Krajoznawstwo - wykład 1

POJĘCIE KRAJOZNAWSTWA. ZARYS HISTORII KRAJOZNAWSTWA W POLSCE

„Umiłowanie stron ojczystych, dbałość o kulturę i przyrodę,

pracę nad sobą i życzliwość do drugiego człowieka”

Krajoznawstwo - będąc źródłem patriotyzmu i tożsamości narodowej oraz nośnikiem wartości ogólnonarodowych i regionalnych, otwierać się musi równocześnie na Europę i świat. Powinno stawać się czynnikiem wzbogacania kultury polskiej o wartości innych narodów, a równocześnie przekazywania Europie i światu najcenniejszych wartości kultury polskiej.

Krajoznawstwo - definicje

1. DEFINICJA Krajoznawstwo (dawniej krajopisarstwo, krainopisarstwo, ziemiopisarstwo) jest to szeroko pojęty zbiór wszelkich - nie tylko geograficznych - wiadomości o danym kraju.

Jest to także ruch społeczny zmierzający do:

• szerzenia wśród społeczeństwa dorosłego, młodzieży i dzieci poznania przyrody i kultury (zarówno tej materialnej jak i duchowej) kraju rodzinnego przez wszechstronne poznawanie środowisk, regionów i krain,

• zaprawiania do samodzielnych badań i współpracy naukowej w tym zakresie,

• zachowania rodzimych odrębności przyrody i kultury kraju,

• rozwijania przywiązania do stron rodzinnych,

• oraz pogłębiania czynnej roli obywatela do pracy zawodowo-społecznej, związanej z człowiekiem i ziemią, przede wszystkim wśród najbliższego otoczenia (wieś, miasto, gmina, powiat) (Patkowski , 1935).

2. DEFINICJA Krajoznawstwo wg Wielkiej Encyklopedii Powszechnej 1965 to ruch społeczny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wiadomości:

• geograficznych,

• historycznych,

• etnograficznych, itp.

o kraju lub regionie m.in. poprzez urządzanie wycieczek. Krajoznawstwo zbliża się do turystyki o wybitnie poznawczo-dydaktycznym charakterze; szeroko pojęte krajoznawstwo wkracza jednak wyraźnie poza jej ramy, obejmując np. regionalne obserwacje czy nawet badania naukowe.

3. DEFINICJA Krajoznawstwo - jest wielostronną (kompleksową) znajomością kraju, jego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu, którą osiąga się i rozwija, zarówno indywidualnie, jak i zespołowo, w czasie wycieczek po kraju oraz uzupełnia literaturą i innymi środkami (Kruczek 1997).

Funkcje krajoznawstwa

4. Wg. W. Lipniackiego (1986) krajoznawstwo występuje w trzech płaszczyznach:

- funkcjonalnej - jako dążenie do możliwie najpełniejszego poznania ziemi ojczystej,

- instytucjonalnej - jako ruch społeczny, skupiający działaczy - krajoznawców, ukierunkowujący ich na osiągnięcie ważnych celów społecznych, a także jako określony system organizacji prac krajoznawczych, w gromadzeniu i przekazywaniu wyników do praktyki społecznej - głównie w ruchu turystycznym,

- historyczno-socjologicznej - jako dziedzina kultury, obejmująca całokształt działalności poznawczej poprzez utrwalenie wyników tej działalności w formie: rękopisów, publikacji, map, filmów itp. Jako działalność instytucji i organizacji krajoznawczych w utrwalaniu tradycji ruchu turystycznego. Wg. W. Lipniackiego zdobycze krajoznawstwa powinny służyć głównie rozwojowi turystyki. Dokładniejsze poznanie kraju, regionu stwarza możliwości:

- racjonalnego zagospodarowania turystycznego,

- wytyczania nowych szlaków,

- sterowania ruchem turystycznym,

- kształceniem kwalifikowanych działaczy turystycznych.

1. Wg. W. Gaworeckiego (2003) ważną funkcją krajoznawstwa jest:

- funkcja wychowawcza rozumiana jako element (proces) kształtujący rozwój człowieka, przygotowujący go do życia w społeczeństwie,

- funkcja kształceniowa - doprowadzająca do uzyskania orientacji w otaczającej rzeczywistości przyrodniczej i społecznej kraju, regionu czy miejsca zamieszkania. Funkcja posiada dwa nurty: poznawczy i praktyczny, przy czym funkcja wychowawcza jest tożsama z funkcją kształceniową. Krajoznawstwo na wpływ w nasileniu aktywności samokształcącej, która stymuluje wychowanie.

2. O funkcjach wychowawczych turystyki i krajoznawstwa pisał A. Gumowski (2000), wg., którego wyżej wymienione dziedziny życia wraz z ekologią odgrywają ważną rolę wychowawczą:

- kształtują pozytywne cechy charakteru, wpływając na postawy i poglądy, przekonania oraz uznawane wartości, zasady współżycia i współdziałania w grupie koleżeńskiej,

- będąc doskonałymi formami wypoczynku, wyrabiają nawyk racjonalnego i pożytecznego spędzania wolnego czasu, dostarczają wielu wrażeń, radości i satysfakcji,

- regenerują siły do pracy w szkole, podnoszą sprawność fizyczną, uczą wytrwałości i współzawodnictwa, integrują grupę,

- mają duży wpływ na rozwój intelektualny,

- rozwijają indywidualne zamiłowania i zainteresowania,

- zbliżają człowieka do naturalnych warunków przyrody.

3. Natomiast za T. Łobożewiczem (1996) można stwierdzić, że turystyka krajoznawcza powinna spełniać istotną rolę w zakresie wychowania społeczno-moralnego. Jest sposobem do:

- dojrzewania świadomości społecznej,

- wyrabiania postaw patriotycznych i etnicznych,

- kształtowania postaw internacjonalistycznych,

- doskonalenia postaw demokratycznej i samorządowej, życia w kolektywie oraz wyrabiania ideowości,

- budzenia umiłowania wolności, wyrabiania postaw twórczego zaangażowania, pogłębiania szacunku do pracy,

- kształtowania emocjonalnego stosunku do przeszłości,

- przestrzegania norm współżycia społecznego,

- kształtowania wartościowych cech charakteru i woli.

