© Borgis - Nowa Stomatologia 4/2007, s. 114-119

*Jolanta Nawrocka-Furmanek¹, Krystyna Rusiniak-Kubik¹, Elżbieta Mierzwińska-Nastalska¹, Małgorzata Zadurska², Barbara Siemińska-Piekarczyk², Anetta Zubrzycka², Piotr Zubrzycki¹

Występowanie parafunkcji narządu żucia w zależności od zaburzeń okluzji i wad zgryzu wśród młodych dorosłych*

The occurrence of the oral parafunctional habits in relation with malocclusions among young adults

¹Katedra Protetyki Stomatologicznej Instytut Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie
Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. med. Elżbieta Mierzwińska-Nastalska
²Zakład Ortodoncji Instytut Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie
Kierownik Zakładu: dr n. med. Barbara Siemińska-Piekarczyk

Key words: TMD, malocclusion, parafunctions

Pojawianie się i zwiększanie intensywności i częstości występowania u pacjentów szkodliwych nawyków ruchowych narządu żucia - parafunkcji może być odpowiedzią na stres i/lub nieprawidłowości w układzie stomatognatycznym (1, 2). Parafunkcje, pełniąc rolę obronną, polegającą na rozładowaniu stresu, doprowadzają - w wyniku wzmożonej aktywności mięśniowej - do przeciążeń w układzie stomatognatycznym. Wśród parafunkcji narządu żucia wyróżnia się parafunkcje zwarciowe, wykonywane z kontaktem zębów przeciwstawnych (zaciskanie, zgrzytanie, stukanie zębami) oraz parafunkcje niezwarciowe, w których nie dochodzi do kontaktu zębów. Należą do nich m.in. nagryzanie błony śluzowej warg i policzków, obgryzanie paznokci, żucie gumy. Według wielu autorów parafunkcje mogą być jedną z przyczyn dysfunkcji ruchowych i bólowych stawów skroniowo-żuchwowych (3, 4). Wobec dużej częstości występowania parafunkcji (28-80%) i dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia (30%-70%) w populacji zarówno dzieci (5, 6, 7), jak i dorosłych (8, 9, 10), nabierają znaczenia badania epidemiologiczne nad ich uwarunkowaniem morfologicznym i czynnościowym.

W przeprowadzonych w latach wcześniejszych badaniach wykazano wpływ stwierdzanych parafunkcji w grupie studentów na częstość występowania objawów dysfunkcji. Wieloletnie szkodliwe nawyki ruchowe w obrębie narządu żucia mogą doprowadzić z czasem do przekroczenia mechanizmów adaptacyjnych i kompensacyjnych układu stomatognatycznego i być przyczyną rozwoju dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia (8). Podobne spostrzeżenia dotyczące wpływu występowania parafunkcji na rozwój objawów dysfunkcji narządu żucia podaje też Koeck (11).

CEL PRACY

Celem pracy było zbadanie częstości występowania parafunkcji, zarówno zwarciowych, jak i niezwarciowych, w grupie studentów stomatologii. Przeanalizowano częstość stwierdzania parafunkcji w zależności od istniejących warunków zgryzowych (na podstawie ustalonego rozpoznania ortodontycznego) i stwierdzanych objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia.

MATERIAŁ I METODA

Przebadano 264 studentów stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie, w tym 185 kobiet (70%) i 79 mężczyzn (30%) (tab. 1). Badania wykonano w latach 2003-2005. Wiek badanych wahał się od 19 do 25 lat. Przeprowadzono badania ankietowe i kliniczne. W ankiecie studenci odpowiadali na pytania dotyczące leczenia ortodontycznego w przeszłości, występowania parafunkcji, objawów zaburzeń i dysfunkcji w obrębie układu stomatognatycznego. Objawy dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia określano jako B - bólowe, R - ruchowe, A - akustyczne. Przeprowadzone badania ankietowe dotyczyły występowania parafunkcji w obrębie narządu żucia, takich jak a) zgrzytanie zębami; b) zaciskanie zębów; c) gryzienie, nagryzanie twardych przedmiotów (ołówek, długopis); d) obgryzanie paznokci; e) przygryzanie warg, policzków czy języka i f) żucie gumy - jego częstość i przyczyny. Występujące parafunkcje podzielono na 2 grupy: zwarciowe i niezwarciowe.

