasztelania to największa tego typu impreza odbywająca się na północnym Mazowszu. Pierwsza edycja festiwalu odbyła się w 1996 roku z inicjatywy Roberta Chojnackiego, który przez wiele lat był dyrektorem artystycznym festiwalu. Następnie funkcję dyrektora artystycznego pełniła Jagoda Chojnacka. Gospodarzem festiwalu jest Ludowy Zespół Artystyczny "Kasztelanka".
IV. Walory krajobrazowe współczesnych osiągnięć - obiekty powstałe po 1945 roku oraz wydarzenia kulturowe, należą do nich:
- zakłady przemysłowe - Łódź, Ćmielów fabryka porcelany, Bóbrka skansen nafty i gazu, Rymanów huta artystycznego szkła Sabina, Szklarka Poręba - huta szkła artystycznego,
- budownictwo wodne - akwedukty na Brdzie, kanał bydgoski, kanał mazurski, kanał Elbląski i Augustowski,
Kanał Augustowski to system wodny łączący drogą okrężną dopływy Wisły z Bałtykiem poprzez dopływy Niemna. Kanał ma długość około 102 km, z czego 82 km na terenie Polski, 18,6km na terenie Białorusi. Na kanale wybudowano 18 śluz, z czego 14 znajduje się na terytorium Polski. Kanał jest projektu gen. Ignacego Prądzyńskiego, a jego budowa trwała 15 lat (1824-1839r.).
Kanał Elbląski - żeglowna droga wodna na terenie województwa warmińsko-mazurskiego o długość 80,5 km. Kanał łączy Drwęcę z jeziorem Druzno, skąd rzeka Elbląg łączy szlak żeglowny z Zalewem Wiślanym oraz z jeziorem Jeziorak. Kanał na długości 52 km posiada 5 pochylni i 2 śluzy. Nośność statków - 50 ton. Przy budowie Kanału Elbląskiego wykorzystano jeziora leżące na różnych wysokościach między Ostródą i Zalewem Wiślanym. Różnica poziomów sięga 100 m. Osobliwością na skalę europejską jest 5 pochylni, po których przetacza się statki na specjalnych platformach ustawionych na szynach. Nad projektem kanału zaczęto pracować w 1837, a uruchomiono go w 1860. Projektantem i realizatorem Kanału był Georg Jacob Steenke. Kanał Elbląski jest uważany za jeden z najbardziej spektakularnych zabytków w Polsce.
Zapory wodne na Sole w Tresnej, Porąbce, na Dunajcu w Niedzicy, na Sanie w Solinie, na Bobrze w Pilchowicach, na Nysie Kłodzkiej w Paczkowie, Otmuchowie, Nysie, na Wiśle we Włocławku,
- budowle komunikacyjne i transportowe - w Wolsztynie, Chabówce, Kościerzynie, jaworzynie Śląskiej, skansen kolejnictwa, skansen kolei wąskotorowej w Wenecji, wiadukty północne w Stańczykach, działające koleje wąskotorowe w Białowieży, Komańczy, wiadukty w Lewinie Kłodzkim, Głogowie,
- budownictwa uzdrowiskowe - pijalnie wód zdrojowych (Świeradów Zdrój, Polanica Zdój, Lądek Zdrój), tężnie - Ciechocinek, Inowrocław, Rabka Zdrój, mola - Sopot, Kołobrzeg,
- obiekty górnicze - kopalnia soli w Wieliczce (UNESCO), Bochni i Kłodawie, kopalnia węgla kamiennego w Nowej Rudzie, Zabrzu, Rybniku, Wałbrzychu, kopalnia Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach, kopalnia złota w Złotym Stoku, kopalnia kredy w Chełmie, kopalnia krzemienia w Krzemionkach Opatowickich,
- obiekty i urządzenia rolne m.in. Muzeum Rolnictwa w Szreniawie, Muzeum Historii Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego w Jaraczu,
- budowle morskie - latarnie w Świnoujściu (najwyższa), Kikucie, Niechorzu, Kołobrzegu, Gąskach, Darłowie, Jarosławcu, Ustce, Czołpinie, Stilo, Rozewie, Gdańsku, Jastarni, Krynicy Morskiej,
- obiekty podziemne: sztolnie z II Wojny Światowej w Walimiu, Osówce, Sztolnia Włodarz, elektrownia szczytowo-pompowa Porąbka-Żar w Międzybrodziu Żywieckim,
- obiekty użyteczności publicznej - Hala Stulecia we Wrocławiu (UNESCO), Panorama Racławicka we Wrocławiu, cmentarz Powąskowski, Rakowiecki, Żydowski we Wrocławiu, makieta starego Poznania w Poznaniu, Park Miniatur Dolnego Śląska w Kowarach, Park Miniatur Wielkopolski w Pobiedziskach (N-E do Poznania), Park Miniatur Świat Marzeń w Inwałdzie koło Wadowic,
- obiekty i przejawy życia kulturalnego (międzynarodowy festiwal piosenki w Operze Leśnej w Sopocie, festiwal piosenko polskiej w amfiteatrze w Opolu, festiwal piosenki radzieckiej w Zielonej Górze, gonitwy koni w Warszawie, Wrocławiu i Sopocie, aukcje koni w Janowie Podlaskim, Białym Borze) (Załącznik 1).