4. Ważnym wydarzeniem dla krajoznawstwa oraz turystyki był III Kongres Krajoznawczy w Płocku w 1980 roku, podczas którego podjęto ustalenia, dające krajoznawstwu istotną pozycję w procesie edukacji i wychowania. Są nimi:

- krajoznawstwo należy wdrożyć w proces wychowania społeczeństwa,

- krajoznawstwo ma być przewodnią myślą programową i fundamentem intelektualnym turystyki,

- krajoznawstwo powinno stać się źródłem pogłębionej wiedzy o kraju,

- krajoznawstwo powinno wiązać turystykę z kulturą narodową i być odbiciem jego kultury materialnej i duchowej,

- źródłem krajoznawstwa jest kultura narodowa, życie ludzi i tradycje walk o społeczne i narodowe wyzwolenie, kultura ludowa i folklor, przyroda polska i rozwój kraju,

- krajoznawstwo powinno być głównym akcentem każdego przedsięwzięcia turystycznego,

- poznawanie, odkrywanie i dokumentowanie działalności krajoznawczej powinno prowadzić zawsze do tego, co najbliższe,

- regionalizm powinien być uznany jako szczególnie pożyteczny we współczesnym świecie (Bieńczyk 2003).

5. V Kongres Krajoznawczy w Gnieźnie w 2000 pozwoli sformułować rezolucję programową dla krajoznawstwa. Rezolucję o zasięgu poza regionalnym - europejskim lokując nas wśród największych i najstarszych ośrodków kulturowych. Ważnym jej przesłaniem jest:

- krajoznawstwo jest nośnikiem takich idei jak kształtowanie postaw patriotycznych, daje możliwość harmonijnego rozwoju człowieka niezależnie od jego statusu, stwarza szansę na ochronę i umacnianie tożsamości narodowej obywateli, a także na wejście do struktur europejskich ze świadomością wnoszonego dziedzictwa,

- pobudzanie i pogłębianie dumy z bogactwa i głębi kultury Polski, która była przez wieki terenem zetknięcia się dwóch, wielkich kultur Wschodu i Zachodu,

- konieczność ochrony krajobrazu oraz uczestniczenie w ochronie europejskiego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego,

- wprowadzenie turystyki krajoznawczej w szerszym zakresie do szkolnictwa,

- podejmowanie działań służących zakorzenieniu społeczności lokalnych (Bieńczyk 2003).

Rys historyczny krajoznawstwa

Poznawanie kraju odbywało się w wyniku wędrówek społecznych, handlowych oraz religijnych. Z obserwacji powstawały opisy środowiska przyrodniczego i kulturowego. Pierwszych kronikarzy możemy więc uznać za prekursorów krajoznawstwa. W okresie antycznym na obszarze Polski opisem miast zajmował się Klaudiusz Ptolemeusz już w II wieku n.e. Jako pierwszy opisał miasto Calissia - Kalisz. W okresie średniowiecza prekursorem krajoznawstwa byli:

- Gall Anonim żyjący na przełomie XI i XII wieku kronikarz, który napisał (po łacinie) pierwszą kronikę Polski obejmująca okres od IX do XII wieku (do roku 1113);

- Mistrz Wincenty, zwany Kadłubkiem (ur. po 1150 lub ok. 1160 według tradycji we wsi Karwów koło Opatowa, na Ziemi Sandomierskiej - zm. 8 marca 1223 w Jędrzejowie) - polski kronikarz, dziejopisarz, kancelista i kapelan nadworny Kazimierza II Sprawiedliwego. Beatyfikowany w 1764 przez papieża Klemensa XIII. Jest autorem Kroniki polskiej (Chronica Polonorum) od IX wieku do 1202 roku. Na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego spisał po łacinie liczące cztery księgi dzieło pt. Kronika polska, które stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne źródło historii dziejów Polski tamtego okresu. W kronice tej podkreśla głównie moralny wymiar opisywanych wydarzeń. W 1764 roku Papież Klemens XIII dokonał beatyfikacji W. Kadłubka - wówczas to jego doczesne szczątki zostały przeniesione do Katedry Królewskiej na Wawelu, gdzie do dziś spoczywają w kaplicy bpa Piotra Tomickiego. Wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznego światła przed Najświętszym Sakramentem.

- Benedictus Polonus (1200-1280) franciszkanin z Wrocławia, który z poleceniem papieskim Giovannim da Piau del Carpine, odbył w latch 1245-47 misję do Chana Mongołów w Karakorum. Owocem podróży jest dzieło De itinere Fratrum Minorum ad Tartaros;

- Witelon, także: Witelo, Vitello Thuringopolonis, Erazm Ciołek (ur. ok. 1230 - zm. 1280 lub 1314) - mnich, polski fizyk, matematyk, filozof, twórca podstaw psychologii spostrzegania. W Legnicy zostaje zakonnikiem, kształcił się w Paryżu i we Włoszech, w tym w Padwie. Był on związany z Wrocławiem, przebywając w otoczeniu książąt i biskupów wrocławskich oraz będąc przewodnikiem duchowym księcia wrocławskiego Władysława (ok. 1237-1270). W 1274 roku zostaje kanonikiem wrocławskiej kapituły katedralnej z nadanym przez Henryka IV Probusa uposażeniem w postaci pod wrocławskiej wsi Żórawina;

