Zioła stosowane w chorobach dróg oddechowych.

Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki

Choroby dróg oddechowych, zwłaszcza górnych, czyli nosa, gardła i krtani to infekcje, z powodu, których najczęściej zwracamy się do lekarza, szczególnie jesienią i zimą, a także wczesną wiosną, gdy występuje największe nasilenie zakażeń.

     Układ oddechowy jest swoistym „połączeniem” ze światem zewnętrznym. Z tego powodu bardzo często kontakt z innymi ludźmi, którzy są chorzy na choroby przenoszone drogą kropelkową (z powietrzem) może spowodować zakażenie wywołane wirusami, bakteriami, grzybami i pierwotniakami.

Choroby układu oddechowego

    Oczywiście, układ oddechowy nie jest bynajmniej bezbronny wobec nich. Ma on liczne zabezpieczenia, które go chronią przed skutkami ich ustawicznej agresji. Działają w nim bardzo skuteczne mechanizmy obronne. Jedne są ściśle związane ze strukturą i funkcją określonej części układu oddechowego i działają miejscowo, głównie w błonie śluzowej, inne mają ogólnoustrojowy charakter i są związane z układem odpornościowym. Załamanie się barier ochronnych, zarówno miejscowych, jak i ogólnych, sprzyja występowaniu w układzie oddechowym wielu chorób.

     Mogą to być choroby ostre, których początek jest nagły. W ich przebiegu dochodzi niekiedy do istotnych zaburzeń czynności układu oddechowego. Stan chorego szybko zmienia się, czasem w krótkim czasie bardzo się pogarsza. Choroba może być groźna dla życia. Zwykle ostre choroby układu oddechowego trwają krótko i - co ważne - w większości są na szczęście wyleczalne (np. wirusowe i/lub bakteryjne zakażenia dróg oddechowych, szczególnie górnych, "zwykły" napad astmy oskrzelowej czy kataru siennego, a także odma opłucnowa samoistna), a nawet - samowyleczalne, tzn. nie wymagające interwencji lekarza (np. znacząca większość zakażeń wirusowych i bakteryjnych).

     Niektóre choroby długo trwają, przyjmując postać podostrą. Podobnie jak choroby ostre, mogą mieć dość nagły początek, za to dalszy ich przebieg rozciąga się w czasie, a symptomy zdrowienia są niejednoznaczne. Przedłużanie się w czasie chorób pierwotnie zaliczanych do ostro przebiegających (np. zapalenia płuc) powinno zwiększyć czujność pacjenta i lekarza, ponieważ w takich przypadkach nierzadko zdarza się, iż rzeczywistą przyczyną "podostrej postaci" choroby jest całkiem inne schorzenie, np. rak płuca albo gruźlica.

     Dużą grupę schorzeń układu oddechowego stanowią choroby przewlekłe, charakteryzujące się niejasnym, często trudnym do ustalenia początkiem, przebiegające z nasileniami i częściowymi remisjami (np. przewlekła obturacyjna choroba płuc, pylice, sarkoidoza, gruźlica płuc). Kiedy choroba postępuje, organizm "ma czas" na wytworzenie rozmaitych mechanizmów obronnych, działających tak w obrębie układu oddechowego, jak i poza nim, pozwalających choćby częściowo zredukować skutki nieodłącznie towarzyszących schorzeniu zaburzeń wentylacji.

Jak przebiega zakażenie

     Wydzielina znajdująca się w drogach oddechowych w warunkach prawidłowych zapobiega wysychaniu błon śluzowych i zapewnia właściwe funkcjonowanie rzęsek w nabłonku je wyściełającym. W skutek infekcji wirusowej lub bakteryjnej często dochodzi do jej nadprodukcji i staje się ona zbyt lepka, a wtedy w zwykłym odruchu kaszlowym nie można się jej pozbyć. Zaleganie wydzieliny w górnych drogach oddechowych zakłóca ich funkcjonowanie i stanowi dobrą pożywkę dla drobnoustrojów. Grozi niebezpiecznym rozwinięciem się infekcji i pojawieniem gorączki, a także rozszerzeniem zakażenia na dolne drogi oddechowe, czyli najczęściej oskrzela. Konieczne jest więc zastosowanie leków ułatwiających odkrztuszanie, przeciwbakteryjnych i przeciwgorączkowych. Pojawiający się suchy kaszel trwającym 2-3 dni, może sygnalizować stan zapalny oskrzeli.