Tabela 1. Występowanie parafunkcji przebadano w grupie studentów.

Płeć	PARAFUNKCJE		Ogółem
		-		+
Kobiety	32 (17,30%)	153 (82,70%)	185 (100%)
Mężczyźni	18 (22,78%)	61 (77,22%)	79 (100%)
Ogółem	50 (18,94%)	214 (81,06%)	264 (100%)

U każdego studenta wykonano badanie kliniczne zewnątrz- i wewnątrzustne. W badaniu zewnątrzustnym oceniano rysy twarzy; symetrię, położenie bródki w polu biometrycznym, proporcje wysokościowe twarzy (odcinka czołowego, środkowego i dolnego), co w uzupełnieniu badania wewnątrzustnego służyło ustaleniu rozpoznania ortodontycznego według diagnostyki Orlik-Grzybowskiej (ryc. 1a i 1b, 2a i 2b, 3a i 3b). Zewnątrzustnie badano także stan mięśni żucia ich ewentualną bolesność i przerost. Stawy skroniowo-żuchwowe badano palpacyjnie i fonendoskopem podczas odwodzenia i przywodzenia żuchwy; rejestrując czy ich praca jest synchroniczna i symetryczna, czy są obecne objawy akustyczne i bólowe.

Ryc. 1a. Zgryz otwarty.

Ryc. 1b. Zgryz otwarty.

Ryc. 2a. Tyłozgryz, zgryz głęboki.

Ryc. 2b. Tyłozgryz, zgryz głęboki.

Ryc. 3a. Przodozgryz, nieprawidłowości zębowe.

Ryc. 3b. Przodozgryz, nieprawidłowości zębowe.

W badaniu wewnątrzustnym oceniano zakres i tor ruchów żuchwy przy odwodzeniu; bolesność palpacyjną mięśnia żwacza, skroniowego, skrzydłowego przyśrodkowego i bocznego. Przeprowadzono także analizę zwarcia w 4 pozycjach okluzyjnych: pozycji międzyguzkowej - centralnego zwarcia, przedniej - protruzyjnej i bocznych prawej i lewej, co pozwalało określić typ prawidłowej artykulacji I, II lub III, bądź wykryć zaburzenia artykulacji. W badaniu zgryzu oceniano klasy Angle'a, klasy kłowe, nagryz pionowy (w mm i w ułamku wysokości koron siekaczy dolnych), nagryz poziomy i obecność stłoczeń. Rejestrowano także na diagramach wszystkie braki zębowe oraz objawy patologicznego starcia zębów.

Dane z poszczególnych kart wprowadzono do komputera i przeanalizowano zależności 20 elementów. Analizę statystyczną wyników oparto na teście chi² i V² przy poziomie istotności p<0,05.

WYNIKI

W badanej grupie studentów stwierdzono występowanie wad zgryzu u 98 osób (37% badanych), a zgryz w granicach normy obserwowano u 166 osób (63% badanych). Dysfunkcje układu ruchowego narządu żucia wykryto u 151 osób, to jest u 57% badanych, w jednakowym odsetku u kobiet i mężczyzn. Parafunkcje w badanej grupie studentów stwierdzono u 214 osób czyli 81% badanych. Bruksizm czyli parafunkcje zwarciowe odnotowano u 89 studentów (33,71%); a niezwarciowe u 196 (74%), (tab. 2, 3). Parafunkcje zwarciowe stwierdzano częściej w grupie mężczyzn (p=0,07, tab. 3), natomiast parafunkcje niezwarciowe w grupie kobiet (p=0,02, tab. 2). Częstość występowania parafunkcji była podobna u osób z wadą zgryzu i w grupie studentów z prawidłowymi warunkami zwarciowymi. Analizując częstość występowania parafunkcji w poszczególnych rodzajach wad zgryzu stwierdzono, że występowały one wyraźnie częściej u osób z zaburzeniami względem płaszczyzny czołowej (przednio-tylnymi) p=0,01 (tab. 4). Występowanie parafunkcji w grupie osób z wadami przednio-tylnymi było znamiennie częstsze i dotyczyło zarówno parafunkcji zwarciowych p=0,05; jak i niezwarciowych p=0,055.

Tabela 2. Występowanie parafunkcji niezwarciowych w badanej grupie studentów.

