Słowiańskie obuwie wczesnośredniowieczne z VIII-XIII wieku

Jedną z najstarszych form obuwia na terenie Polski i Słowiańszczyzny są chodaki, które zostały odkryte przez archeologów na Pomorzu w warstwach osadniczych z VIII-IX wieku (Kołobrzeg, Wolin, Szczecin). Chodaki są sporządzone całkowicie z jednego kawałka skóry - wyciętego w kształt prostokąta z przeciętymi otworkami wzdłuż wszystkich krawędzi, przez które przewlekano pasek skórzany lub sznurek, ściągając nim jednocześnie ze wszystkich stron płat skóry. W powstałą w ten sposób "torebkę" wkładano nogę, owiązując ją wolnymi końcami ściągacza lub dodatkową sznurówką przechodzącą przez specjalne otwory.

Bardziej rozwiniętą formą chodaków, jest obuwie częściowo szyte. Prostokątny płat skóry ma ścięte z przodu narożniki oraz półkoliste wykroje w dwóch przeciwległych brzegach. Wzdłuż boków prostych nacinano regularne otworki, przez które przewlekano ściągacz. Brzegi zaś wykroi środkowych zeszywano, dzięki czemu powstawał zupełnie kształtny nosek i piętka. W tak powstałą "łódeczkę" wkładano nogę i zaciskano ściągaczem. Omawiane chodaki znalezione zostały w Wolinie, w warstwach z X wieku i Gnieźnie. Dziś podobne buty u Górali noszą miano kierpców.

Kolejną formą obuwia wczesnośredniowiecznego są ciżmy z VIII-IX i X-XI wieku. Ciżmy są obuwiem wieloczęściowym składającym się z przyszwy i podeszwy, wykrojonych oddzielnie z różnych przeważnie gatunków skóry. Są niskie, sięgają zaledwie do kostek. Odmiana starsza posiada przyszwę składającą się z dwóch jednakowych kawałków skóry, zeszytych z przodu wzdłuż podbicia aż do noska i z tyłu przez całą wysokość pięty. Nacięte w pobliżu krawędzi otworki służyły dla przewleczenia wiązań. Zarówno wierzch jak i spód rzadko kiedy miały zaznaczony kierunek stopy i przeważnie nadawały się na obie nogi. Omawiane formy występują w Gnieźnie, Kołobrzegu i Wolinie.

Ciżmy młodsze, z X-XI wieku mają przyszwę sporządzoną z jednego kawałka skóry, złączoną jednym szwem bocznym prostopadle lub ukośnie przebiegającym do podeszwy. Niektóre przyszwy kończyły się na pięcie wykrojonym trójkątem, w który wchodziła językowato przedłużona pięta podeszwy. Zeszyta w ten sposób wierzchnia część obuwia ze spodem zabezpieczała szew przed rychłym przetarciem dratwy. Podeszwy tego rodzaju ciżem w większości nie miały zaznaczonego kierunku stopy i mogły być użyte na obie nogi. Omawiane ciżmy znane są z Gdańska, Międzyrzecza Wielkopolskiego, Santoka, Ujścia i Wrocławia. W końcu XI wieku noszone było też przez Słowian Połabskich, wśród Skandynawów i na Rusi.

Najczęściej noszonym obuwiem w tym czasie były buty wiązane z cholewką różnej wielkości, z przodu rozpiętą i przewiązaną paskiem lub sznurkiem powyżej kostki. Z uwagi na kształt można wyodrębnić trzy typy butów wiązanych: a) z przyszwą szytą z przodu, b) z owalnym noskiem, c) z noskiem ostrym.

Najstarszą formą obuwia są buty o przyszwie złożonej z dwóch różnych części zeszytych z przodu w prostej linii od noska do podbicia i przez środek pięty. Szew wykonany najczęściej paskiem skórzanym tworzył dodatkowy element zdobniczy. Takie buty datowane są na wiek X.

