Zabytkowe księgozbiory - W
prof. dr hab. D. Sieradzka
W1 - Wprowadzenie, wykład organizacyjny
W2 [13.10.2010] - Książki, które stworzyły Europę - wystawa w Cieszynie
Książki stanowią dziedzictwo kulturowe państw europejskich. Ma to związek z wystawą w Cieszynie - projekt Miasta Książek, cieszyńskie dziedzictwo piśmiennicze.
Współczesne nośniki wiedzy poddane zostały wieloletniej obróbce i stwierdzano jaka jest ich żywotność. Po iluś latach CD, dyskietki, taśmy magnetyczne są coraz trudniejsze do odczytania. No.... To jest wielkie uproszczenie problemu. Bo książki papierowej nie można powielać bezstratnie. A informację cyfrową - owszem, można. W nieskończoność. Nieskończona liczba kopii zapasowych niczym nie odbiegających od oryginału... Książka bardziej trwalsza od nośnikach współczesnych? A mi się wcale nie wydaje. Książka papierowa nie ma przyszłości. Możemy się nią zachwycać równie dobrze jak rzymską drogą, która przetrwała do dziś.
Kultura europejska - a dokładniej Grecy i Rzymianie są tradycyjnie kolebką naszej dzisiejszej kultury. Na wystawie w Cieszynie pojawiły się słynne encyklopedie, słynne dzieła kartografów. Znajdują się kolejne wydania oryginalnych dzieł francuskich, niemieckich, włoskich, przekłady polskich wydawców. Jakie księgozbiory się tam znalazły?
Książki z bibliotek cieszyńskich - księgozbiór Kraszewskiego, Szersznika;
Pierwsze wydania Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (Biblioteka Kraszewskiego)
Książki z wielu dziedzin wiedzy - historia Polski, historia powszechna, historia literatury - kamienie milowe myśli europejskiej. Mówi się o postaciach i wojnach, ale książki także miały kluczowy wpływ na kulturę danego państwa. Książki, które stworzyły Europę.
Paryskie wydania dzieł Pladotona 1522 Badeniusa, Arystoteles w polskim przekładzie Sebastiana Petrycego
Rękopiśmienne egzemplarze o architekturze 1470 - weneckie wydanie z 1567
W Księgozbiorze Szersznika: matematycy: Euklides, Kolonia 1580, Pliniusz Starszy, Geograf Strabon, dramaty, poezje - Iliada, Odyseja (Lyon 1541), bajki Ezopa (Lipsk 1570), Horacy, Wergiliusz, historycy greccy i rzymscy - w tym Herodot; Pamiętniki Juliusza Cezara (Frankfurt 1584).
Biblie - w tym Wulgata; Augustyn, liczne wydania Tomasza z Akwinu (Bazylea, Paryż, Norymberga)
Dzieła Woltera i Diderota; Dantego Boska Komedia, Giovanniego O sławnych niewiastach
Teoria architektury, anatomia, medycyna i wiele innych dzieł naukowych z XVII w.
Z polskiej literatury politycznej - Andrzeja Frycza Modrzewskiego o Poprawie Rzeczypospolitej; literaturę piękną polską i obcą; dzieła polskich romantyków
Kartezjusz: Rozprawa o metodzie (Londyn i Amsterdam) - więc demontaż systemu naukowego Europy. Poza Kartezjuszem: Pascal, Newton, Leibnitz, Kant
Arcydzieła Rewolucji Francuskiej - np. Monteksjusz
Autorzy dzieł niemieckich: Herder, Goethe: Cierpienia Młodego Wertera 1822, Schiller: Zbójnicy 1869,
Kodeks napoleona - kolejny kamień milowy do rozwoju przepisów prawa cywilnego - Lipsk 1808
Thomas Maltus i koncepcja ekonomii ludności
Byron, Walter Scott,
W XIX w. - manifest komunistyczny Marksa (Berlin 1901) - księgozbiór Tadeusza Reggera. Oczywiście nie zabrakło Karola Darwina: niemieckie bądź polskie przekłady (Lipsk, Paryż, Warszawa)
Twórców dzieł najważniejszych dla cywilizacji Europejskiej ówcześni nie zawsze traktowali z należytym szacunkiem. Dziś inaczej rozumie się ich myśli niż w czasach im aktualnych.
Książnica Biblioteki Śląskiej też ma liczne cenne zbiory istotne dla kultury europejskiej. Najcenniejsze zabytki rękopiśmienne i drukowane w zbiorach specjalnych śląskich (wystawa). Istotną rolą odgrywały zbiory prawnicze - oczywiście w związku z historią BŚ, pierwotnie Biblioteką Sejmową. W dwudziestoleciu biblioteka ta prowadziła wymianę z biblioteką w Paryżu jak i innymi placówkami na całym świecie. Mamy w BŚ:
Druki z XV do XVIII w. - tłoczone u Hallera, Wietorza, Unglera, Wierzbięty, Szarfenbergów. Dzieła pochodzą z Norymbergi, Wenecji, Sztrazburga. Najstarsze są dokumenty notarialne na pergaminach z 1313, ofiarowane w latach '50 XX w., właściciela biblioteki górniczej.
Dzieła Kadłubka - Kronika Polonorum.