P=0,02	PARAFUNKCJE NIEZWARCIOWE		Ogółem
Płeć	-	+
Kobiety	40 (21,62%)	145 (78,38%)	185 (100%)
Mężczyźni	28 (35,44%)	51 (64,56%)	79 (100%)
Ogółem	68 (25,76%)	196 (74,24%)	264 (100%)

Tabela 3. Występowanie parafunkcji zwarciowych w badanej grupie studentów.

P=0,07	PARAFUNKCJE ZWARCIOWE		Ogółem
Płeć	-	+
Kobiety	129 (69,73%)	56 (30,27%)	185 (100%)
Mężczyźni	46 (58,23%)	33 (41,77%)	79 (100%)
Ogółem	175 (66,29%)	89 (33,71%)	264 (100%)

Tabela 4. Częstość występowania parafunkcji w zależności od wad zgryzu.

ZABURZENIA NARZĄDU ŻUCIA			PARAFUNKCJE
						Nie występują	Występują
WADY ZGRYZU	Nie występują	166 (63%)	36 (22%)	130 (78%)
		Występują	98 (37%)	14 (14%)	84 (86%)
	WADY POPRZECZNE	Nie występują	248 (94%)	48 (19%)	200 (80%)
		Występują	16 (6%)	2 (12%)	14 (87%)
	WADY PRZEDNIO-TYLNE*	Nie występują	231 (88%)	49 (21%)	182 (79%)
		Występują	33 (12%)	1 (3%)	32 (97%)
	WADY PIONOWE	Nie występują	260 (98%)	48 (18%)	212 (82%)
		Występują	4 (2%)	2 (50%)	2 (50%)
	WADY ZŁOŻONE*	Nie występują	235 (89%)	45 (19%)	190 (81%)
		Występują	29 (11%)	5 (17%)	24 (83%)
	NIEPRAWIDŁOWOŚCI ZEBOWE	Nie występują	210 (80%)	43 (20%)	167 (80%)
		Występują	54 (20%)	7 (13%)	47 (87%)

*zależności istotne statystycznie (p<0,05)

Badania wskazują także na związek częstości stwierdzania parafunkcji i podawania objawów bólowych dysfunkcji (p=0,005). W badanej grupie studentów, u których stwierdzono występowanie parafunkcji nie stwierdzono znamiennie większego starcia powierzchni zębów niż w grupie kontrolnej. Istotnie statystycznie częściej stwierdzano parafunkcje zwarciowe w grupie osób podających w badaniu ankietowym występowanie objawów ruchowych dysfunkcji narządu żucia (p=0,005), a parafunkcji niezwarciowych w grupie osób podających w ankiecie występowanie objawów akustycznych (p=0,02) i bólowych dysfunkcji (p=0,03).

