ZAGADNIENIE nr 17: KULTURA POLITYCZNA SPOŁECZEŃSTWA / oprac. przez Bartłomieja Stawickiego i Grzegorza Żukowskiego

I.

Zanim przejdziemy do sedna sprawy, czyli zdefiniowania pojęcia kultury politycznej, należy zastanowić się nad charakterystycznymi zjawiskami z zakresu omawianego tematu, które mają decydujący wpływ na interesującą nas definicję kultury politycznej społeczeństwa. Tymi zjawiskami są: świadomość polityczna, postawy polityczne, socjalizacja polityczna.

1. Świadomość polityczna.

Ludzie na co dzień stykając się z polityką, żyjąc w pewnym systemie politycznym, nawiązując stosunki z instytucjami politycznymi tegoż systemu, zdobywają pewną wiedzę dotycząca życia politycznego swojego społeczeństwa. Wiedza ta, (możemy ją nazwać wiedzą polityczną) przekształcana jest przez nas w sposób indywidualny (choć na pewno nie niezależny), poddawana weryfikacji przez istniejące poglądy polityczne, przez zdobytą już wiedzę, przez oceny i wartości oraz wzory zachowań. Świadomość polityczną możemy sformułować zatem jako: całokształt poglądów, wiedzy, ocen, wartości, wzorów zachowań, które są rezultatem wzajemnych, zachodzących pomiędzy jednostkami interakcji. Dotyczy faktów i zjawisk politycznych, pozwala poszczególnym podmiotom na poznanie rzeczywistości politycznej, wpływa na relacje między tymi podmiotami i otoczeniem.

W tak sformułowanej świadomości politycznej możemy wyróżnić cztery elementy:

1) źródło świadomości, 2) przedmiot świadomości, 3) strukturę świadomości, 4) poziomy świadomości.

Ad. 1) - ogólnie mówiąc jest to wspomniana już codzienna praktyka społeczno - polityczna każdej jednostki, dzięki której zdobywa wiedzę i doświadczenie, mówiąc wprost, źródłem świadomości politycznej jest socjalizacja polityczna.

Ad. 2) - przedmiotem świadomości politycznej są w praktyce powody dla których jednostki uczestniczą w otaczającym ich systemie politycznym, są to zatem: potrzeby i interesy jednostek i grup społecznych; formy zbiorowej działalności jednostek lub zbiorowości w celu realizacji tych potrzeb i interesów; są to także mechanizmy wykonywania tych potrzeb.

Ad. 3) - możemy uznać, że na strukturę świadomości politycznej składają się następujące elementy: a) wiedza polityczna, b) emocje, oceny, wartości polityczne, które docierając do na wpływają pozytywnie lub negatywnie na nasze postawy polityczne, c) istniejące już wzory zachowań, stereotypy, heurystyki zachowań politycznych, którym często bezwiednie ulegamy.

Ad. 4) - świadomość polityczna to pojęcie, które możemy poddać wartościowaniu, najłatwiej związać to wartościowanie z poziomem wiedzy politycznej, możemy wyróżnić zatem: a) wiedzę potoczną - wiedzę indywidualną, zdroworozsądkową, często emocjonalną, kierującą się stereotypami i gotowymi heurystykami, b) wiedzę naukową - opierającą się na ocenach zgodnych z naukowymi poglądami, sprawdzalnymi empirycznie, wiedza akademicka, c) wiedza mieszana - najczęściej chyba występująca mieszanka wiedzy potocznej z wiedzą naukową.

2. Postawa polityczna.

Pojęcie to ściśle wiąże się z pojęciem świadomości politycznej. Można powiedzieć, że jest to skonkretyzowanie, uzewnętrznienie naszej świadomości politycznej. Za każdym razem gdy przychodzi nam zetknąć się z systemem politycznym w którym żyjemy, podjąć jakąś decyzję polityczną, zająć stanowisko w jakiejś sprawie, nabyta przez nas świadomość polityczna uzewnętrznia się w postawie politycznej jaką przyjmujemy. Jest to zatem względnie trwały stosunek jednostek lub grup społecznych do systemu politycznego i jego instytucji.

W tak rozumianej postawie politycznej możemy wyróżnić następujące komponenty:

1) komponent poznawczy - czyli prawdziwa lub fałszywa wiedza jaką posiadamy na temat życia politycznego;

2) komponent emocjonalno- oceniający - czyli sądy i opinie dotyczące systemu politycznego i jego składników, mające charakter wartościujący, negatywny bądź pozytywny;

3) komponent behawioralny - czyli gotowość podjęcia działań w stosunku do systemu politycznego, w oparciu o ustalone wzorce zachowań politycznych oraz zgodnie z naszą wiedzą i sądami, opiniami na temat systemu politycznego.