Pierwsze statuty synodialne z Poznania z 1420
Bardzo dużo zabytków o tematyce religinej
rękopisy ilustrowane - np. ozdobione rycinami kolorowanymi ręcznie
Typografia XV w. - np. Kronika świata Hartmana Schedla z Norymbergii. \
Drzeworyty Durera, Wolgenmuta (widoki miast Krakowa i Wrocławia)
Liczne inkunabuły, statuty, kroniki Marcina Bielskiego, herby rycerstwa polskiego...
W3 [20.10.2010] - Biblioteki renesansowe
Biblioteka Uniwersytetu Ślkąskiego : Zbiory specjalne
Biblioteki renesansowe. W renesansie mówi się o większym zainteresowaniu kulturą dawnych czasów (grecką, łacińską, hebrajską). Rody panujące postanowiły mieć w swoich bibliotekach cenione pozycje. Mówiąc o licznych księgozbiorach trzeba zwrócić uwagę, że w renesansie wysyłano pracowników do klasztorów i zabierano (rzadziej kupowano) cenne zbiory. Na bazie tworzonych wówczas bibliotek powstawały wspaniałe księgozbiory - poszerzał się krąg użytkowników książki. A arcydzieła przyciągały bibliofilów.
Renesans to również okres bibliotek uniwersyteckich. Stanowią dodatkowy element, gromadzący liczne cenne zbiory. W renesansie ważną rolę odgrywały czasy - na bazie nowych czasów tworzono nowe księgozbiory. Związek to ma z reformacją z początku XVI w. (np. Kalwin, Luter). Stanowisko Lutra wobec szkolnictwa - poprzez naukę i wiedzę można szerzej trafić do społeczeństwa. Polemiki reformacyjne przyczyniły się do rozwoju licznych księgozbiorów i po dziś stanowią element zbiorów specjalnych. Kontrreformacja przyniosła też dzieła Ignacego Loyoli.
W renesansie powoli zaczynają wchodzić języki narodowe do księgozbiorów. Zwiększa się stopień opracowania rozlicznych księgozbiorów, powstają inwentarze - po proweniencji, języku, formacie. W okresie tym powoli kształtuje się zawód bibliotekarza - zwykle uczeni. Dla kultury książka renesansowa stanowiła nową erę.
Wybitni humaniści
Do rozwoju renesansu i odtworzenia tradycji starożytnej były Włochy - wysyłano z włoskich miast ekspedycje do Azji Mniejszej, ściągając rękopisy. Ród Medyceuszy (np. Biblioteka Marciana; Wawrzyniec Medyceusz). Zainteresowanie starożytnością było obecne też w Europie Zachodniej. Wielcy włoscy zbieracze to: Franciszek Petrarca, który rozporządzał licznymi środkami, penetrował biblioteki klasztorne i kościelne, jego biblioteka rozrastała się o nowe zabytkowe księgi. Ulubieni jego autorzy to Cyceron i Wergiliusz. Odkrył listy Cycerona do Attyka. Mniej innteresował się na literaturze Hellady, bo bardziej znał się na łacinie, acz zbierał chętnie Homera i Platona. Zbierał literaturę kościelną. W 1337 stworzył spis swojego dorobku. Chciał w Wenecji oddać Bazylice Św. Marka, ale w testamencie z 1370 nie wspomniał o księgozbiorze. Cenny księgozbiór uległ rozproszeniu - zbiory w dużej mierze trafiły do Paryża.
W XV w. oprócz Medyceuszy działali inni włoscy kolekcjonerzy. Niccolo dei Nicoli (XIV-XV w.) - był humanistą na dworze Medyceuszów we Florencji. Postanowił sam stworzyć własną kolekcję. Biblioteka jego była szacowana na 800 tomów (to dużo). Poggio Bracciolini (XIV-XV w.) to skryptor w kurii rzymskiej. Poszukiwał rękopisów klasycznych, dokonywał przeglądu klasztorów. Odkrył wiele cennych dzieł i arcydzieł. Do największych zbiorów renesansu należała Biblioteka Watykańska. Wcześniejsza została stracona podczas przenosin do Avignonu. Opiekunem Biblioteki Watykańskiej został Tomasz Parantucelli (późniejszy papież Mikołaj V). Podniósł Bibliotekę Watykańską do wysokich standardów. Biblioteka liczyła 1200 woluminów. Pius II także miał zainteresowania biblioteczne, acz nie każdy papież z pietyzmem przechowywał zgromadzone dzieła. Sykstys IV (koniec XVI w.), panujący pod koniec stał się bardzo gorliwym opiekunem tej biblioteki, powiększając zbiór do 3500 tomów. Kolejni zwiększali ten księgozbiór
Znaczne księgozbiory powstały we Florencji, Mediolanie, Genui. W XV w. idee renesansowe zaczęły przenikać do innych krajów. Król Maciej Korwin zgromadził zacny zbiór. Jego biblioteka zawierała wspaniałe rękopisy oprawne w złoto i skórę - w sumie 50 tysięcy książek. Najazd Turków zniszczył Korwinianę.
Jeden z najwybitniejszych humanistów, Erazm z Rotterdamu (XV-XVI w.) także miał istotny księgozbiór. Była to biblioteka wędrowna, mieszcząca w sobie druki i rękopisy starożytne. Z Janem Łaskim zawarł układ o zakupie biblioteki. Biblioteka Erazma uległa rozproszeniu.