- Jan Długosz herbu Wieniawa (ur. 1 grudnia 1415 w Brzeźnicy, zm. 19 maja 1480 w Krakowie) - polski historyk, twórca jednego z najwybitniejszych dzieł średniowiecznej historiografii europejskiej, duchowny, geograf, dyplomata, wychowawca. Autor licznych publikacji historycznych, w tym najsłynniejszego dzieła Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego), obejmującego historię Polski od najdawniejszych czasów do 1480 roku. W skład tego dzieła wchodzi "Chorographia Regni Poloniae", która stanowi unikatowy dokument ówczesnych czasów przedstawiający dokładniejszy obraz ziemi, a zwłaszcza hydrografię ziem polskich, oraz potwierdza zdumiewającą wiedzę i wszechstronność, jaką dysponował Jan Długosz, stawiając go na czele jako jednego z najwybitniejszych polskich geografów i krajoznawców. Był fundatorem kościołów: św. Bartłomieja w Chotlu Czerwonym, św. Marcina i Małgorzaty w Kłobucku, św. Marii Magdaleny w Szczepanowie, św. Małgorzaty Dziewicy i Męczennicy w Raciborowicach, Najświętszej Marii Panny w Odechowie.

W dobie renesansu prekursorami krajoznawstwa byli:

- Maciej Miechowita, także Maciej z Miechowa i Matthias de Miechow, właściwie Maciej Karpiga (ur. 1457, zm. 8 września 1523) - lekarz, historyk, geograf, profesor Akademii Krakowskiej, ksiądz kanonik krakowski, alchemik i astrolog. Tractatus de duabus Sarmatis (Traktat o dwóch Sarmacjach) jest uznawany za pierwszą polską, renesansową pozycję opisującą w duchu naukowym geografię i etnografię wschodniej Europy. Wśród jego innych dzieł poczytne miejsce zajmuje też Chronica Polonorum (Kronika Polska), pierwsze drukowane dzieje Polski, obejmujące czasy najwcześniejsze do roku 1506, będące podsumowaniem wieloletnich badań Miechowity nad historią i geografią ziem polskich. Kronika zawiera także dużo informacji z zakresu historii kultury, medycyny, etnografii, historii obyczaju. Maciej z Miechowa jest także autorem pierwszej polskiej drukowanej książki medycznej nt. epidemii, napisanej w związku z szerzącą się zarazą dżumy (Contra saevam pestem regimen). W 1522 wydał pierwszy polski poradnik medyczny, w którym zawarł m.in. wskazania dotyczące leczenia chorób zębów i jamy ustnej (Conservatio sanitatis);

- Marcin Kromer herbu Kromer (ur. 11 listopada 1512 w Bieczu, zm. 23 marca 1589 w Lidzbarku Warmińskim) - humanista, historyk i pisarz okresu renesansu, teoretyk muzyki, dyplomata; od 1579 biskup warmiński, jeden z przywódców polskiej kontrreformacji, pisał po polsku i po łacinie. Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Polonici libri duo (Opis Polski) dzieło o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego.

Czas oświecenia to czas działalności już nie tylko duchownych, ale i świeckich krajoznawców. Do najważniejszych możemy zaliczyć takie osobistości jak:

- Stanisław Wawrzyniec Staszic (1755 - 1826) - polski działacz oświeceniowy, pisarz i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog, katolicki ksiądz. Urodzony w rodzinie mieszczańskiej w Pile, po ukończeniu szkół w Poznaniu, uzyskał święcenia i w 1778 został duchownym. Dalsze wykształcenie uzyskał w latach 1779-1781 we Francji i Niemczech. W celach naukowych podróżował po kraju, prowadząc badania geologiczne, hydrograficzne, botaniczne i etnograficzne w szczególności Karpat (dzieło O Ziemorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815)). Działał na rzecz poprawy położenia chłopów, w 1812, w folwarku Jarosławiec (koło Uchań) zakłada Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, stając się tym samym prekursorem w dziedzinie spółdzielczości w Polsce. Zwolennik gruntownych reform systemowych w I Rzeczypospolitej, w okresie Sejmu Wielkiego wspierał piórem zmiany przeprowadzane przez parlament. Od 1808 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1807-1812 członek Izby Edukacyjnej, od 1815 Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. Współorganizator szkoły uniwersyteckiej w Warszawie (1816) oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu, działając także jako geolog i badacz natury (w 1825 opublikował informacje o Górach Izerskich i Karkonoszach). W latach 1816-1824 pełnił funkcję dyrektora generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego. Przygotował wówczas plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Z inicjatywy Staszica powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku (4 huty o wspólnej nazwie "Konstanty" - 1816-1822) oraz ośrodki hutnictwa żelaza;

- Julian Ursyn Niemcewicz herbu Rawicz (ur. 1757 w Klejnikach na Podlasiu, zm. 1841 w Paryżu) - polski dramaturg, powieściopisarz, poeta, pamiętnikarz, wolnomularz. Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej. Ukończył warszawski Korpus Kadetów. Był adiutantem Adama Kazimierza Czartoryskiego. Zwiedził Francję, Anglię i Włochy. Poseł inflancki Sejmu Wielkiego, aktywny członek Stronnictwa Patriotycznego, współautor (z Hugonem Kołłątajem) projektu Konstytucji 3 Maja. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Po zwycięstwie Targowicy przebywał na emigracji w Niemczech. Sekretarz Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji kościuszkowskiej. Został wzięty do niewoli po bitwie pod Maciejowicami i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. W 1796 uwolniony przez cara Pawła I, razem z Kościuszką udał się do USA. W latach 1802-1804 odwiedził Polskę, a w 1807 wrócił do kraju. Po śmierci Stanisława Staszica został Prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Na uwagę zasługują opracowania z lat 1811-1828 dotyczące podróży historycznych po ziemiach polskich;

- Izabela Czartoryska (Elżbieta z Flemmingów Czartoryska (1746 - 1835)) - mecenaska sztuki, pisarka, w okresie Sejmu Czteroletniego była związana ze Stronnictwem Patriotycznym. Była żoną księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego i matką: Adama Jerzego, Konstantego Adama, Marii Anny, Teresy, Zofii oraz Gabrieli. W 1801 zainicjowała otwarcie pierwszego polskiego muzeum w Puławach (w świątyni Sybilli), które działa do dziś jako Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Przewodnik "Pielgrzym w Dobromilu", wydany w roku 1817, stanowił dla prostego czytelnika książkę zawierającą przystępnie ujęty zarys dziejów Polski oraz powiastki i zalecenia z dziedziny moralno-obyczajowej. Była to pierwsza publikacja mająca na celu budzenie w warstwach chłopstwa polskiego tożsamości narodowej. Izabela podkreślała w niej ciężkie warunki bytowe chłopów i ich przynależność do narodu polskiego.