3. Socjalizacja polityczna. (patrz również oprac. Almond i Powell, s 9)

Pojęcie to zostało zasygnalizowane już wcześniej. Jak wspomniałem socjalizacja polityczna jest w pewnym sensie źródłem świadomości politycznej. Natomiast tym co wyznacza ramy i treść socjalizacji politycznej jest dominująca w danym społeczeństwie kultura polityczna. Lecz należy zauważyć, że zachodzi w tym wypadku sprzężenie zwrotne. Socjalizacja polityczna kształtując świadomość i postawy polityczne wpływa również na kulturę polityczną. Socjalizacja polityczna trwa przez całe życie człowieka. Zatem postawy i świadomość polityczna mogą ulegać zmianom, podlegać adaptacjom. Zachodzące wydarzenia polityczne mogą mieć mały lub bardzo duży wpływ na ludzi. Niektóre wydarzenia polityczne przechodzą bez echa, a ludzie o nich szybko zapominają, ale może zdarzyć się tak, że pewne ważne zdarzenie polityczne wywrze tak znaczący wpływ na pokolenie lub na znaczącą ilość społeczeństwa, że zadecyduje to na świadomości politycznej tego społeczeństwa i jego następnych pokoleń.

Amerykańscy socjologowie wskazują na szereg czynników socjalizacji politycznej, czyli struktur, przez które proces socjalizacji politycznej zachodzi. Są to przede wszystkim: rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze i grupy odniesienia, nie można również zapomnieć o bardzo dużej roli mass-mediów. Poza tym socjalizacja polityczna odbywa się także w trakcie doświadczeń zawodowych, a także istotny wpływ posiada bezpośredni kontakt z systemem politycznym.

II.

Kultura polityczna społeczeństwa.

Biorąc pod uwagę to co już powiedzieliśmy o wyżej wymienionych zjawiskach kultury politycznej, możemy już przejść do sedna sprawy, czyli zdefiniowania pojęcia kultury politycznej społeczeństwa. Zatem najbardziej dogodna definicja będzie wyglądała tak: „Kultura polityczna to: zmienny w czasie, wytworzony głównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu politycznego całokształt orientacji (świadomości) społeczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to strefa subiektywna polityki (wew. przekonania), znajdująca wyraz w zachowaniach (postawach) konkretnych i werbalnych.” (patrz również wąski sposób rozumienia kultury politycznej w J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, „Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym”, Rozdział I „Kultura polityczna - geneza i sens pojęcia.”, s 7) Interesujące nas sformułowanie kultury politycznej dotyczy zatem, najbardziej interesującej nas sfery stosunku społeczeństwa do kwestii polityki.

W kulturze politycznej społeczeństwa należy wyróżnić cztery składające się na nią komponenty:

1) wiedza polityczna - czyli wiele razy opisywana tutaj znajomość faktów politycznych, zainteresowanie polityką, indywidualna i zdroworozsądkowa, czyli wiedza potoczna, lub potwierdzona empirycznie, wiedza akademicka, naukowa, rodzaj naszej wiedzy politycznej ma duży wpływ na poziom naszej świadomości politycznej.

2) komponent aksjologiczny - czyli wartości pożądane i utrwalone w danym społeczeństwie przez tradycję, dotyczące systemu politycznego i jego instytucji oraz jego funkcjonowania, odciskują one silne piętno na naszej świadomości politycznej, a wrażają się przez postawy polityczne.

3) komponent ocenny, wartościujący - czyli ocena zjawisk politycznych, systemu politycznego, zdarzeń politycznych, oparta na zdobytej wiedzy politycznej i na utrwalonych wartościach, ocena ta może być racjonalna lub emocjonalna, może być również pozytywna lub negatywna.

4) komponent behawioralny - czyli utrwalone wzorce zachowań dotyczące sfery polityki, wypróbowane typy działań politycznych, wspomniana już gotowość podjęcia działań, zamanifestowania swojej postawy politycznej.

Należy zauważyć, że wymienione wyżej komponenty kultury politycznej nie występują w każdym społeczeństwie z równomiernym natężeniem. Można stwierdzić, że każde społeczeństwo charakteryzuje się własnym, charakterystycznym dla siebie zhierarchizowaniem opisanych powyżej elementów kultury politycznej na te, które mają większe znaczenie dla ich kultury i na te, które maja mniejsze znaczenie. Może się wydawać, że komponenty drugi i trzeci wiodą prym w większości społeczeństw, mając na uwadze tzw. naturę człowieka, konformistyczną i ulegającą emocjom, ale w tym wypadku możecie mieć oczywiście inne zdanie.

Typy kultury politycznej.

W charakterystyce kultury politycznej przyjęło się wyróżniać różne jej typy. Najbardziej popularną i instruktywną typyfikację kultury politycznej stworzyli dwaj amerykańscy badacze: oczywiście G. Almond i S. Verba. Oczywiście wyróżnili oni trzy typy kultury politycznej: 1) kulturę zaściankową (parafialną), 2) kulturę poddańczą (podporządkowania), 3) kulturę uczestnictwa (aktywności).