Miłośników kultury antycznej było oczywiście więcej.
Biblioteki panujących
Dwory królewskie były ośrodkami życia umysłowego. Jednym z głównych krajów zainteresowanych czasami antycznymi była Francja. Przy dworze królewskim chciano mieć liczne cenne kolekcje. Spośród francuskich władców szczególną rolę odegrał Karol V Mądry, posiadający dużą liczbę rękopisów. Większy rozwój kulturą antyczną miał miejsce w XV/XVI w. Ludwik XII przywiózł do Francji księgozbiory Sforzów i Vincontich. Przejęcie tej biblioteki to 1000 rękopisów i fragmenty biblioteki Petratci. Ludwik XII stworzył podwaliny biblioteki, przetworzonej później na Bibliotekę Narodową. Bibliotekarzom zlecano wyjazdy do Grecji w celu ściągnięcia wspaniałych zabytków. Franciszek I (poszczątek XVI w.) wzbogacił zbiory o zbiory z północnych Włoszech. Zbiory przeniesiono do zameczku Fontableu(?). Wprowadzono zarządzenie o egzemplarzu obowiązkowym. Pomyślnie rozwijało się zbieractwo książek u Henryka II (XVI w.). Książki z jego biblioteki nosiły bogate oprawy z literą H i D (kochanka królewska). Katarzyna Medycyjska to też zapalona zbieraczka ksiąg, acz przeżyła wiele bibliotecznych strat. Miała długi i spłacała te długi książkami z Biblioteki Królewskiej. Dopiero Henryk IV odkupił znaczną część księgozbioru królewskiego. Druga połowa XVI w. to okres wojen religijnych, co nie sprzyjało zbieractwu ksiąg. Bibliotekę przeniesiono do Paryża, przenoszono ją z miejsca na miejsce. Księgozbiory nie były już nigdzie przenoszone.
Dwór hiszpański. Filip II miał bibliotekę liczoną na 18 tysięcy tomów. To księgozbiory z natury specjalne. Część tych zbiorów została przekazana klasztorowi Św. Wawrzyńca. Biblioteka cesarska w Wiedniu ma zbiory sięgające XIII w. Każdy władca chciał mieć w tym czasie zbiory antyczne. W wieku XVI niszczono i palono księgozbiory podczas wojen. Kształtowały się księgozbiory królewskie o charakterze antycznym (po części chrześcijański, od XVI także protestancki).
W4 [27.10.2010] - Obóz panujących; Węgry, Ruś, Polska
Węgry
Już w 1. poł. XV w. wiele krajów europejskich podąża za nurtem renesansowym. Król węgierski, Maciej Korwin (panował 2 poł. XV w.) był wybitnie nastawiony na rozwój kultury. Wybitni humaniści - tacy jak Janos Vitéz, Janusz Panunnius - mieli za zadanie jeździć po Europie i zdobywać wspaniałe zbiory, aby tworzyć kulturalną kolekcję. Księgi pochodziły ze zbiorów klasztornych i nie wszystkie szły na rzecz króla - taki Panonnius miał pozyskaną w ten sposób własną bibliotekę. Odwiedzano Italię i kształcono się na tamtejszych uniwersytetach. Vitéz i Panunnius byli zamieszani w spisek, mający na celu osadzenie na tronie Kazimierza Jagiellończyka. Maciej Korwin popadł w konflikt ze światem humanistycznym i stał się obiektem włoskiej krytyki humanistów. Ale po swojemu kontynuował dzieło bibliotekę węgierską. Zaczął organizować swą słynną bibliotekę Korwinianum. Z biblioteką tą współpracował Bartłomiej Fontius, sporządzający i kopiujący rękopisy a także Attavante degli Attavanti. Pierwszym bibliotekarzem z prawdziwego zdarzenia był Galeotto. Przyczynił się do uporządkowania zebranych zbiorów. Rozmiary biblioteki trudno dziś ocenić, ale należała do jednych z największych zbiorów europejskich. Zbierała dzieła z astronomii, matematyki, medycyny, pisma humanistów, klasyków, pisarzy chrześcijańskich, scholastyka (choć w małym stopniu). Korzystało z niej wielu zagranicznych gości w celach badawczych
Ruś
W XVI w. dużą rolę odgrywała książka rękopiśmienna. Iwan III (przełom XV i XVI), Wasyl III (początek XVI w.), Iwan IV Groźny (XVI w.). Wiele osób sugeruje, że na Ruś zbiory przywiozła Zofia Paleolog, żona Iwana III (pomost kulturalny z Bizancjum). Zbiory na Rusi mogły być darem z Konstantynopola, acz mogły być sprowadzone z Rzymu.
Złoty wiek kultury Polskiej (XVI w.)
To chociażby Jan Długosz ze swymi kronikami, w Polsce działał też Kallimach z Włoch. W XVI w. Polska nie prowadziła wojen religijnych, toteż kultura mogła się rozwijać. Mówimy o księgozbiorach szlacheckich, mieszczańskich. Kazimierz Jagiellończyk i Filip Kallimach i inni przyczyniali się do rozwoju księgozbioru renesansowego. Poszczególni synowie Kazimierza Jagiellończyka - na dworze czeskim i węgierskim - przenosili polskie zbiory i rozszerzali je w innych państwach.