Okres romantyzmu to czas dominacji nurtu poetycko-opisowego, którego twórcami byli m.in.:

- Wincenty Ferreriusz Jakub Pol, (1807 - 1872) - polski poeta, geograf, kawaler Orderu Virtuti Militari. W latach 1841-1844 podróżował, prowadząc badania terenowe w Karpatach Wschodnich, na Pokuciu, Wołyniu, Polesiu, w Tatrach, Wielkopolsce, Kujawach i Pomorzu Gdańskim. Podejmował również podróże: na Śląsk, w Sudety, do Wrocławia, Berlina i na Rugię. Mimo, że w dziedzinie geografii był samoukiem, dzięki lekturze, badaniom terenowym i kontaktom z przedstawicielami różnych dziedzin wiedzy posiadł dość dużą wiedzę na ten temat. Mimo niewielkiego dorobku naukowego (najważniejsza praca do tej pory Rzut oka na północne stoki Karpat - nowoczesny jak na owe czasy opis rzeźby terenu, hydrografii, podziału fizyczno-geograficznego i elementów etnografii południowej Polski), w 1849 został mianowany profesorem nadzwyczajnym geografii powszechnej, fizycznej i porównawczej na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie objął pierwszą w Polsce, a drugą na świecie (po berlińskiej), katedrę geografii. Rozpoczęte w styczniu 1850 wykłady obejmowały następujące tematy: Pięć części świata w zarysie, Oceanografia, Geografia starożytnego świata, Geografia monarchii austriackiej, Geografia Syrii i Palestyny ze względu na historię biblijną i etnografię Wschodu, Geografia fizyczna, Geografia północnego-wschodu Europy, Geografia Ziemi Świętej, Geografia handlowa (pierwowzór geografii społeczno-ekonomicznej, wykłady prowadzone po raz pierwszy na uniwersytecie). Pol zapoczątkował cykl kursów geografii fizycznej dla przyszłych nauczycieli jak również serię wyjazdów naukowych z okolic Krakowa, Pienin i Tatr. W krótkim okresie stworzył podstawy nowoczesnego nauczania geografii w oparciu o poglądy metodologiczne Karla Rittera i Alexandra Humboldta. Wygłaszał wykłady poświęcone geografii, m.in. referat, w którym, wbrew poglądom naukowców niemieckich czy rosyjskich, dowodził tezę, że Polska jest zwartym regionem i może istnieć jako samodzielna jednostka polityczna. Kolejnym przejawem uznania, zwłaszcza jego dla wpływu na rozwój turystyki górskiej, było nazwanie jego imieniem schroniska Towarzystwa Tatrzańskiego w Dolinie Roztoki (1876) oraz Sali wykładowej na Uniwersytecie Wrocławskim. Obecnie istnieją dwie placówki muzealne gromadzące zbiory związane z osobą poety i geografa: Muzeum Biograficzne W. Pola w Lublinie (założone w 1972) i Izba Pamięci Wincentego Pola w Gdańsku-Sobieszewie (1977);

- Zorian Dołęga Chodakowski - właściwie Adam Czarnocki (ur. 4 kwietnia 1784 r. w Podhajnej obok Nieświeża, zm. 17 listopada 1825 r.) - polski etnograf, archeolog i historyk; jeden z głównych prekursorów badań nad Słowiańszczyzną. Pseudonim Zorian Dołęga Chodakowski przyjął w 1813 r. Przez kilka lat wędrował po kraju, notował pieśni i podania ludowe, gromadził materiały z zakresu "starożytności słowiańskich". - Oskar Kolberg, właśc. Henryk Oskar Kolberg (ur. 22 lutego 1814 w Przysusze, zm. 3 czerwca 1890 w Krakowie) - polski etnograf, folklorysta i kompozytor. W życiu dorosłym pracował jako prywatny nauczyciel muzyki, księgowy, urzędnik bankowy i dyrekcji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Główną dziedziną jego działalności była etnografia. Jako pierwszy w polskiej etnografii zebrał i usystematyzował według regionów rodzimą kulturę ludową, w monumentalnym dziele zatytułowanym Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce oraz "Obrazy Etnograficzne", stały się podwalinami folklorystyki i etnografii. W miejscowości Przysusze znajduje się muzeum jego imienia poświęcone kulturze Polski, a w szczególności powiatu przysuskiego.

Krajoznawstwo w od drugiej połowy XIX wieku po początek XX wieku

Okres rozwoju polskich organizacji krajoznawczych. Na obszarze Galicji powstały organizacje:

- Towarzystwo Tatrzańskie 1874 (1873 Galicyjskie TT) - założycielami towarzystwa byli: Adolf Tetmajer, Józef Szalała, Tytus Chałubiński, ks. Józef Stolarczyk. Głównymi celami towarzystwa było:

• badanie Karpat, w szczególności Tatr i Pienin oraz rozpowszechnianie zebranych wiadomości,

• zachęcanie do zwiedzania i ułatwienie dostępu do nich,

• umożliwienie pobytu w celach naukowych i artystycznych,

• ochrona zwierząt (alpejskich),

• wspieranie przemysłu góralskiego.