Ad. 1) - kultura ta charakteryzuje się tym, że zainteresowanie jednostek i grup społecznych wobec polityki i zjawisk politycznych ogranicza się do ram przysłowiowego zaścianka, czyli odznacza się niskim poziomem świadomości politycznej i brakiem jakiejkolwiek aktywności politycznej; Almond i Verba argumentują, że kultura ta charakterystyczna jest dla społeczności plemiennych, pierwotnych, bowiem nie występują w nich wyspecjalizowane role polityczne; wodzowie, naczelnicy, szamani spełniają różnorakie funkcje społeczne, ekonomiczne, polityczne, członkowie wspólnoty prezentują jednolite postawy wchłaniające elementy postaw religijnych, społecznych i politycznych; taki system polityczne nastawia się bardziej na utrwalenie zaściankowości niż na postęp.

Ad. 2) - kultura ta znamionuje się tym, że jednostki i grupy społeczne przyjmują postawy podporządkowania w stosunku do systemu politycznego i do decyzji politycznych podejmowanych w jego ramach; nie oznacz to jednak, że społeczeństwo posiada bardzo niski poziom wiedzy politycznej, który ogranicza ich zdolność do zmiany postawy, nie, to raczej utrwalone przez tradycję historyczną wartości, wzorce zachowań kształtują taką a nie inną kulturę nawyków i przyzwyczajeń do narzucania i wskazywania odgórnego; kultura ta charakterystyczna może być dla społeczeństw rządzonych autorytarnie, bądź może przeważać w społeczeństwach dopiero kształtujących system demokratyczny.

Ad. 3) - kultura ta przejawia się wysokim stopniem świadomości politycznej i aktywną postawą polityczną, która przejawia się dążnością jednostek i grup społecznych do zdobycia wiedzy o podmiotach polityki i ich działaniach, o strukturach i organizacji systemu politycznego; członkowie społeczeństwa starają się wyrobić sobie różne poglądy i wykształcić aktywne postawy do zachodzących procesów politycznych; Kultura ta charakteryzuje się nakierowaniem na postęp i adaptację w zależności do zmieniających się warunków.

Przedstawione wyżej trzy typy kultury politycznej zostały uznane przez Almonda i Verbę za typy idealne, czyli takie typy, które w rzeczywistości rzadko występują w takiej czystej postaci. Zazwyczaj spotyka się typy pośrednie będące mieszanką typów idealnych. Najczęściej występującą mieszanką, podtypem jest tzw. kultura obywatelska, czyli mieszanka kultury poddańczej z kulturą uczestnictwa. W kulturze tej obywatele wyróżniają się przeważnie dobrą wiedzą polityczną, zajmują często aktywną postawę polityczną, przejmują inicjatywę w sprawach publicznych. Naturalną jednak rzeczą ludzką jest to, że człowiek woli dla swej wygody przyjąć postawę bierną w stosunku do wielu trudnych wyzwań politycznych. Większość społeczeństwa, zatem woli podporządkować się odgórnym postanowieniom władzy, a swą aktywność polityczna zaznaczyć np. dopiero w czasie wyborów powszechnych.

III.

Więcej rozważań nad pojęciem kultury politycznej w omówionych poniżej lekturach.

1.

J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, „Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym”,

Rozdział I, „Kultura polityczna-geneza i sens pojęcia”

Tytuł rozdziału mówi wszystko, więc przedstawię wybrane definicje kultury politycznej oraz przedstawię pokrótce genezę samego pojęcia.

Jednym z pierwszych, który użył pojęcia kultura polityczna był Józef Siemieński. W 1916 roku wygłosił on odczyt na UW. Wprowadził wówczas pojęcie, ale nie sformułował definicji. Pierwszą próbę ukształtowania znaczenia tego terminu podjął Siemieński dopiero w roku 1932. W pracy pt. „Kultura polityczna w wieku XVI” stwierdził on, „że kultury politycznej narodu wyrazem najwyższym - żeby nie powiedzieć ostatecznym - i najbardziej charakterystycznym jest forma rządów jaką wytworzył [...] znosi z poddaniem”.

KP według Almonda. Almond sugerował, aby w analizie systemów politycznych skoncentrować się na zachowaniach grup społecznych oraz psychologicznych orientacjach obywateli wobec polityki.

Definicja: Kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to strefa subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Należy zaznaczyć, że Almond formułując definicję KP nie zredukował tego pojęcia do kategorii orientacji, czy wzoru orientacji w stosunku do polityki. KP sprowadzana była przez Almonda do kategorii orientacji politycznych uczestników systemu tylko w początkowej fazie jego studiów poświęconych temu problemowi.

Owe indywidualne orientacje wobec polityki łączą w sobie kilka składników:

1. orientację poznawczą- prawdziwą lub fałszywą wiedzę o obiektach i ideach politycznych;

2. orientację afektywną- poczucie więzi, zaangażowania, sprzeciw, itd. wobec obiektów politycznych

3. orientację oceniającą- sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie, które zwykle wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących.

Samuel Beer i Adam Ulam: „niektóre aspekty ogólnej kultury społeczeństwa, dotyczą szczególnie tego jak rząd powinien być kierowany i co winien usiłować czynić” Tę część kultury wymienieni autorzy nazywają kulturą polityczną. Beer i Ulam twierdzą również, że „zasadniczymi składnikami kultury politycznej są wartości, przekonania oraz podstawy emocjonalne”

Trzeba wspomnieć również o Donaldzie Devinie, który próbuje połączyć koncepcję KP Almonda ze sformułowaną przez Davida Eastona koncepcją analizy systemowej.