Metody walki z infekcją

     Jeżeli kaszel jest uporczywy, przeszkadza w zasypianiu i funkcjonowaniu w ciągu dnia, warto zastosować preparaty zawierające śluzy roślinne (np. korzeń lub liść prawoślazu, kwiat lub liść ślazu dzikiego). Mają one właściwości powlekające górne drogi oddechowe, dzięki czemu łagodzą podrażnienia, które także mogą wywołać odruch kaszlu. Śluz roślinny ma również zdolności pęcznienia. Rozpulchnia więc wydzielinę zalegającą w górnych drogach oddechowych i ułatwia jej usuwanie, co jest warunkiem powrotu do zdrowia.

     Inne związki naturalne o działaniu ułatwiającym odkrztuszanie to olejki eteryczne i saponiny. Olejki eteryczne działają bezpośrednio na błonę śluzową oskrzeli zarówno po doustnym podaniu odpowiedniego zioła, jak i poprzez stosowanie inhalacji. W tym ostatnim wypadku należy jednak sprawdzić, czy surowiec olejkowy nie spowoduje reakcji niepożądanej, np. bólu głowy, alergii. Poprzez inhalacje substancje zapachowe działają również na ośrodkowy układ nerwowy. Nie wolno zatem stosować takiej formy leczenia u dzieci poniżej 12. roku życia i u kobiet w ciąży. Surowce olejkowe podrażniają błonę śluzową oskrzeli, wywołując odruch kaszlu. Mogą działać rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg oddechowych, ponadto upłynniają zalegającą w nich wydzielinę (efekt sekretolityczny), co ułatwia jej usunięcie. Z kolei saponiny pobudzają odruch kaszlu w nieco inny sposób - poprzez łagodne drażnienie błony śluzowej żołądka. W tym wypadku mówimy o pośrednim działaniu wykrztuśnym.

Biedrzeniec anyż

     Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum L.), anyż, anyżek jest to gatunek jednorocznej rośliny pochodzący z wschodnich obszarów basenu Morza Śródziemnego. Prawdopodobnym przodkiem rośliny uprawnej jest biedrzeniec kretycki (Pimpinella cretica Poir) pochodzący z wyżyn Iranu. W Polsce jest rzadko uprawiany. Łodyga ma do 50 cm wysokości. Jest dęta (pusta w środku, w międzywęźlach), okrągła, płytko bruzdkowana. Rozgałęziona na 2/3 wysokości. Liście są zmienne w zależności od umiejscowienia. Najniższe są długoogonkowe, okrągławe, ząbkowane. Środkowe są również długoogonkowe, ale 3-5 sieczne, ząbkowane. Natomiast górne liście siedzące są 2-3-krotnie pierzastosieczne lub niepodzielone. Kwiaty anyżu są białe, płatki owłosione, odpadające, zebrane w płaskie baldachy, złożone z 5-10 szypułek. Kwitnie czerwiec - lipiec.

     Biedrzeniec anyż jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce anyżu (Fructus Anisi) zawierające olejek eteryczny 1,5-3% zawierający 28% tłuszczu, a także białka i cukry. Wytwarza się z niego olejek anyżowy (Oleum Anisi), którego głównym składnikiem (90%) jest anetol i syrop anyżowy (anyżkowy, Sirupus Anisi). Owoce działają wykrztuśnie (składnik syropów), rozkurczowo, moczo- i wiatropędnie, także pobudzają laktację. Działają w niewielkim stopniu przeciwbakteryjne. Olejek anyżowy jest środkiem smakowym i aromatycznym wykorzystywanym w przemyśle spożywczym, perfumeryjnym i farmaceutycznym oraz spirytusowym (anyżówka). Działa odkażająco na skórę, toksycznie na pasożyty, odstraszająco na owady, wykrztuśnie i rozkurczająco (do inhalacji). W pediatrii jest stosowany jako środek wiatropędny.

     Anyżowi przypisuje się również magiczne właściwości. Zasuszone ziele lub jego owoce, wąchane bądź noszone na szyi w woreczku koloru niebieskiego lub fioletowego (barwy magiczne) sprawiać mają wyostrzenie zdolności parapsychicznych. 