DYSKUSJA

Problem wpływu parafunkcji na rozwój objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia jest mniej kontrowersyjny i rzadko podważany. Niektórzy uznają parafunkcje i dysfunkcje za współistniejące, ale nie powiązane przyczynowo, wpływające jednakże wzajemnie na pogorszenie stanu klinicznego (12). Większość badaczy uważa obecność parafunkcji narządu żucia za ważny czynnik etiologiczny w rozwoju dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia, zarówno wśród dorosłych (13), jak i dzieci (14). Wildmalm i wsp. w swoich badaniach zajęli się wpływem występowania parafunkcji na rozwój dysfunkcji już u dzieci poniżej 7 roku życia. Uznali oni, że czynnikami ryzyka rozwoju dysfunkcji, znamiennymi statystycznie w ich badaniach, były zaciskanie zębów, obgryzanie paznokci i ssanie kciuka. W badaniach, które objęły ponad 5000 dzieci o średniej wieku 5,1 lat stwierdzono występowanie parafunkcji aż u 72% badanych. Bruksizm zanotowano u 20% dzieci, najczęściej jako parafunkcję współistniejącą z innymi. Występowanie parafunkcji związane było ze znamiennie częstszym stwierdzaniem objawów bólowych dysfunkcji narządu żucia (15). Znamienną korelację występowania dysfunkcji i parafunkcji narządu żucia oraz napięcia emocjonalnego zanotowali też w swoich badaniach Conti i wsp. (16). Gesch i wsp. oraz Kampe i wsp. zauważyli znamiennie częstsze występowanie dysfunkcji u osób, u których stwierdzono występowanie parafunkcji zwarciowych (17, 18). Cianciaglini i wsp. stwierdzili znamienną zależność występowania bruksizmu i częstości występowania następujących objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia: bólu czaszkowo-twarzowego, trudności w zamykaniu i otwieraniu ust, objawów dźwiękowymi w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych, objawów bólowych w trakcie ruchów żuchwy oraz odczucia sztywności i zmęczenia mięśni żucia oraz bólów mięśni szyi (19). Również Magnusson i wsp. stwierdzili wpływ parafunkcji zwarciowych na częstość występowania objawów akustycznych dysfunkcji (20). Związek występowania parafunkcji z częstszym stwierdzaniem objawów dysfunkcji (zarówno bólowych, ruchowych, jak i akustycznych) potwierdzają również Ahlberg i wsp., Manfredini i wsp., Winocur i wsp., Macfarlane i wsp. oraz Celic i wsp. (6, 21, 22, 23, 24). Ahlberg i wsp. zaobserwowali znamiennie częstsze występowanie bruksizmu u palaczy tytoniu, być może związane z większym poziomem stresu. Związek bruksizmu z objawami bólowymi dysfunkcji narządu żucia opisują w swoich badaniach również Glaros i Burton (25). W 20-letnich badaniach dotyczących powiązań występowania dysfunkcji i parafunkcji układu ruchowego narządu żucia Egermark i wsp. zaobserwowali zwiększenie częstości występowania parafunkcji zwarciowych z czasem trwania obserwacji, natomiast zmniejszenie częstości występowania innych parafunkcji (26), przy czym częstość stwierdzania objawów dysfunkcji pozostawała na podobnym poziomie. Związek występowania bruksizmu oraz jego intensywności z objawami dysfunkcji potwierdzają też w swoich badaniach Molina i wsp. oraz Moss i wsp. (27, 28).

Ciekawe badania dotyczące prognozowania występowania parafunkcji i zmian w obrębie układu stomatognatycznego w przyszłości przeprowadzili w 20-letnim okresie obserwacji Carlsson i wsp. (29). Stwierdzili oni, że występowanie parafunkcji w badaniu wyjściowym w większości przypadków utrzymuje się w badaniu kontrolnym po 20 latach obserwacji. Czynnikiem predysponującym do dużego starcia zębów w badaniu kontrolnym były w badaniu wyjściowym II klasa Angle'a i starcie zębów w badaniu wstępnym. Osoby z zaburzeniami artykulacji po stronie balansujacej miały mniej starte powierzchnie zębów przednich niż osoby bez zaburzeń. Ci sami autorzy badali również czynniki predysponujące do leczenia zaburzeń układu ruchowego narządu żucia w 20-letnich badaniach (30). Stwierdzili oni, że występowanie parafunkcji zwarciowych w badaniu wyjściowym jest czynnikiem znamiennie statystycznie warunkującym rozwój objawów dysfunkcji narządu żucia i potrzebę ich leczenia w trakcie okresu obserwacji. Osoby, u których stwierdzano parafunkcje zwarciowe w badaniu wyjściowym dużo częściej w latach kolejnych byli leczeni z powodu zaburzeń układu ruchowego narządu żucia i mieli znamiennie większe starcie powierzchni zębów przednich. Częstsze występowanie bardziej nasilonych dysfunkcji narządu żucia u osób z bruksizmem i jednostronnym żuciem stwierdzili również w swoich badaniach Fujita i wsp. (31). Podobne obserwacje poczynili Henrikson i wsp. (32). Największy wpływ na częstość występowania objawów dysfunkcji w ich badaniach miało świadome zaciskanie zębów.

W przeprowadzonych badaniach własnych stwierdzono częstsze występowanie parafunkcji zwarciowych w grupie mężczyzn, a niezwarciowych w grupie kobiet. W badaniach Farsi w młodszej populacji dzieci szkolnych nie stwierdzono różnic w częstości stwierdzania objawów dysfunkcji narządu żucia w zależności od płci (3). Natomiast podobnie jak w badaniach własnych częściej stwierdzano występowanie parafunkcji niezwarciowych (najczęściej obgryzania paznokci - 28%) niż zwarciowych (8%). Z kolei w badaniach przekrojowych ponad 8000 osób w wieku około 50 lat stwierdzono częstsze występowanie objawów bólowych i akustycznych dysfunkcji oraz parafunkcji zwarciowych w grupie kobiet. Większą częstość występowania objawów ruchowych dysfunkcji narządu żucia stwierdzono zaś u mężczyzn (32).