Kultura polityczna w polskiej nauce.

W pracach socjologów i politologów pojęcie KP sprowadzane było z reguły do kategorii opinii, orientacji (czyli przekonań wew.) oraz kategorii zachowań, postaw (czyli przekonań zamanifestowanych, ujawnionych). Niekiedy, tak opisane pojęcie było uzupełnione np. o kategorię kierownictwa państwowo politycznego i jego działania, albo o kategorię instytucji politycznych oraz przepisów prawnych.

W polskiej literaturze naukowej można wyróżnić dwa główne nurty różniące się między sobą sposobem rozumienia i definiowania KP.

Pierwszy z nich możemy określić mianem szerokiego. Autorzy należący do tego nurtu wyprowadzają swoje definicje z pojęcia kultury pojmowanej globalnie. KP to dla nich polityczne aspekty kultury w sensie globalnym. Przedstawiciele tego nurtu to Teodor Filipiak i Włodzimierz Knobelsdorf.

Pierwszy z nich formułując definicję oparł się na koncepcji kultury Stefana Czarnowskiego. „Przez kulturę polityczną rozumiemy takie normy, zasady, wartości i wzory działalności ludzkiej, które służą do osiągnięcia określonych celów przez klasy, grupy społeczne i jednostki, a odnoszą się do struktury i mechanizmu funkcjonowania władzy państwowej”. „Na pojęcie kultury politycznej społeczeństwa (kierownictwo państwowo-polityczne jest jego integralną częścią) składają się następujące elementy:

• po pierwsze- doktryny i idee polityczno-prawne

• po drugie- oddziaływanie kierownictwa politycznego na poglądy jednostek, grup i klas społecznych

• po trzecie- zachowanie się obywateli według zasad współżycia społecznego w państwie socjalistycznym

• po czwarte- maksymalne rozwijanie aktywności ludzi i samodzielnego, krytycznego myślenia w sprawach społeczno- ustrojowych”

Przytoczona definicja jest bardzo szeroka. Z jednej strony KP można określić normy, zasady, wartości i wzory działalności, które- jak należy domniemywać- znajdą wyraz w doktrynach i ideach polityczno-prawnych. Jest to zatem zbiór elementów normatywnych. Z drugiej strony jest mowa o oddziaływaniu kierownictwa politycznego na jednostki i grupy społeczne, oraz oddziaływaniu owego społecznego otoczenia na kierownictwo polityczno-państwowe. Wskazuje także na zachowania obywateli według współżycia społecznego, co znacznie przekracza w ogóle to, co politycznie specyficzne.

W swych kolejnych pracach zweryfikował swój pogląd na KP. Pisząc o indywidualnej, grupowej i klasowej KP zawęził on znacznie swoją, sformułowaną w 1974 definicję. Stwierdził m.in., że „kulturą polityczną klasy będziemy przeto nazywać zespół postaw, norm i wartości będących wytworem zbiorowej świadomości społecznej, wyrażającej zwyczaje, nawyki i motywy zachowania społecznego, powiązane zasadniczo z interesami danej klasy i jej ideologią, związaną z polityką władzy państwowej i wynikającymi z niej celami”.

Szeroką definicję KP sformułował także Józef Kądzielski. KP to „ogól postaw, poglądów i zachowań politycznych społeczeństwa wraz z kształtującymi je i wyrażającymi ideami, wartościami i wzorcami działalności oraz instytucjami w granicach danego państwa, polityczne ramy dla ich praktycznej realizacji”

Względnie najwęższą definicję w tym nurcie ujmowania KP sformułował Marek Sobolewski, który zaproponował, aby badając KP koncentrować się na:

• wartościach i celach politycznych, do których winien dążyć system i wartościach jakie powinny determinować działania polityczne;

• podstawowych metodach działa politycznego, regułach zachowania politycznego jednostek i grup

• podstawowych instytucjach politycznych i ich roli w systemie politycznym

Drugi nurt ujmowania KP w polskiej myśli socjologicznej i politologicznej zwany jest wąskim. Zwolennicy tej tendencji koncentrują się na kwestiach stosunku społeczeństwa, jego poszczególnych klas i warstw, grup społecznych do polityki tzn. podmiotów polityki, ich decyzji oraz wydarzeń politycznych. Czyli na tym co nas na socjologii najbardziej interesuje. Na KP składają się orientacje uczestników systemu, czyli przekonania wew. określane przez ich wiedzę, emocje, opinie oraz zachowania, czyli przekonania zamanifestowane. Przedstawiciele tej koncepcji to przede wszystkim: Władysław Markiewicz, Czesław Mojsiewicz, Jerzy J. Wiatr oraz Bronisław Gołebiowski.