Jan Olbracht swoją bibliotekę ofiarował krakowskiej Katedrze; część - Akademii Krakowskiej. Humanistyczny księgozbiór nie był jego dziełem, a pewnie stanowił kontynuację. Znaczna część to dzieła religijne i prawnicze. Najmłodszy syn Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunt, posiadał początkowo 70 ksiąg ruskich i polskich. Cenną bibliotekę posiadała królowa Bona.
Do bibliotek dworskich należy zaliczyć Albrechta Brandenburskiego (mistrza krzyżackiego, ten od Hołdu Pruskiego). Crotus Rubians, Polyph Feliks Körzig, Heinz Zell. Księgi oprawiane były w srebrno, złoto, emalię. Mówiło się o srebrnej bibliotece. Władcy mogli sobie na to pozwolić.
Ostatni z Jagiellonów, Zygmunt August był władcą wybitnie renesansowym. Kwitło bibliofilstwo. Gromadził swoje zbiory w Tykocinie, a zakupy prowadził bibliotekarz królewski Jan z Koźmina (choć do czasu, gdy bibliotekarz przeszedł na protestantyzm i preferował inną literaturę). Łukasz Górnicki, Jan Zamoyski (włączał do biblioteki królewskiej wiele rękopisów). Księgozbiór Zygmunta Augusta liczył ponad 400 woluminów, choć miał charakter prywatnej kolekcji. Zawierała kompendia wiedzy, kolekcje - głównie prawo i historia. Książki z biblioteki Zygmunta były powleczone ciemną skórę z super-ekslibrisem, na tylnej okładce istniał napis „Zygmunta Augusta Pomnik” oraz datę oprawy. Swój zbiór zapisał Zygmunt Kolegium Liturgicznym w Wilnie. W czasie wojen szwedzkich spuścizna ta uległa rozproszeniu. Część trafiła do Poznania, część została zrabowana do Szwecji. Za czasów Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta powstały Acta Tomicjana - zbiór dzieł związanych z biskupem krakowskim i kanclerzem Tomicianem.
Henryk Walezy nie miał bardzo dużego księgozbioru, a to, co zebrał, zabrał ze sobą do Francji. Stefan Batory ożenił się z Jagiellonką i za jego czasów znów rozkwitło bibliofilstwo. Zawierały jego księgozbiory dokumenty o Piastach Śląskich. Odnowił księgozbiór królewski.
Szlachta i magnateria wzorem panujących tworzyła własne księgozbiory. Posiadanie cennych zbiorów było modne. Zbierano filozofię, astronomię, geografię, medycynę, przyrodoznawstwo. Tematyka teologiczna została wyparta księgozbiorami humanistycznymi.
Biskup poznański, Jan Lubrański, studiował we Włoszech, zaprzyjaźnił się z Manuncjuszem. Po powrocie gromadził dzieła polityczne, prawne i inne. Zbierał głównie dzieła w języku łacińskim. Przeważa proza. Literatura naukowa wiodła prym nad literaturą piękną. Zbiory zostały bardzo rozproszone. Kanclerz koronny Maciej Drzewicki zbierał pisarzy starożytnych z Grecji i Rzymu, posiadał rękopisy Kallimacha. Piotr Tomicki miał dobrze znany księgozbiór. Kształcił się on w Bolonii, Rzymie. Przyczynił się do rozwoju biblioteki królewskiej, utrzymywał kontakty z Łazarzem Bonamico i od niego, z Bazylei, otrzymywał cenne zbiory. Miał nawet książki z biblioteki Erazma z Rotterdamu jak i jego autorstwa. Prymas, kanclerz i poeta Andrzej Krzycki (XV/XVI w.) opiekował się wieloma bibliotekami, a zbierał iluminowane rękopisy.
W5 [03.11.2010] - rola mieszczaństwa w rozwoju bibliotek, zbiory uczonych, kościołów
W renesansie inną grupą społeczną, powiększającą swą zamożność, było mieszczaństwo. Przyczyniło się do handlu książką. Nie stanowiło jednolitej grupy społecznej - mamy rozwarstwienie i zróżnicowanie. Mieszczanie kierowali się często snobizmem, tworzyli księgozbiory humanistyczne. Prywatne biblioteki tworzyli lekarze i prawnicy. Zawody dostępne dla mieszczan wymagały dużej wiedzy i posługiwania się literaturą fachową. Na terenie miast znajdowała się poważna liczba księgozbiorów - spotykamy je w całej Europie:
np. prawnicze i medyczne zbiory w Paryżu zdradzały też zainteresowania kulturą antyczną, teologią. Jan Le Fédaz miał zbiór liczący 700 pozycji (1. poł XVI w.).
Duże inicjatywy przejawiało mieszczaństwo niemieckie (np. Norymberga - rodzina Schedlów gromadziła pokoleniowo książki z filologii, medycyny, prawa, teologii - ponad 600 woluminów + katalog. Też w Norymberdze: Wilbart Pirckheimar, humanista; inny humanista to Konrad Hoitinger - zażyłe stosunki z cesarzem Maksymilianem (dublety), księgozbiory bibliotek - Zwickau, Kolonia - przeło XVI/XVII).
