Acetonemia, ketoza- choroba przeżuwaczy, rzadziej innych gatunków zwierząt. Przyczyną są zaburzenia procesu trawienia w przedżołądkach spowodowane niedoborem węglowodanów w paszy. Występuje zwykle u krów o wysokiej wydajności mlecznej, szczególnie w szczytowej fazie laktacji. Objawy: utrata apetytu, zanik czynności przedżołądków, zaburzenia nerwowe, cuchnący, rzadki kał. Leczenie: zmiana diety, interwencja lekarza weterynarii.Ad li bitum, żywienie do woli- sposób żywienia pozostawiający zwierzętom stały, niczym nie ograniczony dostęp do paszy. Sposób żywienia poprawiający wydajność pracy obsługi zwierząt, lecz zwiększający zużycie paszy na jednostkę produktu. Sposób stosowany zarówno w żywieniu drobiu, jak i w tuczu świń, rzadziej w chowie bydła mlecznego i mięsnego.Adrenalina- hormon wydzielany przez nadnercza. Wzmaga akcję serca, podnosi ciśnienie krwi, zwiększa pobieranie tlenu i przyśpiesza przemianę materii, m.in. uwalnia zmagazynowaną w wątrobie substancję zapasową: glikogen, który przekształca się w cukier prosty: glukozę; adrenalina aktywizuje organizm do zwiększonego wysiłku.Alkaloidy- zasadowe związki organiczne o dość zróżnicowanej budowie chemicznej i przeważnie o silnym działaniu farmakologicznym oraz fizjologicznym, syntetyzowane przez rośliny. Nadmierna zawartość ich w paszy może działać szkodliwie (trująco) na organizm zwierzęcy; np. nasiona łubinów gorzkich, zboże zanieczyszczone grzybem polowym, kiełkujące bulwy ziemniaków.Aminokwasy- kwasy organiczne zawierające charakterystyczną grupę aminowa (NH2), będące podstawowymi elementami budowy białek. Ponad 20 spośród ok. 60 a. wchodzi w skład białek; ich jakość i ilość determinują wartość biologiczną i pokarmową białek. Aminokwasy chronione- aminokwasy trawione i wchłaniane w jelicie cienkim (głównie metionina i lizyna), decydujące o wydajności i składzie mleka. Wartości minimalne a. ch., poniżej których następuje pogorszenie produkcji (głównie zawartości białka w mleku), to 6,8% dla lizyny i 2% dla metioniny. Aby zwiększyć podaż aminokwasów, należy podawać pasze wysokobiałkowe o zmniejszonej podatności na rozkład w żwaczu lub stos. Aminokwasy chronione. Amoniakowanie pasz- wzbogacanie w azot pasz o niskiej zawartości białka (np. wysłodków buraczanych, plew, słomy) przez traktowanie ich wodą amoniakalną lub amoniakiem gazowym. Przeżuwacze dobrze wykorzystują azot zawarty w amoniaku i trwale związany z paszą. A. p. to jeden ze sposobów dostarczenia przeżuwaczom taniego białka. Analiza rzeźna- pewna liczba zabiegów, czynności i oznaczeń mających na celu ustalenie wydajności i jakości rzeźnej oraz technologicznej tuszy, a także wartości konsumpcyjnej mięsa. Antrykot- mięso z kością z tylnego odcinka górnej partii piersiowej przedniej ćwierćtuszy wołowej lub końskiej. Zawiera 6 przepołowionych kręgów piersiowych wraz z górnymi odcinkami żeber oraz mięsień najdłuższy grzbietu. Antybiotyki- substancje wytwarzane przez niektóre bakterie, pleśnie, porosty i grzyby, a także otrzymywane syntetycznie. Zabijają lub hamują rozwój określonych grup drobnoustrojów, dzięki czemu są cennym lekiem pomocnym w zwalczaniu wielu chorób zakaźnych. Niektóre a. były dodawane w ilościach śladowych do paszy. Badanie mięsa- określanie przydatności mięsa zwierząt rzeźnych do spożycia wykonywane przez właściwy organ urzędowego badania zwierząt rzeźnych i mięsa. Składa się na nie badanie zwierzęcia przed ubojem oraz poubojowe: organoleptycznie. Bekon- półtusza młodej, specjalnie tuczonej świni, peklowana lub peklowana i wędzona. Półtusza bez głowy, nóg, kości kręgosłupa, mostka, żeber, łopatki i częściowo miednicy. W obrocie handlowym b. pojawił się w połowie XIX w., w Polsce zapoczątkowano jego produkcję w 1912 r. Bekon cięty to połówki b. rozebrane na części wg ustalonej normy.

Białka- wielocząsteczkowe związki organiczne o skomplikowanej budowie chemicznej. W ich skład wchodzą pierwiastki: węgiel, wodór, tlen i azot, czasem też siarka i fosfor. B. łatwo ulegają denaturyzacji (ścinaniu) pod wpływem podwyższonej temperatury, alkoholu lub kwasu. W organizmie zwierzęcym stanowią ok. 50 % suchej masy i pełnią bardzo wiele istotnych funkcji życiowych. Dla zwierzą t są niezbędnym składnikiem pożywienia, są bowiem niemal wyłączonym źródłem pobieranego azotu. Ze względu na wartość odżywczą dzieli się b. na pełnowartościowe, tj. takie, które zawierają pełen zestaw aminokwasów potrzebnych zwierzęciu do funkcjonowania i w pełni są przez nie wykorzystywane, oraz na b. niepełnowartościowe- nie mające optymalnego zestawu aminokwasów. Wartość biologiczna b. jest tym większa, im jego skład aminokwasowy bardziej podobny jest do składu b. konsumenta. Białka właściwe, białka proste, proteiny- grupa białek składających się wyłącznie z aminokwasów połączonych wiązaniami peptydowymi. Białka złożone, proteidy- grupa białek zawierających również składnik niebiałkowy. Są to białka zwane funkcjonalnymi, biorące udział w metabolizmie roślin i zwierząt.

Białko chronione- składnik paszy, który nie podlega rozkładowi w żwaczu lub ulega rozkładowi tylko w ograniczonym zakresie. B. ch. Zostaje strawione dopiero po przejściu do dalszych odcinków przewodu pokarmowego, zwiększając w ten sposób ilość aminokwasów wchłanianych w jelicie cienkim. B. ch. Uzyskuje się dzięki specjalnemu preparowaniu pasz.

Białko ogólne, białko surowe- wszystkie azotowe składniki pokarmowe, tj. białko właściwe, białko złożone i związki azotowe niebiałkowe, ale zawierające w swym składzie azot (amidy). Amidy mogą być wykorzystywane przez organizm zwierzęcy do budowy własnych białek. Bryndza- miękki owczy ser podpuszczkowy o ostrym smaku i zapachu wyrabiany z bundzu owczego po jego zmieleniu, nasoleniu i ubiciu w drewnianych beczkach, w których dojrzewa. B. jest wyrabiana przez polskich, rumuńskich i słowackich górali karpackich. Bukat- skóra z młodego bydła, która po odpowiedniej obróbce (garbowaniu i chromowaniu) używana jest do wyrobu butów i galanterii skórzanej.

Bukaty- młode bydło rzeźne w wieku 18-20 miesięcy i masie ciała 380-450 kg, intensywnie żywione, chowane specjalnie do produkcji mięsa. Bundz- obcieknięta masa serowa uzyskiwana z mleka owczego (czasem z domieszką krowiego), formowana w bryły o masie 5-15 kg, który po obeschnięciu przerabiany jest na bryndze.