Według Markiewicza KP to: „te historyczne kształtowalne elementy [...], które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszących się przede wszystkim- chociaż nie wyłącznie- do systemu władzy państwowej. Należą do niej zatem także kryteria, według których społeczeństwo zwykło oceniać politykę państwa i solidaryzować się.[...] Znamieniem kultury politycznej i stopnia jej przyswojenia przez poszczególne klasy i warstwy społeczne stanowiące naród lub społeczność państwową jest miejsce wyznaczone polityce w przejętej przez daną zbiorowość hierarchii wartości oraz w jej stosunku do różnych instytucji publicznych i form działalności politycznej; stosunku przejawiającym się w określonych postawach i zachowaniach, znajdującym się jako skondensowany wyraz w dobrowolnym, chociaż różnymi względami umotywowanym, uczestnictwie w pracy partii i innych organizacji politycznych.

Czesław Mojsiewicz przez KP społeczeństwa rozumie „znajomość przez społeczeństwo to społeczeństwo norm, zasad, praw rządzących rozwojem społecznym i polityką, pozwalających na ocenę postępowego lub wstecznego charakteru polityki i sił tworzących i realizujących określoną politykę. Kultura polityczna przejawią się w sposobie zachowania politycznego, w stopniu udziału w życiu politycznym kraju oraz w formach realizacji interesu klasowego bądź narodowego w danym okresie historycznym”. Uważa, że podstawami KP są: wiedza społeczna wzbogacona o znajomość nowych faktów politycznych, wydarzeń oraz sposobów zachowania obywateli wyznaczonych stopniem zaangażowania w procesie sprawowania władzy, przynależność do organizacji społeczno-politycznych, pełnione tam funkcje, stopień aktywności, korzystanie z praw obywatelskich i wywiązywanie się z obywatelskich obowiązków.

Jerzy J. Wiatr twierdzi, że KP jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Do KP zaliczamy więc:

1. wiedza o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi;

2. ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza;

3. emocjonalną stronę postaw politycznych, jak na przykład miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów

4. uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym.

Z kolei Bronisław Gołębiowski stosując pojęcie KP ma na myśli „sprzężenie określonego systemu wartości politycznych, wiedzy o polityce, wyuczonych wzorów zachowań i wypróbowanych systemów działań jednostek i grup w danym systemie politycznym”

Franciszek Ryszka przyjmuje, że wśród elementów składających się na KP wymienić można: wiedzę o polityce, wartości i poglądy polityczne oraz sposoby działania w sferze polityki.

Interesujący sposób widzenia problemów KP zaproponowali Artur Bodnar i Janusz Stefanowicz. Uważają, że na obszar KP składają się: mechanizmy polityczne zapewniające uczestnictwo we władzy przedstawicielom podstawowych grup społecznych, wzory postępowania w sprawach publicznych oraz oceny wartościujące, mówiące o tym, jak być powinno w sferze polityki z punktu widzenia interesów i zapatrywań różnych grup społecznych, rozmaicie usytuowanych w zbiorowości narodu. Twierdzą również, iż „w nowoczesnym społeczeństwie jedność absolutna jest w różnorodności [...]. Krótko mówiąc, do jakiego poziomu i zakresu da się zredukować pojęcie jedności, aby zachowało ono jeszcze sens rzeczywisty i operatywny zarazem”.

Reasumując- w badaniu KP chodzi bardziej o analizę społecznego poziomu uczestnictwa w polityce (czy społecznego aspektu uczestnictwa w polityce), tj. poglądów i form zachowania grup społ. i jednostek niż o analizę danego systemu.

Takim założeniom najpełniej odpowiadają definicje KP trzech przedstawicieli wąskiego nurtu: Markiewicza, Wiatra, Gołębiowskiego. Wymienieni uważają, że w zakresie pojęcia KP wchodzą właściwe dla grup społecznych:

1. wiedza o polityce,

2. wartości uznawane i pożądane odnoszące się do polityki ,

3. oceny funkcjonowania instytucji politycznych i oceny wydarzeń politycznych (racjonalne bądź emocjonalne)

4. zachowania w sferze polityki

W końcu autorzy tego tekstu po zebraniu wszystkich wyżej wymienionych definicji tworzą własną definicję regulująco- projektującą, która brzmi:

„Kultura polityczna to: zmienny w czasie, wytworzony głównie po wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu całokształt orientacji społeczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to strefa subiektywna polityki (wew. przekonania) znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych.

Składają się na nią:

1. zainteresowania polityką, wiedzą o niej i znajomość faktów politycznych;

2. wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego i mechanizmów funkcjonowania jego instytucji;

3. ocena zjawisk politycznych i sądy wartościujące na temat instytucji politycznych;

4. uznawane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych.

Wymienione w definicji elementy składowe KP można określić mianem wymiarów KP. Kształtują się one w ramach procesów socjalizacji politycznej jednostek i grup społecznych. Oto one:

• pierwszy wymiar to komponent poznawczy,

• drugi wymiar to komponent aksjologiczny,

• trzeci to komponent ocenny lub ocenno- afektywny,

• czwarty wymiar to komponent behawioralny.

2.