Babka lancetowata

     Babka lancetowata( Plantago lanceolata L.), babka wąskolistna, babka koniczynowa, babka koniczynowata, języczki polne, żywiec jest to gatunek byliny należący do rodziny babkowatych (Plantaginaceae Juss.). Występuje w stanie dzikim na całym obszarze klimatu umiarkowanego: w Europie i Azji aż do Himalajów. Gatunek bardzo zmienny, przystosowany do życia w różnych warunkach. Został rozwleczony na wszystkie kontynenty. W Polsce pospolity. Liście babki są długie, równowąskie, lancetowate, u nasady zwężone w rynienkowaty owłosiony ogonek, skupione są w przyziemne rozety, mają 3-7 równoległych nerwów. Blaszka liściowa przeważnie całobrzega, rzadko z nielicznymi ząbkami.

     Babka lancetowata jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są liście - Folium Plantaginis (Folium Plantaginis lanceolatae) lub cała roślina (Herba Plantaginis). Rzadziej stosuje się korzeń lub nasiona. Liście babki zawierają glikozydy irydoidowe (aukubinę, katalpol), flawonoidy, związki śluzowe, karotenoidy, garbniki, sole mineralne (związki krzemu, cynku i magnezu), kwasy organiczne oraz witaminy A, C, K. Sok z babki jest lekiem śluzowym i powlekającym. Również napary i odwary działają przeciwzapalnie w jamie ustnej, gardle i przewodzie pokarmowym. Działanie przeciwzapalne i niszczące bakterie zawdzięczamy irydoidom a osłonowe związkom śluzowym. Wyciągi z babki mają również nieznaczne właściwości wykrztuśne i regenerujące nabłonek. Lekko rozkurczają mięśnie gładkie dróg oddechowych. Stosowane są przeciwko kaszlowi (także u palaczy), chrypce, w stanach zapalnych z utrudnionym odkrztuszaniem i zalegającą wydzieliną. 

Tymianek pospolity

     Tymianek pospolity (Thymus vułgaris), tymian należy do rodziny wargowatych (Labiatae) pochodzi z obszaru Morza Śródziemnego. Już w starożytnym Egipcie tymianek był jednym ze składników służących do balsamowania zwłok, a także do sporządzania kadzideł. Przypisywano mu właściwości demoniczne, żołnierzom miał dodawać siły i odwagi (thymas- męstwo i odwaga). W Polsce spotyka się go czasami jako zdziczały. Częściej uprawia się go w ogródkach, a nawet w doniczkach, dla celów przyprawowych, leczniczych i kosmetycznych. Dobrze rośnie w słonecznym miejscu, na glebie lekkiej i bogatej w wapń. Jest krzewinką wieloletnią, podobną tak z wyglądu, jak i we właściwościach do macierzanki, z tą różnicą, że tymianek ma pędy nieco sztywniejsze, listki węższe, jaśniejsze i mocniejsze w zapachu, smaku i w działaniu. Łodyga czterokanciasta, częściowo płożąca się lub wznosząca, wyrastająca od 20-30 cm. Liście są owalnopodłużne, ułożone naprzemianlegle. Kwiaty drobne, bladoróźowe lub fiołkoworóżowe, zebrane w kątach liści u szczytu łodyg.

     Surowcem leczniczym jest ziele. Zawiera stosunkowo duże ilości olejku eterycznego, a w nim przeszło połowę stanowią związki fenolowe (tymol, karwakrol), garbniki (10%), flawonoidy, kwasy organiczne, żywice, cukry i liczne sole mineralne oraz substancje gorzkie i trójterpeny. Olejek eteryczny tymianku, a przede wszystkim zaś zawarty w nim tymol i karwakrol, działają wybitnie bakteriobójczo na wszystkie niemal drobnoustroje groźne dla człowieka, także na te odporne jak i nieodporne na znane antybiotyki. Głównie dzięki związkom flawonoidowym surowiec działa też przeciwskurczowo na mięśnie gładkie pobudzając czynność nabłonka górnych dróg oddechowych.