Bydło- najliczniejszy na świecie i najbogatszy w rasy (obecnie jest ich ok. 1000) gatunek zwierząt gospodarskich hodowanych praktycznie we wszystkich strefach klimatycznych. Należy do rodziny bydłowatych (Bovidae), oprócz b. właściwego należą tu: owce, kozy, antylopy, bawoły, bizony, żubry, zebu i in. z grupy pustorożców). Grupa bydłowatych, nazywana b. właściwym, obejmuje 5 gat.: b. domowe, gaury, bantengi, jak i koupreye, które można krzyżować między sobą (mieszańce płci męskiej są najczęściej niepłodne), a także z dziko żyjącymi gat.: bizonem i żubrem. Mieszańce bizona amerykańskiego z b. domowym (beefalo, cattalo) oraz polskiego żubra z b. domowym (żubronie) mają pewne znaczenie gospodarcze- pozyskiwanie smacznego mięsa w skrajnie ekstensywnych warunkach utrzymania. Głównym kierunkiem użytkowanie b. jest produkcja mleka i mięsa, a w wielu słabo rozwiniętych regionach świata- także siły roboczej; w krajach ubogich w drewno suszony obornik służy jako opał. Inne, mniej popularne kierunki to: chów w Afryce Wsch. Bydła prestiżowego, którego się nie zabija, lecz tylko spożywa mleko i krew; hodowla w Meksyku, Hiszpanii i pd. Francji ras bardzo agresywnych, używanych do walk na arenach. Za przodków b. domowego uważa się wymarłe już 2 gatunki tura: wielkiego i krótkorogiego, do udomowienia którego doszło w różnych ośrodkach i w różnym czasie: w Azji i Egipcie 8-9 tys. Lat temu, w Babilonii i Syrii 6-7 tys. Lat temu, w Europie przed 4-4,5 tys. Laty. Początkowo chowano b. wyłącznie na mięso, następnie jako siłę roboczą, a znacznie później (ok.2800 lat temu) rozpoczęto użytkowanie mleczne tego gatunku. Po wielu wiekach prac hodowlano- selekcyjnych wyhodowano wiele ras bydła, najczęściej wysoko wyspecjalizowanych i wydajnych w jednym kierunku, na tej podstawie klasyfikuje się je do danego typu użytkowego. Takimi typami są:

- mleczny (np. rasy- holsztyńsko- fryzyjska, jersey, angler, duńska czerwona, ayshire)

- mięsny (np. rasy- charolaise, Aberdeen angus, błękitna belgijska, hereford, limousine)

- kombinowany o dwukierunkowej użytkowości;

- mięsno- mlecznej (np. rasy- czarno- biała i czerwono- biała z Polski, czarno- biała i czerwono- biała z Niemiec i Holandii, brunatna szwajcarska)

- mleczno- mięsnej (np. rasy- polska czerwona, montbeliarde)

- wszechstronny (np. rasa- simenal)

- roboczy (np. rasa siwa stepowa węgierska)

Cechy domestykacyjne- właściwości, którymi różnią się zwierzęta domowe od swych dzikich przodków. C. d. mogą dotyczyć np. wyglądu (wielkości, umaszczenia, pokrywy włosowej), fizjologii, przemiany materii (skłonności do rozbudowanego umięśnienia, do odkładania tłuszczu) czy psychiki zwierzęcia. Mogą to być cechy również zupełnie nowe, nie wyst. U dzikich przodków, ale pożądane i utrwalone przez człowieka, a równocześnie nieszkodliwe dla zwierzęcia. Cechy rasowe- właściwości charakterystyczne dla określonej rasy, utrwalone i przekazywane dziedzicznie potomstwu. Jest grupa c. r. związanych z użytkowością, np. wydajnością mleczną u bydła, rodzajem i ilością wełny u owiec, typem umięśnienia u świń, a także grupa cech pokrojowych, pozwalających określić przynależność rasową, np. umaszczenie u bydła, wielkość i ustawienie (lub zwisanie) uszu u królików i świń itp. Choroby odzwierzęce, zoonozy, antropozoonozy- pokaźna grupa chorób zakaźnych wywoływanych przez bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty przenoszące się ze zwierząt na ludzi. Zakażenie ch. O. następuje najczęściej przez bezpośredni kontakt z chorymi zwierzętami żywymi lub padłymi albo z ich szczątkami, a także przez spożycie produktów pochodzących z zakażonych zwierząt. Lista ch. o. podana przez Światową Organizację Zdrowia obejmuje ok. 900 jednostek chorobowych.

Choroby zwalczane z urzędu- grupa chorób zakaźnych i zaraźliwych łatwo rozprzestrzeniających się na inny zwierzęta (także na ludzi), a więc chorób przebiegających w postaci, np. epizootii. Sposób postępowania służb weterynaryjnych i władz administracyjnych w razie ich się pojawienia oraz wysokość odszkodowań za zwierzęta padłe i dobite regulują stosowne przepisy. Z reguły w ognisku choroby wybija się wszystkie zwierzęta chore i podejrzane o ch.z.u. Najnowszy wykaz tej grupy chorób obejmuje ponad 20 jednostek dotyczących bydła, koni, trzody chlewnej, owiec, kóz, drobiu, królików, pszczół i karpi. Chów- zespół zabiegów człowieka mających na celu wykorzystanie potencjalnych możliwości dziedzicznych zwierząt domowych, np. wydajności mlecznej krów, właściwości tucznej świń, wydajności wełnistej owiec itp. Zespół zabiegów ch. obejmuje: odchów młodzieży oraz żywienie, pielęgnowanie i utrzymanie sztuk dorosłych.

Chromosomy- elementy składowe jądra kom. Zaw. Geny, tj. podstawowe jednostki dziedziczności, zbudowane z kwasy DNA, który jest nośnikiem wszystkich cech dziedzicznych. Liczba, kształt i budowa ch. są z reguły stałe dla danego gatunku zwierząt. W komórkach rozrodczych, dzięki specyficznemu podziałowi jąder, liczba ch. redukuje się o połowę, czyli wraca do normy charakterystycznej dla danego gat. Dwa ch. o wyróżniających się kształtach, przypominających litery X i Y decydują o płci zwierzęcia. Czepiec- bezgruczołowa komora przedżołądka przeżuwaczy, w której odbywa się mieszanie treści pokarmowej. Na błonie śluzowej ścian cz. Znajdują się blaszkowate, ruchome listewki tworzące wielokątne komórki przypominające kształtem powiększony plaster miodu. Czerwono- biała rasa bydła, czb- rasa bydła o dwukierunkowej (mięsno -mlecznej) użytkowności, reprezentowana przez stosunkowo nieliczną populację w południowo- zachodniej części kraju. Na skutek wieloletniego kojarzenia z innymi rasami czerwono- białymi oraz z rasami shorthorn, wilstermarsch i breitenburger,a od 30 lat także czerwono- białą odmianą rasy holsztyńsko- fryzyjskiej, trudno mówić o typowym wzorcu rasy czb. Jest to bydło wcześnie dojrzewające, o nieco przedłużonym okresie międzywycieleniowym. Wysokość w kłębie buhajów wynosi 130- 138 cm, masa ciała 900- 1100 kg, krów odpowiednio 125- 130 cm i 500- 850 kg, a ciężar rodzących się cieląt -36- 38 kg. Umaszczenie niejednolite czerwono- białe. Wydajność krów: 3000- 6000 kg przy zawartości tłuszczu 3,8 -4,5 %. Wydajność rzeźna buhajów opasów: ok. 60% przy przyrostach dziennych rzędu 1000- 1350 g. rasa ma znaczenie lokalne. W 2007 r. objęto ją programem ochrony zasobów genetycznych bydła. Ćwierćtusza wołowa- połowa półtuszy przecięta między ostatnim a przedostatnim żebrem. Może być ć. w. przednia lub ć. w. tylna. Półtusza wołowa to połowa tuszy podzielonej wzdłuż kręgosłupa, bez głowy, skóry, nóg i nerek usuniętych wraz z otaczającym je łojem.