Tytus Chałubiński (ur. 29 grudnia 1820 w Radomiu, zm. 4 listopada 1889 w Zakopanem) - polski profesor patologii, lekarz, miłośnik przyrody. Był współtwórcą Towarzystwa Tatrzańskiego i jednym z pierwszych badaczy przyrody tatrzańskiej. Na jego cześć nazwano Wrotami Chałubińskiego jedną z przełęczy w głównej grani Tatr. Popularyzator Zakopanego, w dużym stopniu przyczynił się do rozwoju tej miejscowości. Należał do ludzi o szerokich horyzontach i wszechstronnych zainteresowaniach, zarówno w zakresie nauk humanistycznych jak i przyrodniczych. Był z wyboru lekarzem, zaś z zamiłowania przyrodnikiem. Zajmował się badaniem tatrzańskich mchów. Na jego cześć nazwano gatunki bruzdnic: Peridinium chalubinskii i Chalubinskia tatrica. Rozpropagował w Polsce turystykę tatrzańską. Był wielkim przyjacielem i opiekunem górali. Pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.

- Sekcja Wycieczek Ludowych i Szkolnych przy Towarzystwie Szkoły Ludowej - Kraków 1891.

- Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych - Kraków 1895.

- Akademicki Klub Turystyczny - Lwów 1906 założyciel Mieczysław Orłowicz.

Mieczysław Orłowicz (ur. 17 grudnia 1881 w Komarnie, zm. 4 października 1959 w Warszawie) - doktor prawa, polski geograf, z zamiłowania krajoznawca i popularyzator turystyki. Absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (ukończył prawo i historię sztuki). Był współzałożycielem Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie (1906), oraz organizował pierwszy Komitet Olimpijski w Polsce. Był autorem ponad stu przewodników turystycznych. Orłowicz propagował także turystykę w Bieszczadach Wschodnich, na terenach obecnej Ukrainy, zaprojektował też przebieg wschodniej części Głównego Szlaku Beskidzkiego. W uznaniu zasług jego imieniem nazwano przełęcz w Bieszczadach Zachodnich (przełęcz M. Orłowicza) i Główny Szlak Sudecki.

Na obszarze zaboru rosyjskiego zostało założone Polskie Towarzystwo Krajoznawcze - Warszawa 1906 - założycielami byli: Aleksander Jankowski, Kazimierz Kulweć, Karol Hoffman, Kazimierz Czerwiński, Zygmunt Gloger. Głównymi celami towarzystwa było:

• zbieranie wiadomości krajoznawczych oraz ich popularyzowanie,

• gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich,

• organizowanie wycieczek,

• urządzanie wystaw krajoznawczych,

• opieka nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody.

Hasłem przewodnim towarzystwa było: Przez poznanie do umiłowania kraju, przez umiłowanie do czynów ofiarnych.

Zygmunt Gloger pseud. Pruski (ur. 3 listopada 1845 w Tyborach-Kamiance, zm. 16 sierpnia 1910 w Warszawie) - polski historyk, archeolog, etnograf, folklorysta, krajoznawca.
Od 1867 r. prowadził prace etnograficzne i archeologiczne po ziemiach Polski i Litwy. Dziełem życia Glogera była Encyklopedia staropolska ilustrowana (1900-1903), która nadal jest cennym przewodnikiem po kulturze staropolskiej. Inne ważniejsze prace: Obchody weselne (1869), Pieśni ludu (1892), Księga rzeczy polskich (1896), Rok polski w życiu, tradycji i pieśni (1900). Napisał około 800 prac i artykułów. Prezes Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

Kazimierz Jakub Kulwieć (1871 - 1943). Rozpoczął pracę badacza flory i fauny, a teren jego badań był bardzo rozległy, od obszaru Morza Śródziemnego aż po Archangielsk. Zawsze jednak wielkim sentymentem darzył Suwalszczyznę i gorliwie propagował jej piękno. Z przyrodnikami Kazimierzem Czerwińskim i Romualdem Minkiewiczem przyjeżdżał w latach 1901- 1903 nad Wigry. W 1903 roku dokonali oni „szeregu systematycznych pomiarów głębokości jezior należących do systematu wigierskiego”. Relacje z pobytów i wyniki badań zamieścił Kazimierz Kulwieć na łamach Wszechświata (1902 nr 21-23) i Pamiętnika Fizjograficznego (1904 t. XVIII). Dzięki Kazimierzowi Kulwieciowi oraz Mikołajowi Wisznickiemu i Aleksandrowi Janowskiemu zalegalizowane zostało w 1906 roku Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. W 1910 roku zaczął wychodzić pod redakcją Kulwiecia organ PTK - „Ziemia”. W latach dwudziestych XX wieku zabiegał o uruchomienie placówki krajoznawczej nad Wigrami. W 1929 roku oddano do użytku w Starym Folwarku schronisko PTK, którego patronem został Kazimierz Kulwieć.

Aleksander Patkowski (ur. 4 marca 1890 r. w Ożarowie - zm. 22 marca 1942 r. w obozie w Oświęcimiu) - społecznik, podróżnik i pedagog. Zwany "ojcem regionalizmu polskiego". Od najmłodszych lat był silnie związany z Ziemią Sandomierską. W latach 1899-1904 uczęszczał do gimnazjum w Sandomierzu, gdzie później się osiedlił. Już we wczesnej młodości przejawiał zamiłowania krajoznawcze. Często organizował piesze wycieczki po różnych okolicach kraju, podróżował też poza jego granice. Podczas studiów klasycystycznych w Sandomierzu brał udział w przedstawieniach teatralnych i odczytach literackich. Był współtwórcą prywatnego gimnazjum w Sandomierzu w 1915 r., do 1928 wykładał tam naukę o Polsce współczesnej. Jego imieniem nazwana jest nagroda przyznawana przez Muzeum Okręgowe w Sandomierzu za osiągnięcia w pracy na rzecz środowiska lokalnego.