W Polsce mieszczaństwo też zbierało księgi. To np. Biblioteka patrycjuszowska Eichlerów z Krakowa - bogaty księgozbiór Szylinga, biblioteka Borków. Z Krakowem związany był też Ludwik Decjusz, sekretarz Zygmunta III. W Poznaniu patrycjuszowskie zbiory Pawła Jasińskiego. Lwów miał księgozbiór medyczny Wojciecha Pediana. Medyczne zbiory miała też rodzina Heyll'ów - Krzysztof i Henryk. W Gdańsku: Jan Jaszke, gdańszczaninem był też Jan Dantyszek (XV/XVI), stosunki z Melanktonem, Lutrem. W Toruniu mamy księgozbiory patrycjusza i burmistrza Henryka Strobanda. Sekretarze miejscy i notariusze też tworzyli swoje księgozbiory. Rozwijały się księgozbiory powiązanego z Polską Wrocławia. Tomasz Rediger zapisał w testamencie, by jego zbiór przekazać na rzecz miasta (upublicznienie) - zbiory łacińskie, greckie, humanistyczne. Z Wrocławiem związany był Jan Krato (lekarz) lub Andrzej Dudycz (reformator), Kazimierz Szolc (przyrodnik).
Księgi gromadził polski świat rzemieślniczy. Zbiory niewielkie, ale świadczyły o kulturalnych ambicjach. Mało było książek fachowych - zawodu uczono się drogą praktyki.
Środowisko mieszczańskie to handel książką. W dobie renesansu prowadzony był głównie przez mieszczan. Centrum handlu książką to Niemcy. Do najwcześniejszych drukarzy i księgarzy należał Antoni Koberger (XV/XVI). Miał swoich przedstawicieli i swoje składy w wielu krajach Europy. Poważnymi ośrodkami były Frankfurt nad Menem oraz Lipsk (targi książki, katalogi książek). Handlowali książką introligatorzy i kramarze. Handel książką pojawił się początkowo w Krakowie (Haller, Szarfenberg, Fiol). Innym miastem handlowym jest Poznań - norymberska firma Kobergerów, rodzina Patrusów (księgarz zawodem dziedzicznym). Warszawa też starała się dorównać stolicom księgarskim.
Pod koniec XV i XVI w. większość starych uniwersytetów stanęła w obliczu kryzysu. Nie było widać świeżego powietrza, stroniono od nauk przyrodniczych, trzymano się starych wzorców, ciągle tkwiły w średniowieczu. Nieliczne tylko nadążały z duchem czasu. Nowe uczelnie w księgozbiorach miały już dzieła humanistyczne. Księgozbiory nie nadążały za powszechnymi zainteresowaniami. W krajach reformacyjnych wiele bibliotek akademickich zostało zniszczonych (np. Oxford). Mamy zatem stagnację. Zmieniać coś się zaczęło dopiero w przełomie XVI/XVII - założono nową bibliotekę z nowym spojrzeniem na rzeczywistość. W 1502 roku powstał uniwersytet w Wittenberdze. Nie był obciążony przeszłością i rozwijał się pomyślnie w humanizmie. Dobrze prosperowały biblioteki akademickie w Niderlandach (Utrecht z bibliotekę dla profesorów i studentów z drukami greckimi i orientalnymi). Pod koniec XVII w. założono uniwersytet w Amsterdamie. Wiele dzieł klasycznych (Iustus, Skallinger). Doliczyć trzeba Szwajcarię - nieliczny kraj, w którym obserwujemy prężny rozwój renesansowych uniwersytetów. Berno, Lozanna, Genewa. Teologiczne z początku, umiały się dostosować do wymogów nowego świata. Na terenie Rusi działały biblioteki klasztorów.
Akademia Krakowska podobnie jak wcześniej założone uniwersytety przeżywała kryzys. Przełom XV/XVI to jeszcze pomyślny rozwój, ale w latach '30 XVI nastąpił regres i odcięcie przed nowym z obawy przed reformacją. W Polsce, jak wiemy, nie było wojen religijnych, ale działania w Europie korzystnie się nie odbiły. Trzon główny biblioteki to sztuki wyzwolone i teologiczne (Collegium Maius). Liczba księgozbioru wzrastała (głównie profesorskie). W 1517 Tomasz Obiedziński wystąpił z projektem budowy nowego lokalu. Dobudowano pewien lokal i gromadzono tam księgozbiory medycyny, przyrządy astronomiczne, geograficzne (Sala Obiedzińskiego, acz wiele innych osób fundowało tą inicjatywę). Wpływały liczne dary - Piotra z zabrzeczyc, Mikołaja Czepli, Mikołaja z Krosna i wielu innych. Opieunem zbiorów był prawnik Piotr Tomicki. W 2. poł XVI swoje zbiory przekazał Stanisław Grzebski (Bizancjum, greka), w darach były też dzieła autorów klasycznych. Benedykt z Koźmina w 1599 sporządził testament i zapisał bibliotece 1000zł polskich. Nakazał, by kupowano wartościowe książki z krytycznymi komentarzami. Z początkiem XVI biblioteka w Kolegium Większym miała zbiory 3000 dzieł. Bibliotekarze: Mikołaj z Szadka, Marcin Grycjusz z Pilzna. Prowadzono katalogi, acz większa część zbiorów nie została zinwentaryzowana. Dokumenty z archiwum uniwersyteckiego, oddzielnie biblioteka prawnicza. Były też oczywiście podręczne biblioteki w mieszkaniach profesorskich.