Diploidalna liczba chromosomów- stała liczba chromosomów będących nośnikami informacji genetycznych znajdujących się w komórkach somatycznych, z których zbudowane jest ciało zwierzęcia. Liczba chromosomów jest stała i charakterystyczna dla danego gatunku, np. u bydła- 60, u koni- 64, u świń- 38, u owiec- 54. Oznacza się ją symbolem 2n. liczba chromosomów w komórkach płciowych jest o połowę mniejsza i oznacza się ją symbolem n. Dobór genetyczny, dobór hodowlany- pierwszy, wstępny etap pracy hodowlanej polegający na przemyślanym wyborze partnerów do kojarzeń. Celem d. g. jest osiągnięcie zamierzonego postępu hodowlanego, np. poprawienie elementów pokroju lub podniesienie wydajności. Dodatki paszowe- różnego rodzaju substancje stosowane w żywieniu zwierząt jako uzupełnienie podstawowych składników pokarmowych, witamin, związków mineralnych. D. p. nie są niezbędne do życia, ale ich obecność w dawce pokarmowej zwiększa produktywność, poprawia jakość paszy. Są to m. in.:

- antybiotyki paszowe, które ograniczają rozwój niekorzystnych dla zwierzęcia mikroorganizmów, polepszając równocześnie wyk. Składników pokarmowych paszy.

- probiotyki- produkty zawierające żywe lub martwe mikroorganizmy oraz dostarczane przez nie substancje, które stabilizują populację mikroorganizmów i aktywność przewodu pokarmowego. Dojrzałość hodowlana, dojrzałość rozpłodowa- stopień rozwoju fizycznego zwierzęcia, po osiągnięciu którego może być użyte do rozpłodu bez negatywnego wpływu na jego dalszy rozwój oraz na późniejszą użytkowość. Wiek d. h. zależy od przynależności gatunkowej, rasowej, sposobu odchowu i utrzymania, poziomu żywienia oraz ogólnego stanu zdrowia. W praktyce hodowcy bydła określają moment osiągnięcia d. h. na podst. Masy ciała jałówki. Dojrzałość płciowa- stan rozwoju układu rozrodczego pozwalający na rozmnażanie się zwierzęcia. Znaczy to, że gruczoły płciowe rozpoczęły produkcję komórek rozrodczych. Zdolnych do wzięcia udziału w procesie zapłodnienia. U samic objawia się to rozpoczęciem regularnych cykli płciowych z towarzyszącymi im zewnętrznymi objawami rui, a u samców- rozwojem drugorzędowych cech płciowych i wyst. Odruchów płciowych. Wiek wyst. D. p. zależy w dużym stopniu od przynależności rasowej, poziomu żywienia, pielęgnacji, klimatu i pojawia się u zwierząt domowych zdecydowanie wcześniej niż dojrzałość hodowlana. Drób- duża grupa ptaków domowych zróżnicowanych pod względem systematycznym. Chowana jest przede wszystkim w celu uzyskania jaj, mięsa i pierza, ale także zaspokajania potrzeb estetycznych czy sportowych. Najogólniejszy podział d. rozróżnia dwie grupy: drób grzebiący (kury, indyki, perlice, przepiórki japońskie, strusie, nandu i emu) raz drób wodny (kaczki, gęsi) Duroc- rasa świń typu mięsnego powstała w USA ze skrzyżowania świń sprowadzonych z Afryki, Hiszpanii oraz Portugalii i tam do dziś bardzo popularna. Charakteryzuje ją szybki wzrost przy dobrym wykorzystaniu paszy, odporność na stres i łatwość adaptacji do każdych warunków środowiska. Wydajność rzeźna średnia, mięso wolne od wady PSE „suche”. Ze względu na dużą heterozygotyczność w stosunku do ras białych używana jest u nas do krzyżowania towarowego z nimi jako komponent ojcowski lub do produkcji knurów mieszańców ras ojcowskich. Dziedziczność- zdolność wiernego przekazywania cech ilościowych i jakościowych z pokolenia na pokolenie. Inaczej: osobniki potomne w procesie rozrodu i rozwoju osobniczego odtwarzają formy bardzo podobne do rodzicielskich. Enzymy, biokatalizatory, fermenty, zaczyny- bogactwo terminów doskonale oddaje wielostronne działanie tych substancji białkowych i organizmie zwierzęcia lub człowieka. Ich rola to stymulowanie, nadawanie tempa i regulowanie kierunku przebiegu wielu procesów życiowych. Tylko w mleku wyst kilkanaście e. wytwarzanych przez gruczoł mlekowy i przez bakterie. Geny- materialne jednostki biologiczne zebrane w grupy umiejscowione chromosomach jąder komórkowych. Zmienność organizmów żywych uwarunkowana jest olbrzymią różnorodnością kombinacji istniejących g., jak też umożliwiają powstawanie nowych w wyniku zachodzących mutacji i rekombinacji. Spośród wielu rodzajów g. najdotkliwiej dają się we znaki hodowcom g. letalne, tj. śmiercionośne i semiletalne, tj. póletalne, półśmiercionośne. Mają one tak silny wpływ destrukcyjny, że zwierzę ginie przed osiągnięciem dojrzałości płciowej. Genotyp- zespół cech, właściwości genetycznych organizmu uwarunkowany określonym składem genów. Gęsi- gatunek drobiu wodnego z rodziny kaczkowatych, udomowiony ok.. 3000 lat temu. Jednym z głównych przodków g. jest do dziś dziko żyjąca gęś gęgawa. G. chowa się w celu uzyskania mięsa (masa ciała waha się od 5 do 12 kg), jaj (nieśność 12- 100 sztuk w roku) oraz pierza. Dymorfizm płciowy słabo zaznaczony. Żyją w gromadach, ale są gatunkiem monogamicznym.

Hereford- najpopularniejsza na świecie rasa bydła mięsnego, wyhodowana w Anglii. Szybko i łatwo aklimatyzuje się w skrajnie trudnych warunkach środowiskowych, dlatego stada h. można spotkać także na ubogich pastwiskach Australii, Nowej Zelandii i Ameryki Pd. Tułów masywny, ciężki, lecz niezbyt długi, osadzony na mocnych, szeroko rozstawionych nogach. Wysokość w kłębie krów ok.140 cm. Masa ciała 600- 750 kg, buhajów odpowiednio ok.150 cm i ok. 1200 kg, ale sztuki dłużej opasane osiągają nawet aż 1700 kg. Umaszczenie jednolite, charakterystyczne dla rasy: różne odcienie czerwieni, jednak głowa, podgardle, pierś, podbrzusze, dolne części nóg i kiść ogonowa- zawsze białe. Rogi i racice są jasne, woskowe. Rasa późno dojrzewająca. Wydajność mleczna krów ok.1000 kg. Mimo, że masa ciała rodzących się cieląt jest stosunkowo niewielka, zdarzają się porody trudne, dlatego nie jest wskazane unasiennianie jałówek buhajami h. przyrosty dzienne w granicach 850- 1400 g, ale na skutek grubego kośćca wydajność rzeźna umiarkowana. Rasę h. wykorzystywano do tworzenia nowych ras, wyjątkowo odpornych na niekorzystne warunki środowiska. Dziś jest atrakcyjnym komponentem do krzyżowań towarowych z krowami ras mlecznych. Hodowla zwierząt- zespół zabiegów zmierzających do poprawienia założeń dziedzicznych zwierząt, w których zakres wchodzi ocena wartości użytkowej i hodowlanej zwierząt, selekcja, i dobór osobników do kojarzenia prowadzony w warunkach prawidłowego chowu.