Dla tej przyczyny napary lub też wyciągi z ziela tymianku stosuje się w stanach zapalnych dróg oddechowych, przy męczącym kaszlu, chrypce, wysuszeniu błon śluzowych gardła, w nieżytach oskrzeli i trudnościach w odkrztuszaniu, głównie u dzieci, młodzieży i starszych osób. Tymianek stosuje się ponadto w nieżytach żołądka i jelit. Zapobiega nadmiernej fermentacji, wzdęciom i pobudza wydzielanie soków trawiennych.

     Tymol - wyciąg z tymianku o silnym działaniu bakteriobójczym ma duże zastosowanie w stomatologii, a jego przedawkowanie w takiej czy innej postaci (olejek tymiankowy także), wywołuje nudności, ból głowy, osłabienie oddechu, a u dzieci i starców może nawet zagrażać życiu. Przetwory tego ziela niszczą pasożyty jelitowe u człowieka. Ziele to zawiera także substancje helioskopijne i należy przechowywać w szczelnie zamykających się naczyniach, ale i chronić od światła. Tymianek poprawia też krążenie krwi, zwłaszcza w kapilarnych naczyniach krwionośnych, przyspieszając spalanie i odżywianie tkanek. 

Chrzan pospolity

     Chrzan pospolity (Armoracia rusticana), warzęcha, warzucha to gatunek okazałej byliny z rodziny kapustowatych. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar-blisko oraz more-morze, czyli roślina rosnąca blisko morza. Roślina uprawna i często dziczejąca. W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze. Łodyga osiągająca do 150 cm wysokości jest rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona. Korzeń jest długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. O bardzo silnym aromacie i ostrym smaku. Liście są odziomkowe bardzo duże, nawet do 101 cm dł., podłużnojajowate do podłużnych o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek. Środkowe liście łodygowe pierzastodzielne, górne, siedzące, lancetowate do równowąskich, karbowane lub piłkowane, szczyty tępe. Kwiaty są niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów. Kielich czterodziałkowy, korona 4-płatkowa, pręcików 6, słupek jest jeden. Kwitnie od czerwca do sierpnia i jest owadopylny. Owocem jest jajowata lub kulista łuszczynka z klapami bez nerwów.

     Chrzan jest rośliną leczniczą. Surowiec zielarski to korzeń - Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawiera m.in. glikozyd sinigryna, prowitaminę A, witaminy z grupy B, witaminę C, sole mineralne (wapń, potas, fosfor). Chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze oraz niewielkie moczopędne, pobudza wydzielanie soków trawiennych, zaleca się go w kamicy nerkowej, zwykłej niestrawności oraz w niedokwaśności. Zewnętrznie chrzan stosuje się w okładach łagodzących dolegliwości reumatyczne. 

Sosna zwyczajna

     Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.), sosna pospolita to gatunek wiecznie zielonego drzewa z rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje powszechnie na terenach górskich Europy Północnej i Środkowej oraz Syberii Wschodniej. Zasięg sosny zwyczajnej rozciąga się od Wielkiej Brytanii i Portugalii na zachodzie po Serbię, Kaukaz aż do Morza Ochockiego na wschodzie, na północy sięgając krańców Półwyspu Skandynawskiego. W południowej i zachodniej Europie zasięg ten jest poprzerywany, natomiast w środkowej i wschodniej zwarty. Sosna jest drzewem iglastym, zimozielonym. Korona jest luźna, z konarami rosnącymi w pozornych okółkach, początkowo stożkowata, z wiekiem staje się rozłożysta lub parasolowata, w zależności od warunków bytowania. Rosnące samotnie sosny mają rozłożyste, dosyć gęste korony. Rosnąc w zwarciu w skupiskach leśnych drzewa tracą dolne gałęzie i wykształcają prosty pień o wysokiej koronie. Sosny występujące na terenach nizinnych mają grubsze konary i korony lekko zaokrąglone, natomiast występujące na obszarach wyżynnych mają konary cieńsze i pokrój bardziej stożkowaty.