Jak oceniano bibliotekę Akademii Krakowskiej? Cieszyła się dobrą opinią. Angello Rocca z watykańskiej biblioteki wyrażał się z uznaniem o niej. Henryk Betano także opiewał tą bibliotekę z mnóstwem książek. W latach 1578-1579 powstał uniwersytet wileński z księgozbiorem pojezuickim ze znaczną częścią zbiorów Zygmunta Augusta. Akademia Zamoyska, renesansowe gimnazja - też były tam cenne zbiory.
Księgozbiory Biblioteki Mikołaja Kopernika i Macieja z Miechowa. Mikołaj Kopernik swój księgozbiór zapisał dla Fromborka. Do dziś znajduje się na terenach Szwecji. Był to zbiór naukowy - dzieła astronomiczne, matematyczne, przyrodnicze, mało humanistycznych. Maciej z Miechowa to historyk i geograf (XV/XVI). Miechowita kształcił się w Krakowie i we Włoszech, stąd biblioteka ta była głównie humanistyczna (1000 pozycji w 250 woluminach, acz mało w tym estetyki okładek). Astonomia, astrologia, literatura klasyczna, historia.
Istotne było w renesansie kształcenie nawyków czytelniczych (rzecz jasna było to właściwe dla odpowiednich stanów)
W6 [17.11.2010] - Biblioteki okresu baroku
Biblioteki XVII w. to okres wojny trzydziestoletniej. W Polsce mamy wojny polsko-tureckie, polsko-szwedzkie i polsko-moskiewskie. To długotrwały kryzys dla rozwoju kulturalnego. Przedmiotem rabunku i przemieszczeń stawały się często księgozbiory. Biblioteki szwedzkie wzbogaciły się o zbiory polskie, słowackie, duńskie. Polska brała też udział w wojnie północnej. Była terenem walk między poszczególnymi państwami. W wojnie szwedzkiej nie rabowano tak jak podczas potopu, ale i tak wiele zbiorów uległo zniszczeniu.
Produkcja drukarska w tym okresie miała się jednak dobrze, a zbiory w księgarniach narastały. W XVII w. pojawiła się nowa forma zakupu - aukcja. Przyczyniła się do wzbogacenia informacji o księgozbiorach. Charakterystyczne były sprzedawane całe księgozbiory. Pierwsza aukcja obyła się w Leidzie, w Holandii - zapoczątkował ją Ludwik Elzewir 1604, acz to pierwsza aukcja udokumentowana. Szybko taka forma zyskała popularność. Przed aukcjami drukowano katalogi książek, które były podzielone na działy. To pozwalało zorientować się o tematyce, dziś to dobre źródło o historii bibliotek.
Bibliofilstwo rozwijało się w wielu państwach, acz nie każde musiało sobie na to pozwolić. Nie ucierpiała od wojen jedynie Francja. Renesansowa idea bibliotek publicznych powoli się kończyła; zaczęto udostępniać księgozbiory na szeroką skalę. Jeden z pierwszych inicjatorów to Mazaren - biblioteka jego była pierwszą udostępnianą szerszej publiczności. Często biblioteki zapisywane były w testamentach społeczeństwu. Zdarzało się jednak, że ulegały rozproszeniu. Coraz lepiej rejestrowano książki. Było coraz więcej postulatów tworzenia katalogów alfabetycznych i rzeczowych. W 1664 ukazało się dzieło Hottingera: Bibliothecarius quaadriportitus, omawiające gromadzenie, opracowanie i udostępnienie zbiorów. Księgozbiory jego zdaniem powinny mieć charakter selektywny i powinny być ułożone według dziedzin.
W budownictwie bibliotecznym dominował typ sali bibliotecznej. Nie stosowano już pulpitów, a księgi umieszczane były w wysokich szafach aż po sufit. W połowie szaf zaczęto stosować wysokie galeryjki. Jak to w okresie baroku były to prawdziwe arcydzieła architektoniczne o bogactwie ornamentów. Zbiory biblioteczne zaczęto łączyć z eksponatami muzealnymi. W 1638 utworzono Bibliotekę przy Uniwersytecie Harvarda.
Biblioteki panujących i arystokracji. Wiek XVII to okres wojen i zniszczeń, acz we Francji Biblioteka Królewska w 1622 otrzymała swój pierwszy inwentarz, zredagowany przez Mikołaja Rigault. W późniejszym okresie za Ludwika XIV księgozbiorem opiekował się Colbert (i Louvois). Był „panem, sterem i okrętem” tej biblioteki (był ministrem finansów). Z chwilą śmierci Ludwika XIV (1715) Biblioteka Królewska liczyła 300 tysięcy ksiąg. Colbert, Mazarin i Richelieu - inicjator Akademii Francuskiej i znany bibliofil. Chciał stworzyć bibliotekę z dużym rozmachę. Osoby duchowne nabywały (za bezcen) druki z klasztorów, kasacji. Ludwik XIII nabył dla siebie 1000 rękopisów orientalnych. Richelieu zapragnął ich do swojego księgozbioru. Po latach księgozbiór został rozproszony.