Holsztyńsko- fryzyjska rasa, HF, hf- to rasa najbardziej wyselekcjonowana w kierunku produkcji mleka. Wywodzi się z północno- zachodnio- europejskiego bydła, które wraz z holenderskimi emigrantami trafiło do Ameryki Pn. wieloletnia praca selekcyjna hodowców amerykańskich doprowadziła do powstania typu bydła mlecznego dostosowanego do niełatwych warunków intensywnego chowu fermowego. Charakteryzują ją nast. Cechy:

- bardzo dobra wydajność mleka, choć czasem o nieco niższej zawartości tłuszczu i białka niż u rasy czarno - białej

- bardzo prawidłowo zbudowane, mocne nogi z kształtnymi, odpornymi na ścieranie racicami

- bardzo poprawnie zbudowane i prawidłowo zawieszone wymię oraz łatwość oddawania mleka

- duża wyrostowość i duża masa ciała, przy słabszym umięśnieniu zadu

Wśród ras mlecznych hf jest rasą o największej wysokości w kłębie i dużej masie ciała; buhaje 140- 150 cm i ponad 1100 kg, krowy 135- 140 cm i 680 kg, masa ciała cieląt przy urodzeniu w zależności od płci 35- 45 kg. Umaszczenie niejednolite czarno- białe lub czerwono - białe. Atutem rasy jest wysoka wydajność mleka; 6000- 15000 kg, są jednak obory, gdzie średnia wydajność od krowy przekracza 10000 kg. Do Polski pierwsze jałówki sprowadzono w 1974 r. z USA. Buhaje są z powodzeniem używanie do kojarzeń z krowami ras mlecznych w celu poprawy budowy wymienia, wymiarów ciała, a przede wszystkim poprawy wydajności mlecznej. Hormony- liczne subst. Organiczne produkowane przez gruczoły wydzielania wewnętrznego i przenoszone przez krew do narządów lub tkanek docelowych, gdzie regulują rozmaite procesy fizjologiczne i chemiczne tychże narządów albo całego organizmu.

Wspólną cechą h. jest to, że do wywołania właściwej reakcji wystarczy minimalna ich ilość. Badaniem czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz oddziaływania h. na organizm zajmuje się nauka zwana endokrynologią. Identyfikacja zwierząt, ustalenie tożsamości zwierząt- znakowanie zwierząt, niezbędne podczas prowadzenia dokumentacji hodowlanej, przydatne do uniknięcia pomyłek i nadużyć. Są różne sposoby i.z :sylwetkowanie (rysowanie konturów łat i wysp na sylwetkach bocznych zwierzęcia) i fotografowanie, tatuowanie i karbowanie (nacinanie karbów lub perforowanie uszu wg specjalnego klucz), zakładanie kolczyków, wymrażanie lub wypalanie numerów, elektroniczne identyfikatory wszczepiane pod skórę i inne. W krajach UE, a więc także i w Polsce, obowiązuje Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli (IACS). Jego wdrażaniem zajmuje się ARiMR. Zadaniem systemu jest m. in. identyfikacja i rejestracja zwierząt gospodarskich. System IACS reguluje unijne dyrektywy i rozporządzenia. Inbredowanie, inbred- typ kojarzenia w pokrewieństwie, zw także wsobnym, do którego dochodzi, gdy kojarzone ze sobą osobniki mają w swych rodowodach co najmniej jednego wspólnego przodka w bliższym niż w VI- IX pokoleniu. W zależności od stopnia pokrewieństwa kojarzonych osobników mówi się o kojarzeniach kazirodczych, w umiarkowanym, w dalekim pokrewieństwie. Indyki- gat drobiu grzebiącego z rodziny indyków udomowiony ok.1000 lat temu. Pochodzi od dzikiego, żyjącego w lasach Ameryki Pn. indyka zwyczajnego, który wyglądem niewiele różni się od indyka domowego. Ten największy spośród ptaków domowych gatunek sprowadzono do Polski na początku XII w. I. są chowane głównie na mięsa, marginalne znaczenie mają pióra służące jako ozdoba pewnych nakryć głowy. Obecnie hoduje się 3 rasy: beltsville, bronz zerokopierśny i biały szerokopierśny, wśród których występuje kilka rodów różniących się przede wszystkim masą ciała. Ona decyduje o zakwalifikowaniu rasy lub rodu do jednego z 3 typów: lekkiego ,średniego, ciężkiego. U i. obserwuje się wyraźny dymorfizm płciowy. Samice w zależności od rasy i typu znoszą od 30 do 120 jaj o masie 70 -100 g.

In vitro- termin inf., że przebieg jakiegoś zjawiska biologicznego odbywa się poza organizmem żywym, w mniej lub bardziej skomplikowanej aparaturze. Przykładem może być hodowla wyizolowanych tkanek roślinnych lub zwierzęcych, dojrzewanie żeńskich komórek rozrodczych, zapłodnienie i „podchowywanie” uzyskanych tą drogą zarodków. W tym ostatnim przypadku mówi się o zapłodnieniu in vitro lub o zapłodnieniu pozaustrojowym. In vivo- termin inf., że jakieś zjawisko biologiczne przebiega w żywym org,

Jady, toksyny- trujące substancje wytwarzane przez specjalne gruczoły jadowe niektórych zwierząt, np. pszczół, os, pająków, skorpionów, gadów a także przez pewne grzyby i bakterie. J. służą zwierzętom do obrony przez wrogami bądź do atakowania, porażania i zabijania zdobyczy, a odpowiednio spreparowane i dawkowane mają zastosowanie lecznicze. Najsilniejsze ze znanych toksyn to j. bakteryjne- subst białkowe wytwarzane przez niektóre bakterie chorobotwórcze, wywołujące takie choroby jak: tężec, błonica, szelestnica, obrzęk złośliwy. Szczególnie niebezpieczne dla ludzi i zwierząt są zatrucia j. kiełbasianym, będącym produktem przemiany materii beztlenowych bakterii rozwijających się w zepsutym mięsie, wędlinach, konserwach mięsnych i niektórych paszach. Schorzenie wywołane tym j. nazywa się botulizmem, ujawnia się po 2- 4 dniach po spożyciu zakażonego pokarmu i kończy się śmiercią. Jełczenie tłuszczu- rozkład tłuszczu na wolne kwasy tłuszczowe i glicerol pod wpływem działania tlenu, światła, wilgoci i fermentów niektórych bakterii. Stopień zjełczenia tłuszczu określa się kwasowością tłuszczu mlecznego i na tej podst określa się np. świeżość masła. Jersey- rasa bydła o wybitnej mleczności i wyjątkowo wysokiej zawartości tłuszczu w mleku 5- 6%. Rasa znana od ponad500 lat, została wyhodowana jako populacja zamknięta w całkowitej izolacji na wyspie Jersey i dlatego jest niezwykle wyrównana i genetycznie skonsolidowana. Dziś jest utrzymywana w wielu odmianach na całym świecie. J. to bydło drobnej budowy; wysokość w kłębie buhajów 144 cm, masa ciała 500-700 kg, krów 120 cm i 350- 430 kg, cielęta przy urodzeniu ważą średnio 25 kg. Umaszczenie jednolite, zmienne; od żółtobrunatnego poprzez jasnoczerwone aż po myszate, prawie czarne. Głowa, barki i biodra zwykle ciemniejsze, często występuje pręga grzbietowa i jasno obrzeżony ciemny pysk. Krowy wyróżniają się poprawną budową wymienia. W Polsce pierwsze egzemplarze j. zakupiono w latach 1963- 1965. Niestety, mieszańce buhajów rasy j. z krowami ras lokalnych nie dają zadowalających wyników. Kaczki- gatunek drobiu wodnego z rodziny kaczkowatych pochodzący od dwóch dzikich przodków- krzyżówki żyjącej na zbiornikach wodnych całej Europy, oraz piżmówki amerykańskiej z Ameryki Środkowej i Pd., gnieżdżącej się w dziuplach drzew lasów tropikalnych. Ta pierwsza udomowiona ok. 2500 lat temu, dała początek licznym rasom k., różniącym się znacznie masą, pokrojem, ubarwieniem piór i cechami użytkowymi. Od drugiej, udomowione przez Indian znacznie później, wywodzi się kaczka piżmowa- rasa wybitnie mięsna (masa kaczora- 4-6 kg, kaczki 2,5- 3 kg, wydajność rzeźna 72-76 %), której używa się m. in. do krzyżowania z rasą Pekin w celu uzyskania bestardów przeznaczonych do tuczu na stłuszczone wątroby. Charakterystyczną cechą pokroju k. są nieproporcjonalnie krótkie w stosunku do wymiarów tułowia nogi oraz kołyszący chód. Występuje wyraźny dymorfizm płciowy, szczególnie widoczny w okresie godowym. W zależności od kierunku użytkowania rozróżnia się następujące typy:

- nieśny, o lekkiej, spionowanej sylwetce i nieśności 150 -200 jaj; rasy- biegus indyjski, kahki Campbell

- ogólnoużytkowy, o nieco cięższej, bardziej poziomej sylwetce i nieśności 140- 200 jaj; rasy- Pekin, saksońska

- mięsny, o dużym, mięsistym tułowiu, ustawionym poziomo do podłoża i nieśności 85- 100 jaj; rasy- Rouen, kaczka piżmowa Kazeina, sernik- główny składnik białka mleka występujący w postaci fosfoproteidy. Posiada dużą wartość biologiczną, bo zawiera wszystkie wyższe aminokwasy, niezbędne w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu zwierzęcego. K. ma też bardzo duże znaczenie jako surowiec do produkcji wielu artykułów spożywczych (głownie serów), preparatów farmaceutycznych, klejów, papieru, włókien sztucznych i mas plastycznych. Komórki somatyczne- komórki ciała, w tym także upostaciowane składniki mleka: granulocyty wielojądrzaste, limfocyty, makrofagi i komórki nabłonkowe. K. s. są w mleku zawsze, bez względu na stan zdrowotny wymienia, lecz występują w różnej ilości i niejednakowym składzie procentowym poszczególnych rodzajów komórek. Liczba i rodzaj k. s. w mleku zależy od wielu czynników: stanu zdrowotnego wymienia, okresu laktacji, wieku krowy, pory roku i in. dlatego liczba k. s. w mleku jest jednym z wyznaczników stanu zdrowotnego wymienia. Zadaniem większości rodzajów k. s. jest rozpoznawanie i niszczenie drobnoustrojów i innych ciał obcych, które znalazły się w wymieniu. Wzrost ilości k. s. ponad biologiczną normę nie tylko obniża jakość mleka, ale powoduje też odczuwalne straty w dziennej wydajności. Zauważono jednak, że w stadach, w których pozyskuje się mleko o bardzo małej zawartości k. s., częściej występują zmiany zapalne wymienia. Liczbę komórek som. Można szacować metodami automatycznymi już w trakcie doju mechanicznego. Konfekcjonowanie nasienia, porcjowanie nasienia- dzielenie rozrzedzonego nasienia na porcje inseminacyjne o ściśle określonej objętości i zawartości plemników. Konie- bardzo zróżnicowany pod względem wielkości i masy ciała, pokroju i umaszczenia gatunek zwierząt gospodarskich; wys w kłębie konika rasy falabella nie przekracza 70 cm, przy masie ciała 50- 68 kg, a największe osobniki rasy sire mierzą ponad 180 cm w kłębie i ważą ok. 1200 kg. Do rodziny koniowatych, prócz koni właściwych należą zebry i osły. Charakterystyczne cechy tej grupy systematycznej to: wysokie, mocne nogi zakończone jednym palcem, krótka przylegająca sierść oraz długie włosy na karku i ogonie. Dzikimi przodkami udomowionych przed ok. 5000 laty ko. Były: koń Przewalskiego, do dziś żyjący na półpustynnych terenach Mongolii, oraz tarpan stepowy, którego ostatni osobnik zginął w 1880 r. na Ukrainie. Mechanizacja rolnictwa oraz transport sprawiły ,że zmniejszyło się zainteresowanie hodowlą koni ras najcięższych, stępaków, więcej zaś uwagi poświęca się hodowli ras lżejszych, szczególnie k. wierzchowych do celów sportowych i rekreacyjnych. Obecnie wymienia się 5 typów użytkowych k.:

- wierzchowy- rasy- czysta krew arabska

- pośpieszno pociągowy- rasy- kłusak orłowski, kłusak amerykański

- wszechstronny- rasy- wielkopolska, małopolska

- roboczy- rasy- shire, bretońska

- juczny- kuce-rasy-fiording, haflinger, huculska, kuc szetlandzki Kozy- szeroko na świecie rozpowszechniony gatunek zwierząt domowych z rodziny bydłowatych, podrodziny kozłowatych. Jest gatunkiem wytrzymałym na bardzo skrajnie niekorzystne warunki środowiskowe, hodowanym również na terenach półpustynnych i pustynnych, bardzo dobrze wykorzystującym każdą, nawet najmniej wartościową paszę, ale jeśli ma jej pod dostatkiem, jest bardzo wybredny w wyborze jej najsmaczniejszych składników. K. zostały udomowione ok. 6000- 9000 lat temu i pochodzą od 3 gatunków dziko żyjących przodków: kozy śruborogiej, kozy bezoarowej i koziorożca alpejskiego. Dziś użytkuje się ok. 200 ras k., głównie w ubogich krajach arabskich. W zależności od kierunku użytkowania k. dzieli się na:

- mleczny- saaneńskie, alpejskie

- mięsny- burska, pylmy

- wełnisty- angorska, kaszmirska

- wszechstronne- biała i barwna uszlachetniona

Krowy matki buhajów- najlepsze krowy z populacji aktywnej, mające być matkami przyszłego pokolenia buhajów hodowlanych. Wybierane są w obecności właściciela przez zespół składający się z przedstawiciela centrum hodowli zwierząt oraz selekcjonera Polskiej Federacji Związków Hodowców Bydła i Producentów Mleka reprezentującego równocześnie związków hodowców bydła. Kandydatka na k.m. b. musi być rodowodowo udokumentowane pochodzenie, musi być wpisana do księgi głównej bydła zarodowego danej rasy oraz musi spełniać wiele kryteriów dotyczących budowy i zdrowia, a ponadto musi uzyskać określonej liczby wartości łączny indeks hodowlany. W miarę jak rośnie postęp hodowlany i wysokość produkcji w populacji masowej, podlegają korekcie minimalne wartości liczbowe wymienionych kryteriów. Najlepsze k. m. b. mogą być zakwalifikowane jako dawczynie zarodków, aby maksymalnie wykorzystać ich potencjał rozrodczy, wszystkie zaś są kojarzone z najwartościowszymi buhajami, komisyjnie wybranymi na ojców następnego pokolenia buhajów hodowlanych. Krupon- najbardziej wartościowa część skóry, okrywająca grzbiet i boki, zdjęta z zabitego zwierzęcia. Granice wycinania k. są umowne; rozróżnia się k. pełne i niepełne. Po odpowiednich zabiegach garbarskich stają się surowcem do produkcji obuwia i innych wyrobów skórzanych.

Laktacja- proces wydzielania mleka przed gruczoły mlekowe ssaków, trwający od porodu do zakończenia karmienia potomstwa. U tych gatunków, które dzięki pracom selekcyjnym zostały ukierunkowane na produkcję mleka, okres l. jest wielokrotnie dłuższy niż trwa okres wykarmienia potomstwa. W chowie bydła przyjęto umownie jako podstawową jednostkę l. trwającą 305 dni, co pozwala porównywać między sobą wydajność różnych osobników, stad, ras itp. Dla wcześniejszego uzyskania informacji o produkcyjności krowy, szczególnie dotyczy to pierwiastek, ocenia się wstępnie l. za pierwsze 100 dni doju. Leukocyt, białe ciałka krwi, krwinki białe- bezbarwne, jądrzaste komórki znajdujące się we w krwi i w chłonce, a także poza układem naczyniowym w przestrzeniach międzykomórkowych. Wytwarzane są w szpiku kostnym, gruczołach chłonnych, śledzionie i grasicy. L. mają właściwości fagocytarne, tzn. wychwytują, unieszkodliwiają i usuwają z organizmu drobnoustroje chorobotwórcze, a także zanieczyszczenia. Biorą też udział w wytwarzaniu przeciwciał zobojętniających trucizny- spełniają więc w organizmie bardzo ważne funkcje obronne i dlatego w razie potrzeby i na czas „akcji” szybko namnażają się w dużych ilościach.