Wpływ starcia powierzchni zębów przednich na występowanie subiektywnych objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia badali w grupie 10-18-letnich dzieci Hirsch i wsp. (33). Nie stwierdzili oni istnienia większego ryzyka rozwoju objawów dysfunkcji w grupie osób z większym starciem zębów. Podobne wyniki uzyskali John i wsp. (34).

PODSUMOWANIE

1. Stwierdzono dużą częstość występowania parafunkcji - 81% w badanej grupie studentów.

2. Wady zgryzu względem płaszczyzny czołowej (przednio-tylne) były najczęściej reprezentowaną grupą zaburzeń zgryzowych i mogą sprzyjać występowaniu parafunkcji, zarówno zwarciowych, jak i niezwarciowych.

3. Występowanie parafunkcji może przyczynić się do rozwoju dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia.

*Praca była prezentowana na 29 Dorocznej Konferencji Europejskiego Towarzystwa Protetycznego (European Prosthodontic Association) w Poznaniu 1-3 września 2005 r.

Piśmiennictwo

1. Dayal P.K., et al.: Orofacial manifestations of myofascial pain dysfunction syndrome amongst dental patients. Indian Journal of Dental Research. 1990; 2(1):145-52. 2. Biondi M., Picardi A.: Temporomandibular joint pain-dysfunction syndrome and bruxism: etiopathogenesis and treatment from a psychosomatic integrative viewpoint. Psychotherapy & Psychosomatics. 1993; 59(2): 84-98. 3. Farsi N.M.: Symptoms and signs of temporomandibular disorders and oral parafunctions among Saudi children. Journal of Oral Rehabilitation. 2003; 30(12):1200-8. 4. Carlsson G.E., et al.: Predictors of signs and symptoms of temporomandibular disorders: a 20-year follow-up study from childhood to adulthood. Acta Odontologica Scandinavica. 2002; 60(3):180-5. 5. Magnusson T., et al.: Four-year longitudinal study of mandibular dysfunction in children. Community Dentistry & Oral Epidemiology. 1985; 13(2):117-20. 6. Winocur E., et al.: Oral habits among adolescent girls and their association with symptoms of temporomandibular disorders. Journal of Oral Rehabilitation. 2001; 28(7):624-9. 7. Widmalm S.E., et al.: Prevalence of signs and symptoms of craniomandibular disorders and orofacial parafunction in 4-6-year-old African-American and Caucasian children. Journal of Oral Rehabilitation. 1995; 22(2):87-93. 8. Nawrocka-Furmanek J., i wsp.: Występowanie parafunkcji i dysfunkcji narządu żucia w relacji do warunków okluzyjnych studentów stomatologii Protetyka Stomatologiczna 2004; 3:152,161. 9. Kleinrok M.: Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia. Lublin. 10. Magnusson T., et al.: An evaluation of the need and demand for treatment of craniomandibular disorders in a young Swedish population. Journal of Craniomandibular Disorders. 1991; 5(1):57-63. 11. Koeck B.: Zaburzenia czynnościowe narządu żucia. Wyd. I. Urban &Partner, Wrocław 1997. 12. Capurso U., Giacomelli P.: Orofacial parafunctions in relation to the function and dysfunction of the masticatory apparatus Minerva Stomatologica. 1991; 40(10): 619-31. 13. Schiffman E.L., et al.: The relationship of occlusion, parafunctional habits and recent life events to mandibular dysfunction in a non-patient population. Journal of Oral Rehabilitation. 1992; 19(3): 201-23. 14. Widmalm S.E., et al.: Association between CMD signs and symptoms, oral parafunctions, race and sex, in 4-6-year-old African-American and Caucasian children. Journal of Oral Rehabilitation. 1995; 22(2): 95-100. 15. Widmalm S.E., et al.: Oral parafunctions as temporomandibular disorder risk factors in children. Cranio. 1995; 13(4): 242-6. 16. Conti A., et al.: Relationship between signs and symptoms of temporomandibular disorders and orthodontic treatment: a cross-sectional study. Angle Orthodontist. 