Aleksander Jankowski (1866-1944) pionier krajoznawstwa polskiego, inicjator i współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

W zaborze pruskim działało Towarzystwo Wycieczkowe w Jeżycach założone 1909 oraz Poznańskie Towarzystwo Krajoznawcze założone przez Bernarda Chrzanowskiego w 1913 roku.

Bernard Chrzanowski (ur. 27 lipca 1861 w Wojnowicach koło Buku, zm. 12 grudnia 1944 w Konstancinie koło Warszawy) - działacz społeczny i polityczny, kurator szkolny, prezes Związku Sokołów Wielkopolskich, senator IV kadencji w II RP. W latach 1894-1896 wydawał tygodnik "Przegląd Poznański". Najwięcej aktywności poświęcał Związkowi Sokołów Wielkopolskich; był wiceprezesem (1893-1895) i prezesem (od 1895), wizytował ośrodki emigracyjne w Westfalii i Nadrenii, organizował dokształcanie członków (zwłaszcza w dziedzinie historii). Wielokrotnie występował w imieniu Związku w procesach z władzami pruskimi. W latach 1901-1910 pełnił mandat deputowanego do parlamentu Rzeszy. Występował przeciwko polityce germanizacyjnej rządu. Działał w środowiskach endeckich, dla których pozyskał lidera mieszczańskiego ruchu ludowego Romana Szymańskiego. Od 1899 należał do tajnej Ligi Narodowej w Poznaniu, w ramach jej sekcji kulturalnej kierował akcją wydawania książeczek, obrazów historycznych, śpiewników i elementarzy, organizował także dla młodzieży pracującej wycieczki do Krakowa. Przy poznańskim Bazarze zorganizował w 1898 stałe Wykłady Ludowe im. Mickiewicza, kontynuowane później przez Towarzystwo Czytelni Ludowych. W latach 1909-1919 kierował Towarzystwem Demokratyczno-Narodowym w Poznaniu. W 1913 włączył się w prace kierowanej przez Ludwika Mycielskiego Rady Narodowej, koordynującej działalność polską w zaborze pruskim; kładł nacisk na aktywizację działań Rady na tzw. kresach zaboru - Pomorzu, Warmii i Mazurach oraz Śląsku, jako na najbardziej zagrożonych germanizacją. W latach 1922-1928 pełnił funkcję kuratora Okręgu Szkolnego Poznańskiego. Przez wiele lat interesował się skautingiem. Wydał zbiór gawęd dla harcerzy Z Ojczyzny.

Krajoznawstwo po II Wojnie Światowej - Dolny Śląsk

Rozwój krajoznawstwa i działalność krajoznawcza po II Wojnie Światowej ukierunkowany był na popularyzowanie tw. Ziem Odzyskanych, obszaru Warmii i Mazur, Pomorza oraz Dolnego Śląska.

W roku 1950 postaje Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze z połączenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim. Działalność nowo powstałego towarzystwa dotyczy rozwoju i propagowania:

• turystyki masowej,

• poznawania ziem północnych i zachodnich,

• turystyki kajakowej oraz rowerowej,

• tworzenia bazy noclegowej w formie schronisk,

• wyznaczanie i oznaczanie szlaków,

• szkolenia przewodników turystycznych,

• popularyzowania w formie prelekcji walorów krajoznawczych Polski.

Obecnie PTTK zrzesza około 61 tysięcy członków. W całym kraju Towarzystwo posiada ponad 260 oddziałów zrzeszających około 2500 kół i klubów oraz prawie 200 obiektów noclegowych o różnym standardzie. Baza noclegowa PTTK obejmuje ponad 20 tysięcy miejsc noclegowych w 60 domach turysty, 77 schroniskach górskich, 35 stanicach i ośrodkach turystyki wodnej, 33 ośrodkach campingowych i w 5 zajazdach. Prowadzi sieć 16 muzeów regionalnych, które są ośrodkami tradycji polskiego ruchu turystyczno-krajoznawczego. Jest wydawcą map, folderów i przewodników. Ponadto w całym kraju posiada biblioteki i Regionalne Pracownie Krajoznawcze. PTTK posiada własną kadrę - przewodników turystycznych, instruktorów krajoznawstwa i ochrony przyrody oraz przodowników turystyki kwalifikowanej (pieszej, górskiej, rowerowej, kajakowej, motorowej, jeździeckiej i narciarskiej). Przez najatrakcyjniejsze tereny w Polsce przebiega szacunkowo 63 tysiące kilometrów wyznakowanych przez PTTK szlaków: pieszych nizinnych i górskich, rowerowych, narciarskich, jeździeckich oraz wodnych. Przez Polskę wiodą także dalekobieżne (transeuropejskie) szlaki piesze i rowerowe, nad którymi merytoryczną i prawną opiekę sprawuje PTTK. PTTK promuje system odznak turystycznych i krajoznawczych, mających na celu popularyzację poznawania Polski. Należą do nich m.in.:

• Górska Odznaka Turystyczna (GOT)

• Odznaka Turystyki Pieszej (OTP)

• Odznaka Krajoznawcza

• Turystyczna Odznaka Kajakowa

• Żeglarska Odznaka Turystyczna

• Kolarska Odznaka Turystyczna

• Jeździecka Odznaka Turystyki Górskiej

• Jeździecka Odznaka Turystyki Nizinnej

• Górska Odznaka Narciarska (GON) i Nizinna Odznaka Narciarska (NON)

• Odznaka "Turysta Przyrodnik" (TP)

• Odznaka Imprez na Orientację (OInO)

• Motorowa Odznaka Turystyczna (MOT)