Liczba komórek somatycznych- jeden z parametrów branych pod uwagę podczas klasyfikacji mleka surowego. Mleko pozyskane ze zdrowego wymienia zawiera 100- 200 tys. K. som. W 1 ml, ale w mleku klasy ekstra nie może przekraczać 400 tys., w mleku klasy I- 500 tys. W stanach zapalnych gruczołu mlekowego l. k. s. gwałtownie wzrasta, przede wszystkim- liczba leukocytów. Podobny skutek powoduje mechaniczne podrażnianie wymienia, spowodowane np. pusto dojem. Inne czynniki wpływające na l. k. s. to: wiek krowy, faza laktacji oraz wydajność krowy. Mastitis, zapalenie wymienia- schorzenie gruczołu mlekowego wywołane przez zarazki chorobotwórcze, najczęściej przez paciorkowca bezmleczności. Powoduje duże straty w gospodarstwie, a jego występowaniu sprzyjają urazy mechaniczne wymienia, niedostateczna higiena doju, przeciążenie czynnościowe wymienia, nieodpowiednia pielęgnacja krów. Dotknięta przez m. ćwiartka wymienia obrzęka, twardnieje, staje się bolesna i gorąca. Nieleczony proces zapalny rozszerza się na pozostałe ćwiartki. W doraźnym postępowaniu najważniejsze jest ograniczenie ilości podawanej karmy i wody do picia oraz częste zdajanie mleka z chorych ćwiartek. Schorzenie wymaga zastosowania odpowiednich środków leczniczych.

Mieszanki mineralne- zestawy soli mineralnych zawierające niezbędne do życia zwierzęcia makro i mikroelementy, często dodatkowo wzbogacane witaminami. Skład ilościowy i jakościowy m. m. zależy od tego, dla jakiej grupy zwierząt są one przeznaczone. Dodatkowo do podstawowych pasz, szczególnie przygotowywanych sposobem gospodarczym z własnych surowców, zapobiegają zaburzeniom i schorzeniom wywołanym niedostatkiem niektórych pierwiastków w paszy, zwiększają apetyt, podnoszą produkcyjność, zmniejszają zużycie paszy na przyrost kg masy ciała, przyśpieszają wzrost lub tucz. Mieszanki pełnodawkowe- paszy pokrywające w pełni zapotrzebowanie poszczególnych gatunków i grup produkcyjnych zwierząt na podstawowe składniki pokarmowe, a także na makro i mikroelementy oraz witaminy. Zwierają również w odpowiednich ilościach i proporcjach substancje biologicznie czynne. Produkowane SA w formie sypkiej lub granulatu głównie dla trzody chlewnej i drobiu. Mieszanki treściwe- gotowe zestawy pasz, czasem przygotowywanych w formie koncentratów, najczęściej produkowanych przemysłowo. Specjalistyczne wytwórnie przygotowuję je wg rozmaitych receptur, w zależności od tego, dla jakiego gat zwierząt, grupy wiekowej czy produkcyjnej są przeznaczone. Mogą być przygotowywane w postaci sypkiej, granulatu lub brykietów. Stwierdzono, że składniki wchodzące w skład m. t. są lepiej wykorzystywane przez zwierzęta niż gdyby były skarmiane oddzielnie. Koncentraty m. t. stanowią uzupełniający dodatek do pasz podstawowych, często własnej produkcji. Mieszanki uzupełniające- zestawy składników pokarmowych do uzupełnienia pasz gospodarskich w celu zbilansowania dawki pokarmowej. Komponentem m. u. są najczęściej koncentraty lub superkoncentraty. Mieszanki witaminowe- jednoskładnikowe, zawierające pojedyncze witaminy lub wieloskładnikowe, zawierające mniej lub bardziej bogaty zestaw witamin.

Mikroelementy, pierwiastki śladowe- pierwiastki chemiczne, które powinny występować w paszach w znikomych ilościach, tzn. mniej niż 0.05 g w 1 kg paszy. Ich rola w organizmie jest niezmiernie ważna, wchodzą bowiem w skład: enzymów, hormonów, witamin oraz warunkują prawidłowy przebieg przemiany materii w komórkach. Niedobór ich w paszy powoduje zaburzenia i schorzenia, nadmiar- zatrucia. Oto niektóre m. i ich rola w organizmie- żelazo- podstawowy składnik barwnika krwi, hemoglobiny; miedź- wpływa na rozwój organizmu oraz płodność; kobalt- składnik witaminy B12, pełni rolę krwiotwórczą; mangan- w powiązaniu z makroelementami: wapniem i fosforem, wpływa na budowę kości i funkcjonowanie narządów rozrodczych, tworzenie się krwi i tłuszczu; jod- jest głównym składnikiem tyroksyny, hormonu wytwarzanego przez tarczycę; cynk- składnik insuliny, hormonu wydzielanego przez trzustkę itd. Niedobór m. powoduje różne zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Mleko surowe- jest to mleko dostarczane z gospodarstw do zakładu mlecznego. M. s. jeśli nie zostało odebrane w czasie 2 godz. Od zakończenia doju, winno być schłodzone do temp nie wyższej niż 8 C, przy odbiorze każdego dnia i do 6 C, gdy mleko to nie jest odbierane codziennie. Odziedziczalność- jedno z podstawowych pojęć genetyki populacji oznaczające stosunek zmienności jakiejś określonej cechy wywołanej przez czynniki dziedziczne do zmienności całkowitej. O. wyraża się liczbowo jako współczynnik odziedziczalności, którego wartość waha się w granicach od 0 do 1, przy tym o. do 0,3 uważa się za niską, od 0,3 do 0,6 za średnią, a powyżej 0,6 jako bardzo wysoką. Znajomość wysokości współczynnika dla różnych cech użytkowania jest bardzo pożądana w pracy hodowlanej- pozwala przewidzieć wyniki, jakie można osiągnąć w ciągu kilku najbliższych pokoleń. Im większa wartość współczynnika, tym szybszy i pewniejszy postęp hodowlany. „Oko” polędwicy- powierzchnia w cm2 poprzecznego przekroju najdłuższego mięśnia grzbietu. Powierzchnia o. p. pozwala wyciągnąć wniosek pośredni o umięśnieniu tuszy: im większe o. p., tym lepsze umięśnienie. Wylicza się je jako iloczyn wysokości i „oka” oraz współczynnika przeliczeniowego 0,8. Oszałamianie zwierząt, ogłuszanie zwierząt- pozbawienie przytomności ubijanych zwierząt przez przerwanie czynności ośrodków czuciowych kory mózgowej, bez naruszania normalnych czynności fizjologicznych serca i płuc. Świnie oszałamia się energią elektryczną, inne gatunki najczęściej postrzałem w czoło lub potylicę . O. z. regulują przepisy UE.