Mazarin był Włochem, we Francji otrzymał kapelusz kardynalski. Kontynuował idee Richelieu, acz w kraju był znienawidzony, zmuszało go społeczeństwo do ucieczki; posiadał olbrzymią bibliotekę już w Rzymie. Sprowadzał introligatorów z Paryża. Podróżował po Europie, skupował druki i rękopisy. Jego biblioteka liczyła 45 tysięcy druków i kilkaset rękopisów. W 1653 Mazarin ponownie odzyskał władzę, zaczął na nowo kompletować zbiory. Zgromadził na nowo 40 tysięcy książek. Zarządził publiczne udostępnianie swojego zbioru, acz dopiero od 1691 roku zaczęto to udostępniać
Colbert był reorganizatorem Biblioteki Królewskiej. W przeciwieństwie do poprzedników, nad biblioteką czuwał sam. Ofiarowano mu w prezencie bezcenne książki. Jego księgozbiór osiągnął liczbę 50 tysięcy druków. Były to safianowe oprawy z herbem zaskrońca. Ludwik XV kontynuował to dzieło.
Obok władców i ministrów trudnili się inni możni - np. Gaston Orleański, sekretarze stanu, reprezentanci stanu duchownego. W 1624 kardynał de la Rochefoucauld założył bibliotekę na bazie budownictwa barokowego.
Poza Francją Rzesza Niemiecka (jako liczne ksiąstewka) przystąpiła w 2. poł XVII w. do budowania bibliotek w dwóch obozach - protestanckim i katolickim. Maksymilian Bawarski zdobył wiele bezcennych rękopisów - część przeznaczył nawet papieżowi. Część zawartości bibliotek niemieckich została zrabowana przez Szwedów. Ffryderyk III też gromadził swoje zbiory.
Biblioteki szwedzkie po dzień dzisiejszy znajduje się wiele książek z Europy zachodniej i także z Polski. Jednym z największych rabusi był Gustaw Adolf, który na początku XVII w. napadł na Polskę, Czechy, Niemcy. Biblioteka w Upsali powstała wyłącznie na bazie rabunków. Krystyna, która objęła po nim panowanie, założyła Bibliotekę Narodową w Sztokholmie. W Rzymie utworzyła nową bibliotekę i księgozbiór przekazała papieżowi. Karol X Gustaw (ten od potopu) grabił jeszcze bardziej.
W Danii w 1655 powstała Biblioteka Królewska z budynkiem w stylu barokowym. Tam, gdzie tworzono nowe księgozbiory.
Na Rusi przeważały rękopisy jeszcze w XVII w. Pojawiały się księgi obcojęzyczne. Biblioteka carów, Wasyl Wasylewicz Golicyn był znanym bibliofilem.
W Czechach dużo zbiorów padło ofiarą rabunków szwedzkich. Wywieziono bibliotekę królewską z zamku na Hradczanach - podczas wojny 30-letniej.
Następne zajęcia: biblioteki oświeceniowe; Francja, Niemcy, Włochy, ważniejsze biblioteki w Europie, Załuscy, Stanistław August i jego biblioteka po dzień dzisiejszy.
W7 [24.11.2010] - Oświecenie, biblioteki publiczne do rewolucji francuskiej
Rewolucja francuska ma swoje plusy i minusy. Wiele cennych księgozbiorów uległo zniszczeniu.
W okresie oświecenia ilość księgozbiorów wzrastała - funkcjonowało ciągle zbieractwo - wśród szlachty, mieszczaństwa. Magnateria bardziej dbała o księgozbiory niż szlachta. Przodującym państwem w zakresie bibliofilstwa była Francja. Wyznaczała wzorce. A Polskie oświecenie z trudem torowało sobie drogę przez ciemne wieki saskie. Po raz pierwszy zastosowano państwową politykę biblioteczną (Komisja Edukacji Narodowej). Wzbogacano się na handlu książką (też na aukcjach). Za panowania Ludwika XV stworzono urząd dyrektora księgarstwa. Księgarze otrzymali liczne przywileje. Powstał zawód bukinistów - sprzedających książki na wolnym powietrzu nad brzegiem Sekwany.
W Polsce jako nowe formy handlu stosowano aukcję i subskrypcje. Pojawiały się też katalogi księgarskie i informacje prasowe. Na terenie Warszawy działał Piotr Dufour oraz M. Gröll. Drugi był najbardziej znanym księgarzem z Drezna, w 1770 nabył księgarnię Bogumiła Nocolai. Działał też na ziemiach pruskich. Prowadził ożywione kontakty z Paryżem, Amsterdamem, Lipskiem, Kornami z Wrocławia. Posiadał nawet filię we Lwowie. Przyczynił się do rozpowszechniania druków polskich. Niezależnie od Grölla działął Poser, Lex, Jan Tomasz Trattner. Poza Warszawą księgarnie działały w Toruniu, Poznaniu, Lwów, Wrocław (no, poza Polską wtedy).