     Igły są szarozielone do niebieskozielonych, osadzone parami na krótkopędach, długości 3-5 cm, grubości 1-2 mm. Sztywne i twarde, zaostrzone, drobno piłkowane, skręcone dookoła swojej osi. Pozostają na drzewie od 3 do 6 lat. Sosna zwyczajna jest gatunkiem jednopiennym. Kwiaty pojawiają się od połowy maja do połowy czerwca. Kwiaty męskie wyrastają w miejsce igieł, najczęściej w dolnych partiach korony drzewa. Kwiaty żeńskie zlokalizowane są najczęściej w górnej części korony, ale mogą wyrosnąć na każdym odpowiednio nasłonecznionym pędzie. Sosna jest wiatropylna.

     Sosna jest rośliną leczniczą. Jako roślina lecznicza sosna zwyczajna wykorzystywana była od dawna. Doceniano dobroczynny wpływ tych drzew na organizm, zalecając spacery po nagrzanych słońcem, pachnących żywicą lasach sosnowych. Surowiec zielarski to młode pędy sosny (Gemmae Pini), igliwie, żywica i drewno. Z pędów i igliwia otrzymuje się olejek sosnowy (Oleum Pini silvestris), pozyskiwany przez destylację surowca z parą wodną. Z żywicy sosnowej (Balsamum Pini silvestris) destylowanej z parą wodną otrzymuje się terpentynę (Oleum Terebinthinae), można ją także pozyskać z odpadów drewna sosnowego. Pozostałością tego procesu jest kalafonia (Colophonium). Podczas suchej destylacji drewna otrzymuje się tzw. dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini). Pędy zawierają olejek eteryczny ok. 0,4% (m.in. α-pinen, β-pinen, limonen, borneol), substancje żywicowe i goryczowe, garbnik, witaminę C. Olejek sosnowy zawiera m.in. mieszaninę α- i β-pinenu, borneolu i jego estru octowego. Terpentyna zawiera α-, β-pinen, kamfen, karen, cymen. Kalafonia jest mieszaniną tzw. kwasów żywicznych. Dziegieć zawiera m.in. gwajakol, krezol, węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne. Pączki sosny działają przeciwbakteryjnie i wykrztuśnie, w niewielkim stopniu moczopędnie. Stosowane w lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych. W połączeniu z innymi ziołami używane przy nieżytach żołądka, jelit i dróg moczowych. Olejek sosnowy działa bakteriobójczo, wykrztuśnie, przeciwskurczowo. Stosowany do inhalacji lub jako aerozol w infekcjach gardła, krtani, oskrzeli. Terpentyna działa zewnętrznie antyseptycznie, podobnie jak dziegieć, stosowany niegdyś przy chorobach skórnych. 

Napar z owoców biedrzeńca anyżu

Składniki :

Owoce biedrzeńca                   2,5

Woda                                          200,0

Wysuszone owoce zalewamy gorącą wodą. Podgrzewamy 10 min, utrzymując stan delikatnego wrzenia. Studzimy i przecedzamy. Pijemy w zależności od nasilenia dolegliwości 1 szklankę 1 razy dziennie

Odwar z liści babki lancetowatej

Składniki :

Liście babki                                  15,0

Woda                                          200,0

Odwar z babki sporządza się z 1 łyżki suszonych liści na 1 szklankę wody i pije 3 razy dziennie po pół szklanki pomocniczo w chorobie wrzodowej oraz zapaleniach żołądka i jelit. Odwar stosuje się również zewnętrznie. Działa on antyseptycznie, przyspiesza gojenie się ran i regenerację naskórka. Istotne są tu takie składniki jak związki krzemu, garbniki, sole potasu, magnezu i cynku. Rozcieńczony odwar stosuje się do okładów, przemywań i irygacji. 

Odwar z ziela tymianku pospolitego

Składniki :

Ziele tymianku                               5,0

Woda                                          200,0

Łyżeczkę ziela tymianku zalać 1 szklanką wrzątku, odstawić na 10 minut i pić 2 razy dziennie po 1 szklance (każdorazowo świeżo przygotowany napar). 

Odwar z pączków sosny

Składniki :

Pąki  sosny                                     5,0

Woda                                          200,0

Wysuszone i rozdrobnione pąki zalewamy gorącą wodą. Podgrzewamy 15 min, nie dopuszczając do wrzenia. Studzimy i przecedzamy. Pijemy w zależności od nasilenia dolegliwości 1 szklankę 2-3 razy dziennie. Odwar można też wykorzystać do nacierania klatki piersiowej kilka razy dziennie.

---