Owce- najbardziej rozpowszechniony gatunek zwierząt gospodarskich należących do rodziny bydłowatych, podrodziny kozłowatych. Dzikimi przodkami o. są żyjące do dziś: muflon stepowy, muflon europejski, argali, owca kanadyjska. Wspólnymi cechami charakteryzującymi o. są: dołki łzowe, gruczoły międzyraciczne i trójkątny przekrój rogów u ich nasady. Jest to gatunek niezwykle plastyczny, łatwo adaptujący się do każdych warunków środowiskowych. Przez wieki wyhodowano wiele ras i odmian lokalnych o. dostarczających człowiekowi wełny, mięsa, mleka, skór, kożuchów, strun do instrumentów muzycznych i nici chirurgicznych. W miarę intensyfikacji produkcji rolniczej spada zainteresowanie hodowlą o. i maleje ich populacja. Systematyka ras o. najczęściej opiera się na cechach okrywy włosowej i tak rozróżnia się typ owiec długowełnistych, cienkorunnych, dwuokrywowych, kożuchowych… Pasze- substancje pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub mineralnego mające zastosowanie w żywieniu zwierząt. Każda p. zawiera wodę oraz suchą masę, na którą się składają substancje organiczne i substancje mineralne. Skarmiane w ilościach odpowiednich nie powinny powodować następstw szkodliwych dla organizmu. Uwzględniając najczęściej stosowane kryteria dzielimy pasze na:

- objętościowe soczyste (zielonki, kiszonki, sianokiszonki, okopowe itd.)

- treściwe- roślinne (ziarna zbóż, otręby, nasiona strączkowych, śruty, makuchy), zwierzęce (mączki mięsne, kostne, rybne), zwierzęce naturalne (mleko, twaróg, maślanka, serwatka, mięso, ryby, jaja, krew)

- przemysłowe mieszanki paszowe (pełnodawkowe, uzupełniające, koncentraty białkowe)

- dodatki uzupełniające (mineralne, witaminowe i witaminowo- mineralne). Plenność- liczba potomstwa urodzonego przez samicę z jednej ciąży, w roku lub w całym życiu- świadczy o jej wydatności rozrodczej. U loch p. ocenia się liczbą urodzonych i odchowanych prosiąt. Podpuszczka- enzym trawienny wchodzący w skład soku żołądkowego, otrzymywany z żołądków cieląt karmionych mlekiem. Towarzyszą mu minimalne ilości innych enzymów, np. pepsyny. P. służy do produkcji serów i kazeiny podpuszczkowej; dodana w bardzo niewielkich ilościach do mleka podgrzanego do temp 30 -35 C ścina się je, nie powodując zmian jego kwasowości. Podroby- jadalne narządy wewnętrzne zwierząt rzeźnych wraz z głowami i nogami- z wyjątkiem głowy i nóg wieprzowych, które są zaliczane do wyrobów zasadniczych. Pokrój, eksterier- zespół zewnętrznych cech morfologicznych osobnika składający się na ogólny wygląd zwierzęcia. Charakteryzując p., należy brać pod uwagę także wymiary, wzajemne proporcje poszczególnych części ciała i strukturę okrywy włosowej. P. zwierząt gospodarskich najczęściej ocenia się w związku z ich użytkownością, zachodzi bowiem dość wyraźne powiązanie między „wyglądem a możliwościami”, szczególnie u zwierząt typu mięsnego. Polska biała zwisłoucha rasa, pbz- jedna z najpopularniejszych w Polsce ras świń białych typie wyraźnie mięsnym. Długi tułów o lekkim przodzie i rozbudowanym zadzie. Wysoka płodność, plenność i mleczność oraz duża troskliwość loch sprawiły, że pbz należy do grupy ras matecznych i polecana jest jako komponent do produkowania loch mieszańców do dalszych kojarzeń towarowych z knurami ras mięsnych. Nieco gorzej od innych ras znosi warunki chowu wielkotowarowego, natomiast dobrze się czuje w warunkach chowu drobnotowarowego. Polska czerwona rasa bydła, pc- rodzima rasa bydła hodowlanego dawniej w rejonach o niższym poziomie produkcji rolniczej. Na skutek wieloletniego krzyżowania jej z rasami: czerwoną duńską, czerwono- białą, angler, a nawet jersey, w genotypie współczesnej populacji udział p. c. wynosi zaledwie 3/8 genów. Jest to rasa późno dojrzewająca, dobrze przystosowana do trudnych warunków bytowania, dobrze wykorzystująca paszę i odporna na choroby- tylko znikomy odsetek krów choruje na białaczkę i mastitis, bardzo rzadko notowane są przypadki zachorowań na gruźlicę. Bydło niezbyt wyrostowe; wysokość w kłębie buhajów ok. 140 cm, krów 121- 131 cm, przy masie ciała odpowiednio 550- 600 kg i 440- 500 kg. Także przeciętna wydajność mleczna nie jest zbyt wysoka: nieco ponad 4000 kg przy zawartości tłuszczu ok. 4,6% i 3,6% białka, ale maksymalna odnotowana wydajność rasy przekracza 8000 kg mleka przy 4,2 % tłuszczu. Mleko w wysokiej wartości dietetycznej i odżywczej oraz o dużej przydatności technologicznej w serowarstwie. Umaszczenie jednolite, czerwonobrunatne lub wiśniowe, często z ciemną pręgą przez grzbiet oraz z ciemniejszym odcieniem na nogach i bokach tułowia. Dziś rasa p. c. objęta jest hodowlą zachowawczą, lecz w czasie jej apogeum dzielono ją na 4 odmiany regionalne, różniące się wydajnością i kalibrem: dolinową, podgórską, śląską i rawicką. Jest jedną z 4 ras rodzimych objętych programem ochrony zasobów genetycznych bydła. Przeżuwanie- mechaniczny sposób trawienia, spotykany tylko u przeżuwaczy, mający na celu lepsze wykorzystanie trudno strawionego pokarmu roślinnego. Proces p. składa się z : odłykania nawilżonego sokami żołądkowymi i lekko sfermentowanego kęsa, dokładnego przeżucia go w jamie gębowej i nawilżenia śliną oraz powtórnego połknięcia do żwacza. P. rozpoczyna się mniej więcej 40 minut po pobraniu pokarmu, trwa ok. 40 -50 minut i powtarza się 6- 8 razy na dobę. Nieograniczony dostęp do wody lub regularne i obfite pojenie przyśpieszają rozpoczęcie p. Rozbiór tuszy- podział mięsa wg wartości użytkowej odżywczej i przerobowej. Rozróżnia się: r. t. wstępny- rozcięcie tuszy wzdłuż osi długiej na dwie półtusze i osi poprzecznej na dwie ćwierćtusze, r. t. końcowy- wyodrębnieni z pół- i ćwierćtuszy podstawowych elementów, np. szynki, schabu, udźca itp. Oraz r. t. drobnicowy- podzielenie części zasadniczych na elementy drobnicowe, np. sznycle, kotlety, pieczeń. Smuszka- skóra zdjęta z 1- 5 dniowego jagnięcia rasy karakuł, odznaczająca się charakterystyczną lokowatością lub morowatością. Najbardziej wartościowe s. są przy uboju jagniąt 1- 2 dniowych; loki są wówczas dobrze zwinięte, o regularnym rysunku i silnym połysku. S. może mieć kolor czarny, siwy lub złocisty. Świnie- kiedyś nazywane nierogacizną, obecnie- trzodą chlewną, należą, obok tak egzotycznych rodzajów jak: guziec, pekari, babirusa do rodziny świniowatych. Dzięki działaniu człowieka rozprzestrzenione na całym świecie z wyjątkiem krajów, gdzie ze względów religijnych zabronione jest spożywanie wieprzowiny. Udomowione ok. 7000 lat temu w trzech ośrodkach: Azji Południowo- Wschodniej, w basenie Morza Śródziemnego i na ziemiach leżących na południe od Bałtyku. Do niedawna uważano, że przodkami świń były dwa lub trzy podgatunki o łacińskiej nazwie Sus strofa, nadal żyjącego w stanie dzikim na terenie Europy i Azji. Az od XVIII w. ś. Chowano w warunkach niewiele odbiegających od tych, w jakim żyły w stanie dzikim. Trzymane na śródleśnych pastwiskach, samodzielnie musiały zdobywać karmę, jesienią większość z nich była zabijana, a niewielka część przetrzymywana w ekstremalnych warunkach do wiosny. Pokrojem nie różniły się od dzika, dojrzałość rzeźną zaś osiągały w wieku ok. 1,5 roku przy masie ciała 50 kg. Kierunek użytkowania ś. W zasadzie nie zmienił się od chwili ich udomowienia do dziś; dostarczają człowiekowi mięsa i tłuszczu o dużej wartości odżywczej. Obecnie na świecie jest ponad 400 ras tego gat., spośród których 53 grozi wyginięcie, lecz na ich miejsce pojawiają się nowe. Najczęściej stosuje się podział ras wg końcowego produktu rzeźnego, stąd rozróżnia się nast. Typu użytkowe:

- mięsny -rasy- wielka biała polska, polska biała zwisłoucha, pietrain, duroc, Hampshire, niemiecka, duńska i szwedzka świnia krajowa

- tłuszczowo- mięsny- puławska

- smalcowy- wietnamska

Transgeniczne organizmy- zwierzęta lub rośliny, którym wprowadzono i wbudowano określony obcy gen powodujący, że uzyskują one nowe właściwości niezwykle cenne dla człowieka. Zajmuje się tym stosunkowo młody dział biologii- inżynieria genetyczna, a ściślej- trans geneza. Tą drogą można np. „wyprodukować” transgeniczną krowę wytwarzającą mleko o podwyższonej zawartości białka bogatego w biopreparaty mogące mieć zastosowanie w medycynie ludzkiej. Szacuje się, że taka transgeniczna krowa lub stado transgenicznych kóz będą w stanie pokryć zapotrzebowanie na biopreparaty związane z białkiem mleka dla całego kraju. Trawienie- zespół procesów fizycznych i chemicznych przebiegających w przewodzie pokarmowym zwierząt. Podczas t. następuje przemiana substancji pobranych w pokarmie na związki proste, które mogą być wchłonięte, przeniesione przez krew lub limfę i przyswojone przez ustrój. Rozróżnia się t. mechaniczne, tj. żucie, mieszanie, połykanie, przeżuwanie, przemieszczanie treści pokarmowej oraz t. chemiczne zachodzące pod wpływem enzymów zawartych w wydzielinach gruczołów przewodu pokarmowego: śliniankach, gruczołów żołądka, jelit, trzustki i wątroby. T. jest procesem wieloetapowym, trwającym różnie długo u poszczególnych gatunków zwierząt. Proces t. rozpoczyna się w jamie gębowej, gdzie pokarm jest rozdrabniany i przemieszczany ze śliną. Zawarte w niej enzymy rozkładają węglowodany na cukry proste. W żołądku i jelitach dołączają kolejne fermenty, np. pepsyna, trypsyna, lipaza i in., które rozbijają białko na aminokwasy, tłuszcze na glicerol i kwasy tłuszczowe i resztę wielocukrów na cukry proste. W jelicie cienkim kończy się zasadniczo proces rozszczepiania składników pokarmowych i zaczyna się wchłanianie substancji pokarmowych przez kosmki jelitowe do krwi. W jelicie grubym odbywa się już tylko wchłanianie wody i zagęszczanie mas kałowych. Ubój- pozbawienie życia zdrowego zwierzęcia rzeźnego wykonywane wg obowiązujących zasad i pod nadzorem lekarza weterynarii. U. z konieczności jest wykonywany w sytuacjach wyjątkowych, np. gdy zachodzi konieczność natychmiastowego zabicia zwierzęcia na skutek nieszczęśliwego wypadku lub jeśli istnieje obawa, że chore zwierzę może paść przed przybyciem lekarza weterynarii. U. rytualny: pozbawienie życia zwierzyny przy pełnej jego świadomości przez przecięcie żył i tętnic szyjnych zgodnie z wymogami niektórych religii. U. upozorowany, wykonywany na martwym zwierzęciu w celu nieuczciwego wprowadzenia do obrotu pozyskanego mięsa. WBP, wielka biała polska- najpopularniejsza w Polsce rasa świń białych w typie mięsnym. Umaszczenie jednolite białe, uszy średniej wielkości, stojące. Długi, równy i szeroki tułów kończy się długim zadem. Szynki dobrze rozwinięte, obficie umięśnione i nisko opuszczone, nieznacznie uwypuklone na boki. Wysoka płodność loch i duża troskliwość macierzyńska spowodowała, że zalicza się je do grupy ras matecznych, jako doskonały komponent do wyprowadzania loch mieszańców do dalszych krzyżowań. Odporność na stresy predysponuje ją do chowu wielkostadnego. Wydajność rzeźna, wydajność poubojowa- procentowy stosunek masy tuszy do masy przedubojowego przegłodzonego zwierzęcia. Jeżeli tuszę waży się zaraz po uboju, nie poźniej niż po godzinie, to określa się w. r. ciepłą, jeżeli waży się po 24- godzinnym schłodzeniu tuszy- w. r. zimną, mniejszą od poprzedniej o około 1- 2%. W. r. zwierząt gospodarskich zależy od gatunku, rasy, typu użytkowego, wieku, płci, a najbardziej od stopnia opasienia. Złotnickie świnie- grupa rasowa trzody chlewnej wyhodowana na bazie przywiezionych po wojnie repatriantów z Wileńszczyzny i Nowogródczyzny dość prymitywnych świń rodzimych. Były one duże, ze ściętym zadem, na wysokich nogach, z wielką głową i długim ryjem, ciemno umaszczone. Świnie te, reprezentujące późno dojrzewający typ słoninowy, dawały po utuczeniu dużo jędrnej słoniny oraz chude, nieprzerośnięte tłuszczem mięso, doskonałe do produkcji trwałych, znanych z wysokiej jakości wędlin wileńskich. Krzyżowanie świni wileńskiej z knurami ras białych, a także racjonalny odchów i odpowiednie żywienie doprowadziły do wyhodowania z. ś., które od roku 1962 uznane jako odrębne rasy:

- złotnicką pstrą, w typie mięsno- szynkowym

- złotnicką białą, w typie mięsnym

Zaletą z. s. jest duża zdolność przystosowawcza do zmiennych warunków środowiska, nadal dobra jakość mięsa i słoniny oraz mocna konstytucja. Pewną wadą pokrojową jest ścięty zad, szczególnie u knurów.

Żwacz- pierwsza za przełykiem, bezgruczołowa, największa komora przedżołądka przeżuwaczy. U dorosłego bydła ma około 160 l pojemności i zajmuje prawie połowę przedniej, lewej części jamy brzusznej. Błonę śluzową ż. Pokrywa wielowarstwowy nabłonek płaski usiany licznymi brodawkami o zrogowaciałej powierzchni. Ruchy ścian ż. Powodują energiczne mieszanie jego zawartości, przyśpieszając i ułatwiając procesy trawienia wykonywane przez drobnoustroje, a zrogowaciałe brodawki przynajmniej częściowo rozdrabniają części stałe pokarmu. W ż. Bytują niewyobrażalnie wielkie ilości drobnoustrojów: bakterii rozkładających błonnik oraz pierwotniaków rozpoczynających trawienie węglowodanów i białek.

Żywienie zwierząt- dostarczanie zwierzętom domowym niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania składników odżywczych w postaci odpowiednio zestawionych i przygotowanych dawek pokarmowych. W zależności od sposobu zadawania pasz rozróżnia się:

- pracochłonne, lecz bardzo precyzyjne żywienie indywidualne

- mniej pracochłonne i mniej dokładnie żywienie grupowe, kiedy paszę zadaje się dla określonej grupy zwierząt o zbliżonym lub podobnym zapotrzebowaniu na składniki odżywcze, wynikającym np. ze zbliżonej wydajności czy masy ciała

- dające swobodny dostęp do paszy, żywienie ad libitum

- bezobsługowe żywienie w automatycznej stacji paszowej z elektroniczną identyfikacją zwierząt i porcjowaniem paszy sterowanym przez komputer.

---