Książęta francuscy starali się dorównać Bibliotece Królewskiej. Do Paryża zaczęli ściągać bibliofile z przeróżnych krajów na przeróżne aukcje. Książki wielmożów trafiały na aukcje. Sama markiza Popadour miała własną bibliotekę i zbierała książki. Nad Biblioteką Królewską sprawowali pieczę poszczególni bibliotekarze. 54 pracowników - zwykle duchownych - o dużym przygotowaniu filologicznym. Otwarta była 2 razy w tygodniu, korzystali z nich ludzkie nauki. Przykładem może być król pruski, Fryderyk II, hołdujący francuskiej kulturze. Biblioteki jego miały dziwny charakter ze względu na Fryderyka Wilhelma I, który utrudniał synowi zbieranie książek. Sprzedał księgozbiór handlarzowi J. Haude, który zwrócił go Fryderykowi, gdy ten objął z powrotem władzę. Fryderyk zbierał książki potajemnie. Ojciec znów ją odkrył i sprzedał na aukcji w Holandii. Po objęciu tronu ponownie zaczął zbierać książki. Stworzył w sumie 6 bibliotek - od zamku w Poczdamie do zamku Wrocławskiego. W księgozbiorach tych były rarytasy, cenne rękopisy. Charakterystyczne było oprawianie książek w czerwony safian i posiadały kilka rodzajów superekslibrisów.
Brühl z Drezna zgromadził 62 tysiące tomów - dziś jest to Saska Biblioteka Krajowa w Dreźnie. Inni kolekcjonerzy tworzyli katalogi. Biblioteka dworska w Dreźnie została publicznie udostępniona w XIX (nie całkowicie rzecz jasna). Zbiory Augusta III Sasa nie zadomowiły się na stałe w Polsce. Księgozbiory te przeniesione zostały do Drezna.
W Anglii największym zbieraczem był Edward Harley (XVII/XVIII). Zebrał 50 tysięcy książek, dokumentów, listów - była to więc biblioteka i archiwum. Dla Jerzego I zbierano książki, później przekazane do Cambridge. Biblioteki kwitły na zachodzie, acz oświecenie dotarło też do Rosji. W wielu dziedzinach dostosowywano życie kulturalne do wzorców zachodnioeuropejskich. Tracą na znaczeniu zbiory klasztorne. Rośnie znaczenie prywatnych zbiorów - Teofan Prokopovicz zbierał grekę, łacinę, klasykę. Doszło do powstania Biblioteki Publicznej.
W 1706 u Kiprianova powstał skład książek. Piotr I przygotowywał się do otwarcia biblioteki publicznej w Petersburgu. W 1726 roku otwarto ją jako pierwszą bibliotekę publiczną.
W XVIII ciągle starano się tworzyć biblioteki publiczne, coraz częściej udostępniano np. Bibliotekę Mazariniego, zbiory kościelne (np. Biblioteka Augustianów u Św. Wiktora). Biblioteki publiczne zaczynają nawet powstawać na prowincji. Notuje się duży postęp w upublicznieniu książki dzięki Rewolucji francuskiej. Liczne biblioteki tworzone były przez drobnych reprezentantów. Najbardziej znany we Francji był księgozbiór Antoniego Magliabechi, sięgający 30 tysięcy tomów. To zarodek Florenckiej Biblioteki Narodowej. Powiększono księgozbiór o liczne dary i biblioteki klasztorne.
Powstała Biblioteka Narodowa w Neapolu. Powstała Biblioteka British Museum Library, włączająca nawet zbiory królewskie. Wprowadzono egzemplarz obowiązkowy a w 1759 została udostępniona publicznie.
Na zachodzie Europy zaczyna powstawać nowy typ biblioteki - biblioteki stowarzyszeniowe. Pierwszą XVIII-wieczną biblioteką tego typu powstała w Filadelfii w 1731 z inspiracji Beniamina Franklina. Było to Stowarzyszenie The Junto - The Library Company. Ten typ biblioteki najbardziej się przyjął na gruncie angielskim 1757 - Brigham, Liverpool.
Obok takich bibliotek dużą rolę na przełomie XVII/XVIII wieku miały biblioteki wędrowne. Inicjatywa takiej biblioteki zrodziła się w Australii. Myśl przednia, inicjatywa dobra, ale większe efekty przyniosła w Europie. Nawet po '45 roku w Polsce kontynuowano takie inicjatywy, dobrze funkcjonują na terenach prowincji.
Wielka rewolucja francuska spowodowała daleko idące zmiany. Z początkiem XIX w. doprowadzono w Niemczech do sekularyzacji klasztorów - były ogałacane z cennych zbiorów. Rewolucja tworzyła i niszczyła jednocześnie. Przyniosła olbrzymie zmiany. Dekret z 2 listopada 1789 zarządzono konfiskatę dóbr kościelnych. W latach 1792/93 nastąpiła konfiskata bibliotek uniwersytetów i akademii. Ta olbrzymia czystka nie dosięgła Biblioteki Królewskiej i Biblioteki Arsenału. Zbiory przewieziono do magazynów. Szacowano 12 milionów książek. Ukazało się 20 dekretów w sprawach bibliotecznych. Biblioteka Narodowa powstała w 1792 z dawnej Biblioteki Królewskiej. Przekazano ponad 300 tysięcy tomów. Księgi wystawiano na licytację; niejedno arcydzieło kupowano za bezcen. Po latach księgarze i bukiniści sprzedawali książki z olbrzymim zyskiem.
Napoleon też święty nie był. Niszczył, dewastował, grabił. Księgozbiory takie stawały się podstawą tworzenia nowych bibliotek.
S