2003; 73(4): 411-7. 17. Gesch D., et al.: Dental occlusion and subjective temporomandibular joint symptoms in men and women. Results of the Study of Health in Pomerania (SHIP). Schweizer Monatsschrift fur Zahnmedizin. 2004; 114(6): 573-80. 18. Kampe T., et al.: Ten-year follow-up study of signs and symptoms of craniomandibular disorders in adults with intact and restored dentitions. Journal of Oral Rehabilitation. 1996; 23(6): 416-23. 19. Ciancaglini R., et al.: The relationship of bruxism with craniofacial pain and symptoms from the masticatory system in the adult population. Journal of Oral Rehabilitation. 2001; 28(9): 842-8. 20. Magnusson T., et al.: A longitudinal epidemiologic study of signs and symptoms of temporomandibular disorders from 15 to 35 years of age. Journal of Orofacial Pain. 2000; 14(4): 310-9. 21. Ahlberg J., et al.: Reported bruxism and biopsychosocial symptoms: a longitudinal study. Community Dentistry & Oral Epidemiology. 2004; 32(4): 307-11. 22. Manfredini D., et al.: Prevalence of bruxism in patients with different research diagnostic criteria for temporomandibular disorders (RDC/TMD) diagnoses. Cranio. 2003; 21(4): 279-85. 23. Macfarlane T.V., et al.: Association between local mechanical factors and orofacial pain: survey in the community. Journal of Dentistry. 2003; 31(8): 535-42. 24. Celic R., et al.: A study of the influence of occlusal factors and parafunctional habits on the prevalence of signs and symptoms of TMD. International Journal of Prosthodontics. 2002; 15(1): 43-8. 25. Glaros A.G., Burton E.: Parafunctional clenching, pain, and effort in temporomandibular disorders. Journal of Behavioral Medicine. 2004; 27(1): 91-100. 26. Egermark I., et al.: A 20-year longitudinal study of subjective symptoms of temporomandibular disorders from childhood to adulthood. Acta Odontologica Scandinavica. 2001; 59(1): 40-8. 27. Molina O.F., et al.: A clinical study of specific signs and symptoms of CMD in bruxers classified by the degree of severity. Cranio. 1999; 17(4): 268-79. 28. Moss R.A., et al.: Oral habits and TMJ dysfunction in facial pain and non-pain subjects. Journal of Oral Rehabilitation. 1995; 22(1): 79-81. 29. Carlsson G.E., et al.: Predictors of bruxism, other oral parafunctions, and tooth wear over a 20-year follow-up period. Journal of Orofacial Pain. 2003; 17(1): 50-7. 30. Carlsson G.E., et al.: Prediction of demand for treatment of temporomandibular disorders based on a 20-year follow-up study. Journal of Oral Rehabilitation. 2004; 31(6): 511-7. 31. Fujita Y., et al.: Oral habits of temporomandibular disorder patients with malocclusion. Bulletin of Tokyo Dental College. 2003; 44(4): 201-7. 32. Henrikson T., et al.: Symptoms and signs of temporomandibular disorders in girls with normal occlusion and Class II malocclusion. Acta Odontologica Scandinavica. 1997; 55(4): 229-35. 33. Johansson A., et al.: Gender difference in symptoms related to temporomandibular disorders in a population of 50-year-old subjects. Journal of Orofacial Pain. 2003; 17(1): 29-35. 34. Hirsch C., et al.: Incisal tooth wear and self-reported TMD pain in children and adolescents. International Journal of Prosthodontics. 2004; 17(2): 205-10. 35. John M.T., et al.: No association between incisal tooth wear and temporomandibular disorders. Journal of Prosthetic Dentistry. 2002 87(2): 197-203.

otrzymano: 2007-11-08
zaakceptowano do druku: 2007-12-25

Adres do korespondencji:
*Jolanta Nawrocka-Furmanek
Katedra Protetyki Stomatologicznej IS AM w Warszawie,
ul. Nowogrodzka 59 paw. XI A; 02-006 Warszawa
tel.: [phone], fax: [phone]
e-mail: [e-mail]

Nowa Stomatologia 4/2007

---