G. A. Almond, G. B. Powell, „Kultura polityczna”, w: „Elementy teorii socjologicznych”, Warszawa 1975, s 576 - 589.

Na sam początek definicja klucz, którą Almond i Powell rozpoczynają swoje rozważania: „Kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to sfera subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Owe indywidualne orientacje łączą w sobie kilka składników, a mianowicie: a) orientację poznawczą - prawdziwą lub fałszywą wiedzę o obiektach i ideach politycznych; b) orientację afektywną - poczucie więzi, zaangażowanie, sprzeciw itd. wobec obiektów politycznych; c) orientację oceniającą - sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie, które zwykle wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących.”.

Zatem jednostka żyjąc w danym systemie politycznym doświadcza go przez pryzmat tych trzech orientacji. Istniejące orientacje w społeczeństwie mogą mieć bardzo duży wpływ na sposób działania systemu politycznego. Żądania pod adresem systemu, skargi wnoszone do sądów i trybunałów, wywiązanie się jednostek z ich ról politycznych - wszystko to określają i warunkują powszechne wzory orientacji. Są to utajone tendencje polityczne, wyznaczniki zachowania politycznego, które jako takie mają wielkie znaczenie dla wyjaśnienia i przewidywania zjawisk politycznych - argumentują autorzy. Lecz jak również podkreślają, na zachowania jednostek mają wpływ również inne czynniki, które próbuje zgłębiać chociażby psychologia, a które mają również duży wpływ na system polityczny. Kultura polityczna dla Almonda i Powella jest cennym pojęciem, które pozwala połączyć w teorii polityki mikro- i makroanalizę. Pozwala przejść od badania jednostki w kontekście politycznym do badania systemu politycznego. Pozwala objąć to w jaki sposób jednostkowe postawy i działania oraz wzory zachowań grupowych, odzwierciedlają zachowania systemu jako całości.

Almond i Powell następnie zastanawiają się jakie są obiekty orientacji politycznych. Zaliczają do nich: system polityczny jako całość, poszczególne role i struktury polityczne, indywidualnych lub grupowych wykonawców tych ról oraz specyficzne dążności i decyzje publiczne. Kategoria ta również obejmuje wszystkich aktorów gry politycznej, włącznie z podmiotem, nosicielem danej orientacji. Autorzy wskazują, że pojęcie orientacji wobec systemu politycznego można sprecyzować w wielu aspektach. Bowiem na podstawie różnych postaw wobec systemu politycznego i jego mechanizmów wejść i wyjść, można różnie scharakteryzować kultury polityczne. Wymieniają następnie określenia dobrze nam już znane: małą albo zgoła żadną świadomością narodowego systemu politycznego można określić mianem zaściankowości (parochial); wśród obywateli świadomych istnienia systemu narodowego możemy wyróżnić dwie kategorie, poddani (subjects) - osobnicy mający świadomość wpływu systemu i znaczenia jakie na ich życie mają jego wyjścia (outputs), takie jak świadczenia socjalne, prawa, itd.; drugą kategorią są uczestnicy (participants) - to osobnicy, którzy kierują się ku strukturom i procesom wyjściowym systemu (inputs) i biorąc udział lub dostrzegając możliwości wzięcia udziału w podejmowaniu decyzji. Kultury możemy klasyfikować wedle udziału reprezentantów mentalności zaściankowej, poddanych i uczestników.

Rzeczą istotną dla autorów jest również zwrócenie uwagi na orientację polityczną odnoszącą się do wyobrażenia człowieka o sobie samym jako uczestniku systemu politycznego. Co on sam myśli o swoich możliwościach i roli jaką może odegrać w systemie politycznym. Ważną rzeczą jest również sprawdzenie ogólnego poziomu zaufania politycznego w społeczeństwie, bowiem odnosi się to do podstawowego problemu: czy polityka jest procesem harmonijnym, czy konfliktowym.

Almond i Powell zwracają uwagę na zjawisko sekularyzacji kultury politycznej. Widocznymi składnikami tego zjawiska są: komercjalizacja postawy polityków oraz formowanie się orientacji pragmatycznych, empirycznych. Drugą cechą charakterystyczną jest przejście od orientacji całościowej do aspektowej. W kulturach zaściankowej i poddańczej dominuje orientacja całościowa, tzn. ludzie o mentalności zaściankowej mają małą albo żadną świadomość systemu politycznego jako wyspecjalizowanej, odrębnej całości, natomiast ludzie o mentalności poddańczej, chociaż orientują się w rozmaitości ról związanych z administracją, np. roli policjanta, czy innego urzędnika, ale mogą nie wiedzieć jaki jest zakres wpływów tych funkcjonariuszy na system polityczny, a więc nie orientować się w strukturze „wejść” systemu. Aspektowe podejście do systemu politycznego posiadają jedynie „uczestnicy”, którzy rozwijają szereg postaw wobec struktury „wejść” systemu, takich jak partie polityczne, grupy interesu, oraz wobec ról jakie mogliby odgrywać w tych strukturach. W przypadku tym jednostka osiąga poziom sekularyzacji kultury politycznej jaki spotykamy we współczesnych demokracjach.