• Odznaka Turystyki Podwodnej

Józef Walery Sykulski (ur. 15 grudnia 1905 r. w Końskich, zm. 14 stycznia 1994 r. w Krakowie) - polonista, literat-amator, krajoznawca i popularyzator legend związanych z Dolnym Śląskiem i Karkonoszami. Ukończył studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim (1929) oraz pedagogiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim (1931). W czasie okupacji udzielał się w tajnym nauczaniu. Tuż po zakończeniu II wojny światowej przeprowadził się do Jeleniej Góry. Tam zetknął się starą legendą o Duchu Gór, różnie nazywanym, najczęściej jednak z niemiecka Rubezahl, co Sykulski przetłumaczył dosłownie jako Liczyrzepa. Jeszcze w 1945 wydano jego "Liczyrzepa zły duch Karkonoszy i Jeleniej Góry" nakładem Księgarni ZLP. Była to pierwsza pozycja wydana na Dolnym Śląsku w języku polskim po 1945 roku. Oprócz legendy Liczyrzepy, popularyzacją której najbardziej zasłynął, badał też inne dolnośląskie legendy. Ich zbiór wydano jako "Legendy historyczne Dolnego Śląska". W Jeleniej Górze pracował jako nauczyciel liceum ogólnokształcącego, podobnie od 1954 w Krakowie. Miał w dorobku również inne publikacje, m.in. 366 wiadomości o Dolnym Śląsku, przewodniki po Wrocławiu, okolicach Jeleniej Góry, Świdnicy, Ziemi Kłodzkiej.

Wojciech Walczak (ur. 6 kwietnia 1916 w Kowalowych - zm. 31 stycznia 1984 we Wrocławiu), polski geograf, geomorfolog, profesor w Zakładzie Geografii Regionalnej Instytucie Geograficznym Uniwersytetu Wrocławskiego. W dniu 1 marca 1946 przybył do Wrocławia, aby objąć stanowisko adiunkta w Instytucie Geograficznym Uniwersytetu Wrocławskiego, z tym instytutem związał się już na zawsze. W roku 1954 otrzymał stanowisko docenta, w roku 1960 przejął po profesorze Julianie Czyżewskim funkcję kierownika Katedry Geografii Regionalnej. W roku 1963 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w roku 1971 zwyczajnego. Na Uniwersytecie Wrocławskim pełnił ponadto w latach 1959 - 60 funkcję prodziekana, a od 1963 do 1966 dziekana Wydziału Nauk Przyrodniczych oraz w latach 1962-1963 funkcję kuratora Zrzeszenia Studentów Polskich. Był również prezesem Oddziału Wrocławskiego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, a od 1965 r. wiceprezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Geograficznego w Warszawie. Przewodniczył także Komisji Fotointerpretacji Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W latach 1977-1979 przebywał w Republice Federalnej Niemiec gdzie wykładał geografię Polski na uniwersytetach w Hanowerze - 1977, Marburgu - 1978 i we Frankfurcie nad Menem w roku 1979. Wojciech Walczak pomimo tego że jego specjalnością była geomorfologia, był geografem uniwersalnym jego zainteresowania naukowe obejmowały także takie dziedziny jak kartografia - opracował szereg map ogólnogeograficznych, geografia regionalna - jest autorem monografii geograficznych Polski i innych krajów Europy, które obejmują również zagadnienia z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej oraz historii odkryć geograficznych - wraz z Józefem Babiczem opracował podręcznik akademicki z historii odkryć geograficznych. Jest także autorem przewodników turystycznych i krajoznawczych książek popularno-naukowych o Dolnym Śląsku. Do jego zasług zalicza się min. opracowanie podziału fizycznogeograficznego Sudetów. Ważniejsze publikacje autorstwa profesora Walczaka: Sudety 1968, Obszar Przedsudecki 1970, Góra Ślęża (Sobótka) 1952, Ziemia Kłodzka: Kotlina Kłodzka i góry przyległe 1954, Sudety Środkowe i Wschodnie: Ziemia kłodzka i Sudety Wałbrzyskie 1962, Region Bystrzycy Kłodzkiej 1971, Góry Stołowe 1972.

Janusz Czerwiński (ur. 1936 we Lwowie) - geograf, geomorfolog, autor przewodników turystycznych po Sudetach, Dolnym Śląsku, Wrocławiu i Lwowie. Janusz Czerwiński jest absolwentem geografii na Uniwersytecie Wrocławskim, tytuł magistra otrzymał po wykonaniu pracy magisterskiej p.t. Jugosławia - mapa fizyczna, skala 1: 800 000 pod kierunkiem prof. Józefa Wąsowicza, w roku 1958.^[1]. Swoją karierę naukową związał jednak z Zakładem Geomorfologii, w którym pracował do przejścia na emeryturę. W latach 1994-2002, po odejściu prof. Alfreda Jahna, pełnił także obowiązki kierownika tego zakładu^[2]. Janusz Czerwiński jest autorem i współautorem wielu popularnych przewodników turystycznych i publikacji popularno-naukowych o Dolnym Śląsku i Sudetach, a także przewodników po Wrocławiu i Lwowie. Do jego najważniejszych publikacji zalicza się między innymi Słownik geografii turystycznej Sudetów, przewodnik Sudety oraz Dolny Śląsk.

Marek Staffa (ur. 1942 w Borysławiu) - polski architekt, autor publikacji krajoznawczych poświęconych Sudetom. Marek Staffa jest wykładowcą Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Ma stopień naukowy doktora. Działa w PTTK.

Joanna Lamparska - polska dziennikarka, podróżniczka, współpracownik National Geographic. Autorka wielu książek o Dolnym Śląsku. Książki:

• Tajemnice ukrytych skarbów,

• Tajemnice, zamki, podziemia,

• Tajemnicze podziemia. Przewodnik po lochach, sztolniach i jaskiniach,

• Magia dolnośląskich zamków. Najpiękniejsze rezydencje i ich losy,

• Dolny Śląsk, jakiego nie znacie. Przewodnik inny niż wszystkie, część 1,

• Sudety środkowe po obu stronach granicy. Przewodnik inny niż wszystkie, część 2,

• Niezwykłe miejsca wokół Wrocławia. Przewodnik inny niż wszystkie, część 3,

• Tajemnicze zakątki. Przewodnik inny niż wszystkie, część 4,

• Zamkowe tajemnice.