Literatura:
Bieńczyk G., 2003, Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, Wyd. WSE, Warszawa.
Encyklopedia Polskich Tradycji.
Hryń-Kuśmierek R,. Śliwa Z., 2000, Encyklopedia tradycji polskich, Wyd. Podsiedlik Kaniowski i Spółka, Poznań.
Kruczek Z., 1997, Metodyka krajoznawstwa, Wyd. AWF Kraków, Kraków.
Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., 2003, Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Proksenia, Kraków.
Nowiński K., 2003, Polska - arcydzieła w architekturze, Wyd. Muza S.A., Warszawa.
Ogrodowska B., 2009. Ocalić od zapomnienia. Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Wyd. Sport i Turystyka Muza SA, Warszawa,
Polska niezwykła, 2008, red. A., Wędrychowska, Wyd. Demart, Warszawa.
Test wiedzy do wykładu 4
Podaj nazwy miast, w których zachowały się drewniane obiekty:
- Pastewnik
- Dwunastu Apostołów
- kościół Wang
- Kościół Pokoju
- Karczma Rzym
2. Z jakimi uzdrowiskami są związani:
- Fryderyk Chopin
- Nikifor
- Jan Kiepura
- Stefan Żeromski
- Feliks Mendelssohn
- Bolesław Prus
- Henryk Wieniawski
3. Z jakimi rodami są związane rezydencje:
- Ossolińscy
- Raczyńscy
- Braniccy
- Zamoyscy
- Leszczyńscy
- Lubomirscy
- Potoccy
- Radziwiłowie
4. Jakie zabytki/obiekty techniki łączą wymienione miejscowości?
- Święta Lipka, Leżajsk, Kamień Pomorski
- Toruń Chorzów, Olsztyn
- Kazimierz Dolny, Bydgoszcz, Grudziądz
- Bolesławiec, Bydgoszcz-Fordon, Lewin Kłodzki
- Pilchowice, Jeziorsko, Rożnów
- Żar, Żarnowiec, Żydowo
- Stronie Śląskie, Krosno, Inowrocław,
- Ciechocinek, Inowrocław, Rabka Zdrój
5. Jakie muzea techniki i przemysłu znajdują się w miejscowościach?
- Opatówek
- Częstochowa
- Kamienna Góra
- Ziębice
- Mysłowice
- Jaracz
- Duszniki Zdrój
- Przemyśl
6. Jakie obiekty militarne znajdują się w miejscowości?
- Mamerki
- Walim
- Węgierska Górka
- Głuszyca-Osówka
- Srebrna Góra
- Giżycko
- Osowiec
- Gierłoż
- Międzyrzecz
7. Jakie muzea wojskowe znajdują się w miejscowościach?
- Kołobrzeg
- Gdynia
- Skarżysko-Kamienna
- Poznań
- Legnickie Pole
- Zamość
- Jelenia Góra
8. Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie znajduje się w dworku, w którym urodził się:
- Stefan Czarnecki
- Józef Wybicki
- Józef Piłsudski
- Henryk Dąbrowski
9. W którym mieście znajduje się Synagoga Nożyków?
- Kazimierzu Dolnym
- Krakowie
- Warszawie
- Tykocinie
10. W którym mieście znajduje się Icho Igielne?
- Kraków
- Lublin
- Wrocław
- Sandomierz
11. Charakterystycznym elementem krajobrazu Dolnego Śląska są:
- krzyże pokutne
- drewniane cerkwie
- krzyże żeliwne
- kapliczki Maryjne
12. Z czego słynie trój wieś Koniaków - Istebna - Jaworzyna?
- koronki
- świątki
- tkanina dwuosnowowa
- kowalstwo
13. Koronka klockowa wyrabiana jest w?
- Koniakowie
- Lipsku
- Bobowej
- Żywcu
14. Gdzie pochowano pierwszych władców Polski - Mieszka I i Bolesława Chrobrego?
- Gniezno
- Poznań
- Kraków
- Warszawa
15. W Kazimierzu Dolnym wypieka się?
- kogutki
- kotki
- koniki
16. W której miejscowości znajduje się Muzeum Kargula i Pawlaka?
- Ludźmierz
- Lubomierz
- Lubiatów
17. Największy na Świecie Festiwal Muzyki Cerkiewnej odbywa się?
- Białystok
- Białowieża
- Hajnówka
- Siemiatycze
18. W którym sanktuarium inscenizowana jest w Misterium Męki Pańskiej?
- Jasna Góra
- Kalwaria Zebrzydowska
- Sobótka
- Niepokalanów
19. Cmentarz żydowski to:
- kirchof
- kirkut
- monaster
- mizar
20. Gdzie odbywa się Festiwal Wikingów?
- Kołobrzeg
- Darłowo
- Gdańsk
- Wolin
21. Jedyny w Polsce skansen pszczelarski znajduje się w miejscowości:
- Pszczela Góra
- Swarzędz
- Kamianna
- Miodowo
22. Zażywanie tabaki na powitanie to tradycja:
- Kurpiów
- Kaszubów
- Łemków
23. Jak nazywa się impreza ściągająca do Gdańska tysiące turystów?
- Odpust Św. Brygidy
- Święto Morza
- Jarmark Dominikański
24. Jedyny egzemplarz Biblii Gutenberga znajduje się w miejscowości:
- Pelplin
- Gdańsk
- Wrocław
- Kraków
25. W jakiej miejscowości mieszkają polscy Tatarzy?
- Bohoniki
- Szypliszki
- Trakiszki
- Gulbieniszki
26. Słynny Ołtarz Wita Stwosza znajduje się:
- katedrze wawelskiej
- sukiennicach
- Kościele Mariackim
- Kościele Św. Piotra i Pawła
27. Pochylnie rolkowe umożliwiające podróż statkiem po lądzie znajdują się na kanale:
- elbląskim
- augustowskim
- mazurskim
- bydgoskim
28. W jakim sanktuarium znajduje się obraz Madonna z Gwadelupy skradziony z kaplicy papieskiej w Rzymie przez Mikołaja Sapiehę?
- Kodeń
- Kalwaria Pacławska
- Kalwaria Wejherowska
- Góra Kalwaria
29. Najcenniejszym średniowiecznym zabytkiem Lublina jest:
- kaplica Trójcy Świętej
- Kaplica Zygmuntowska
- Kaplica Firlejów
30. Założycielami browaru w Żywcu byli?
- Habsburgowie
- Jagiellonowie
- olendrzy
- Zamoyscy
31. Malowana wieś to:
- Chochołów
- Spicymierz
- Zalipie
32. Wieś kwietnych dywanów to
- Chochołów
- Spicymierz
- Zalipie
33. Fundatorem klasztoru na Jasnej Górze był:
- Władysław Jagiełło
- Władysław Opolczyk
- Władysław Herman
- Henryk Pobożny
34. Cmentarz Powązkowski znajduję się w:
- Kraków
- Wrocław
- Warszawa
- Poznań
35. Panorama Racławicka znajduje się w:
- Kraków
- Warszawa
- Wrocław
- Toruń
Opracowanie na podstawie: Geografia Turystyki Polski - przewodnik do ćwiczeń krajoznawczych, red. A. Stasiak, Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
14