W procesie sekularyzacji sztywne, przypisane i całościowe zasady współżycia są wypierane przez zespół zasad skodyfikowanych, aspektowo - politycznych i uniwersalistycznych. Powszechnym zwyczajem społeczeństwa staje się komercjalne i elastyczne działanie polityczne oraz nabiera znaczenia działanie takich struktur jak grupy interesu i partie polityczne. Prawdą jednak jest to, że w każdym społeczeństwie nawet najbardziej rozwiniętym, z najbardziej stabilną demokracją, znajdziemy zarówno elementy laickie jak i nielaickie. Długa, zakorzeniona tradycja, utrwalone wzorce zachowań mogą być skuteczną przeszkodą dla elastycznych zachowań zgodnych z zasadą aspektowości i uniwersalizmu, nie zgadzać się z pragmatycznym, empirycznym podejściem do polityki. Zdarza się, że sekularyzacja polityki i tradycja mogą tworzyć szereg stopni i rozwiązań kombinowanych. Przykładem jest kultura polityczna zorientowana na ideologię. W kulturze tej jednostka wykształciła już wiele aspektowych podejść do polityki, ale nie zdołała wykształcić w sobie otwartych, komercyjnych postaw związanych z sekularyzacją. Miejsce całościowych, sztywnych, przypisanych przez obyczaj norm, zajmuje formalny, ale równie sztywny i zamknięty zespół reguł narzuconych przez ideologię.

Rozkład postaw politycznych, czyli kwestia podkultur politycznych to kolejna kwestia nad jaką zastanawiają się autorzy. Nie można traktować kultury politycznej tak, jak gdyby całe społeczeństwo żyjące w danym systemie politycznym reprezentowało tylko i wyłącznie tą jedną kulturę. Zdarza się, że niektóre społeczeństwa reprezentują dość jednorodny, zgodny stopień postaw w stosunku do systemu politycznego, ale zawsze występują w społeczeństwie naturalne różnice, które modyfikują postawy, np. wiek, płeć, wykształcenie, przynależność etniczna, pozycja ekonomiczna i społeczna, itp., itd.. O pod kulturze politycznej można mówić wtedy, gdy można wyróżnić szczególne zespoły orientacji politycznych, różniących się od innych w tym systemie. To czy dane zjawisko zdefiniujemy jako oddzielną podkulturę, zależy w znacznym stopniu od charakteru spraw i problemów branych pod uwagę.

Almond i Powell bardzo dużo uwagi poświęcają kwestii socjalizacji politycznej. Przede wszystkim socjalizacja polityczna jest procesem, dzięki któremu kultury polityczne utrzymują się i ewoluują. W procesie socjalizacji politycznej jednostki przyswajają sobie problemy kultury politycznej, kształtują orientacje wobec zjawisk politycznych. Także przemiany wzorów kultur politycznych następują za sprawą socjalizacji politycznej. Autorzy podkreślają, że studia nad socjalizacją polityczną w dzisiejszych czasach nabierają szczególnego znaczenia. Jest to konsekwencją ogromnych przemian jakie zachodzą w dzisiejszych społeczeństwach. Chociaż autorzy nie mówią tego wprost, kwestie, które wymieniają można sprowadzić do wpływu globalizacji na tradycyjne struktury socjalizacji, które muszą konkurować z nowymi, a także z bezpośrednimi, świeżymi doświadczeniami.

Jak podkreślają autorzy proces socjalizacji jest procesem trwającym przez całe życie człowieka. Postawy polityczne nie krystalizują się definitywnie w dzieciństwie, lecz podlegają ciągłym adaptacjom lub wzmocnieniom. Poza tym pewne wydarzenia mogą odcisnąć swoje piętno na całym społeczeństwie, np.: wielkie wojny, czy wielkie kryzysy, udział w wielkich ruchach masowych, niepodległościowych, to są przykłady wydarzeń, które kształtują orientację polityczną wielu milionów ludzi.

Almond i Powell argumentują, że socjalizacja może zachodzić w formie jawnej i\ lub ukrytej. Socjalizacja jawna polega na otwartym przekazaniu informacji, sugerowaniu wartości i ocen zjawisk politycznych. Ukryta forma socjalizacji polega na przekazaniu wzorców niepolitycznych, które modyfikują postawy wobec odpowiednich ról i obiektów w systemie politycznym. Ta forma ma tym większe znaczenie, że może być szczególnie intensywna w dzieciństwie, na poziomie wychowania elementarnego.

Jakie można wymienić czynniki socjalizacji politycznej? Potężnymi, a przede wszystkim pierwszymi środkami socjalizacji są: rodzina i szkoła. Wzory wpajane w sposób ukryty i jawny od pierwszych chwil życia mają silny i trwały charakter. Szczególnie ważną kwestią na tym etapie wydaje się być kształtowanie postaw wobec władzy. Decyzje podejmowane w rodzinie odbierane są przez dziecko jako decyzje autorytarne, poparte ewentualnymi sankcjami. Wpajanie dziecku zasad posłuszeństwa wobec decyzji może predestynować je w przyszłości do pełnienia roli „poddanego”. Natomiast przyzwolenie na wczesny udział dziecka w podejmowaniu decyzji może rozwinąć w dziecku poczucie kompetencji politycznej. Jawna socjalizacja w rodzinie może również przynieść bardzo poważne rezultaty.