Literatura:

1. Bieńczyk G., 2003, Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, Wyd. WSE, Warszawa.

2. Encyklopedia multimedialna Wikipedia.pl

3. Gaworecki W., 2003, Turystyka, Wyd. PWN, Warszawa.

4. Gumowski A., 2000, Nauczyciele kraju ojczystego, [w:] Ziemia - V Kongres Krajoznawstwa Polskiego, 8-10 wrzesień, Wyd. PTTK, Warszawa.

5. Kruczek Z., 1997, Metodyka krajoznawstwa, Wyd. AWF Kraków, Kraków.

6. Lipniacki W. 1986, Elementy teorii krajoznawstwa, tom 1, Krajoznawstwo jako działalność poznawcza, PTTK Regionalna Pracownia Krajoznawcza, Szczecin.

7. Łobożewicz T., 1996, Turystyka dzieci i młodzieży szkolnej, Wyd. AWF, Warszawa.

8. Nowa encyklopedia powszechna PWN. 1998, Wyd. PWN, Warszawa.

9. Patkowski A., 1935, Encyklopedia Świat i Życie, t. III, Warszawa-Lwów.

10. Wyrzykowski J., Błachy R. 2004, Krajoznawstwo na Dolnym Śląsku, Seria Wydawnicza Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Legnicy.

Test wiedzy do wykładu 1

1. Podaj patronów miast:

- Gniezno - ……………

- Kalisz - ……………..

- Kraków - ………………

- Duszniki Zdrój - ………….

- Lądek Zdrój - …………….

- Lublin - ………………….

- Pelplin - …………………

- Przemyśl - ………………

- Wrocław - ………………

2. Podaj nazwy miast, z którymi były związane następujące postacie:

- Bernardo Morando - …………………..

- Canaletto - ……………………………

- Dawid Gabriel Fahrenheit - ………………..

- Willnan - …………………….

- Elimelech - …………………

- Stefan Żeromski - …………..

- Bolesław Prus - …………….

- Witt Stwosz - ………………

- Mikołaj Kopernik - ………..

3. Kim byli i czym się zasłużyły następujące osoby:

- Stanisław Kierbeć - ………………….

- Hipolit Cegielski - …………………..

- Eugeniusz Kwiatkowski - ………….

- Ignacy Prądzyński - ………………..

- Ignacy Łukaszewicz - ………………

- Nikifor - …………………………..

- Maria Konopnicka - ……………..

- Jakob Georg Steinke - …………..

- Jan Matejko - ………………….

4. Patronem Polski jest:

- Św. Stanisław

- Św. Wojciech

- Św. Andrzej Bobola

- wszyscy wymienieni

5. W Cieszynie spotkanie Lecha, Czecha i Rusa upamiętnia:

- Studnia Trzech Braci

- Kościół Świętej Trójcy

- Wzgórze Trzech Narodów

- mosty nazwane imionami trzech braci

6. Kto był twórcą stylu zakopiańskiego?

- Stanisław Witkiewicz

- Stanisław Wyspiański

- Tytus Chaliński

- Jan Matejko

7. Kiedy krakowskie kwiaciarki składają kwiaty pod pomnikiem Adama Mickiewicza?

- 3 maja

- 11 listopada

- Wielki Piątek

- Wigilię

8. Czyje imię nosi główny szlak sudecki?

- Aleksandra Jankowskiego

- Izabeli Czartoryskiej

- Mieczysława Orłowicza

- Tytusa Chałubińskiego

9. Założycielem muzeum w Puławach był(a):

- Tytus Chałubiński

- Wincenty Pol

- Izabela Czartoryska

- Mieczysław Orłowicz

10. Który z królów Polski wzniósł Łazienki warszawskie?

- Zygmunt III Waza

- August Mocny

- Stanisław Poniatowski

- Jan III Sobieski

11. Jan Krzeptowski-Sabała to:

- miłośnik Tatr, odkrywca Zakopanego

- przewodnik górski, bajarz

- taternik, twórca TOPR

- malarz, rzeźbiarz ludowy

12. Z Lwowa do Wrocławia przewieziono pomnik:

- Adama Mickiewicza

- Aleksandra Fredry

- Mikołaja Kopernika

- Tadeusza Kościuszki

14. Za najstarsze polskie miasto uchodzi Kalisz. Nazwę Calissia w II w.e. podał:

- Flawiusz

- Herodot

- Ptolemeusz

- Ibrahim ibn Jakub

15. Jakie imię nosi legendarny karkonoski Duch Gór?

- Śnieżnik

- Liczyrzepa

- Skarbek

- Chełmek

16. Gdzie znajduje się rękopis Pana Tadeusza pióra Adama Mickiewicza?

- Muzeum Narodowe w Krakowie

- Muzeum Literatury w Warszawie

- Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego

- Biblioteka Ossolińskich we Wrocławiu

17. Zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie należał do rodu:

- Zamoyskich

- Lubomirskich

- Radziwiłłów

- Potockich

18. Z jaką postacią związana jest willa Milusin w Sulejówku?

- Gabriel Narutowicz

- Mieczysław Orłowicz

- Józef Piłsudski

- Ignacy Mościcki

19. Twórcą dzieła Chronica Polonorum był:

- Jan Długosz

- Maciej z Miechowa

- Witelon

- Maciej Kromer

20. Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze powstało w roku:

- 1873

- 1906

- 1945

- 1950

Opracowanie na podstawie: Geografia Turystyki Polski - przewodnik do ćwiczeń krajoznawczych, red. A. Stasiak, Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.

15

---