Głównym atutem znaczenia szkoły jest sam fakt, że wszędzie osoby wykształcone odznaczają się większym poziomem świadomości politycznej od ludzi mniej wykształconych. Ale szkoły również spełniają ważna rolę w kształtowaniu postaw dotyczących niepisanych „reguł gry politycznej”, kształtują świadomość wartości i faktów, stwarzając podstawę do nowych aspiracji politycznych.

Obok szkoły i rodziny istnieje szereg innych czynników socjalizacyjnych, które były tu już wspomniane. Są to:

• grupy rówieśnicze lub grupy odniesienia - odgrywają doniosłą rolę w kształtowaniu systemu wartości i orientacji, w szczególności we współczesnych czasach, gdy słabną więzi rodzinne lub nawyki rodzinne;

• doświadczenia zawodowe - czyli środowisko pracy oraz wszelkie formalne i nieformalne organizacje z nim związane;

• środki masowego przekazu - w dzisiejszych czasach posiadają coraz większą rolę, poprzez systematyczne przekazywanie informacji o aktualnych wydarzeniach politycznych oraz w toku długiego oddziaływania, kształtują podstawowa „mapkę poznawczą” jednostki;

• bezpośrednie kontakty z systemem politycznym - nie można zapominać o ich wpływie, bowiem jak przekonują autorzy, bez względu na to jak pozytywny byłby nasz obraz systemu politycznego wpojony nam przez inne czynniki socjalizacji, obywatel lekceważony przez państwo, zwodzony przez policję, karmiony głodowymi zasiłkami, wcielony przymusowo do wojska - zmieni prawdopodobnie swe poglądy na rzeczywistość polityczną.

Na koniec Almond i Powell zwracają uwagę na kwestię spójnej i niespójnej socjalizacji. W systemie stabilnym proces socjalizacji jest zazwyczaj jednorodny i konsekwentny. Wszystkie czynniki socjalizacji poprzez swoje oddziaływanie zmierzają do wzmocnienia i utrzymania danej, panującej orientacji politycznej. W większości społeczeństw, w większości kwestiach proces socjalizacji bywa bardzo niespójny. Owa niespójność jest źródłem potencjalnego niezadowolenia i konfliktów, ale z drugiej strony stwarza również możliwość zmiany systemu. Wynikiem niespójnej socjalizacji są podkultury. Z podkulturami można walczyć tworząc nowe ośrodki socjalizacji (np. organizowanie szkół na zaniedbanych dotychczas terenach), albo poprzez zmianę sposobu działania ośrodków już istniejących. Ale i tak zmiana podkultur lokalnych jest procesem długotrwałym i powolnym. Poza tym sama zmiana czynników socjalizacji jest bardzo trudna, chociażby mając na uwadze rodzinę. Stosunkowo najłatwiej jest wpłynąć na socjalizację poprzez szkołę publiczną. Wiele systemów politycznych właśnie tą drogą próbują zapełnić luki pomiędzy podkulturami.

Jeśli system polityczny ustępuje wobec wysuwanych przez lokalne podkultury żądania autonomii w zakresie socjalizacji, to utrwala w ten sposób różnice orientacji, co może grozić rozerwaniem jedności narodowej. Z drugiej strony, dążenie do kontroli nad procesem socjalizacji może samo przez się zrodzić ruch oporu, który poważnie nadwyręży spójność systemu. Najwyraźniejszym podziałem kulturowym jest podział między podkulturami tradycyjnymi - kierująca się surowymi, całościowymi wzorami zachowań; a nowoczesnymi - kierujące się orientacjami aspektowymi, uniwersalistycznymi i pragmatycznymi. Ale podział ten, jak zauważają autorzy, jest nadmiernym uproszczeniem. Bowiem nasza wiedza pozwala nam zauważyć, że nawet w społeczeństwach nowoczesnych elementy tradycyjne doskonale funkcjonują. Dwoistość ta spowodowana jest charakterem indywidualnej socjalizacji. Rodzina, szkoła i inne struktury przygotowują dzieci i młodzież do nowych, aspektowo politycznych ról i do uniwersalistycznego, nastawionego na sukces stylu życia. Socjalizowani jesteśmy w duchu laickiej kultury politycznej. Jednak żaden człowiek nie potrafi całkowicie oderwać się od takiej socjalizacji pierwotnej, ukrytej, ani pozbyć się takiej potrzeby bezpieczeństwa i oparcia, jaka dają tylko intymne więzi w grupie pierwotnej. Te potrzeby i ograniczenia stanowią powód nie tylko utrzymującego się dualizmu kulturowego, ale także desperackiego poszukiwania oparcia w ideologii, w partiach politycznych lub w charyzmatycznych osobowościach.

***

1

---