Równie wczesną formą są buty wiązane z okrągłym noskiem, znane we wszystkich grodach od X do XII wieku. Niezgrabne początkowo buty, nadające się na obie nogi, z czasem przekształciły się w zręcznie wykonane obuwie. Przyszwy początkowo wykrawane z jednego kawałka skóry, od XI wieku otrzymują różne wstawki boczne i podkreślenie kierunku stopy. Zupełnie podobnie ma się z podeszwami, które z pierwotnego "obłego"
kształtu zachowują tylko zaokrąglony nosek. Środkowa ich część otrzymała przewężenie z zaznaczonym kierunkiem stopy lewej lub prawej. Począwszy od XII wieku upowszechnia się krój przyszwy z czworokątną wstawką w cholewce. Zanika w tym czasie trójkątny wykrój pięty, a nosek nieco się przewęża i wydłuża. Celem zwiększenia elastyczności i podkreślenia kierunku stopy, podeszwy są coraz wyraźniej przewężone w środkowej części. Obuwie typu buta z zaokrąglonym noskiem znane jest powszechnie w Europie , od Nadrenii i Skandynawii aż po obszary Wielkorusi, gdzie zostało odkryte między innymi w Pskowie, Smoleńsku, Starej Ładodze i Nowogrodzie Wielkim. Spośród wielu znanych egzemplarzy butów z X-XII wieku, część zdobiona była haftem. Ornament obuwia umieszczony jest na części przedniej lub całej powierzchni przyszwy, przerzucając się niekiedy i na cholewki. Tworzą go głównie hafty o motywach roślinnych lub geometrycznych, w niewielu wypadkach metalowe ćwieczki. Na Rusi występują podobne elementy w postaci kół, gwiazd wpisanych w koła, spirale, romby, serduszka, paski i wici. Buty z krótką cholewką przewiązywaną powyżej kostki nosił prawdopodobnie zwykły lud, natomiast zdobione haftem lub nabijane brązowymi ćwieczkami noszone były przez przedstawicieli arystokracji.

Pod koniec XIII wieku upowszechniają się na dobre buty z ostrym noskiem. Ogólny kształt buta pozostaje ten sam, wydłuża się jedynie i zwęża jego część przednia, oraz modernizuje się podeszwa, przybierając bardziej smukłą formę.

Obok butów wiązanych, w XIII wieku pojawia się nowa forma z cholewką sznurowaną, przeważnie średnio wysoką. Krój przyszew i podeszew niewiele różni się od form wiązanych. Cholewki z przodu otwarte zasznurowane zostały od przegubu do górnej krawędzi. Dziurki na sznurowadła były podłużne lub okrągłe, nacinane prostopadle do brzegów rozpiętej cholewki. Dla wzmocnienia krawędzi przed rozerwaniem jej podczas naciągania sznurówki, podszywano ją paskiem skórzanym. Obuwie takie znaleziono w Gdańsku, Łęczycy, Nakle, Santoku i innych.

Prawie równocześnie z obuwiem sznurowanym pojawiają się buty z pełną cholewką. Znane są z Gdańska, Sieradza i Warszawy. Na obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej znane są jednak już od X wieku gdzie występują na wszystkich niemal osadach wczesnośredniowiecznych.

Ostatnią formą obuwia we wczesnym średniowieczu, jaką poświadczyły źródła archeologiczne, są trzewiki. Jest to obuwie płytkie, zbliżone kształtem do sandałów, z tą różnicą że trzewiki posiadają w miejscu sandałowych wiązań - płytką przyszwę. Trzewiki są formą długotrwałą, pojawiają się w X wieku by trwać do XV. Stanowiły przeważnie część ubioru kobiecego wszystkich warstw społecznych. W zależności jednak od stopnia zamożności osoby, dla której były przeznaczone, zdobiono je mniej lub bardziej wytwornie. Ze względu na kształt podzielono je na: a) trzewiki głębokie, b) trzewiki płytkie czółenkowe, c) trzewiki z języczkiem.

Trzewiki głębokie znane były w Opolu już w X wieku. Przednia część ich przyszew sięgała podbicia, a boki łukowym wykrojem obejmowały piętę na wysokości kostek. Zdobiono je haftem i ażurem, przy czym ornamentowanie obejmowało tylko przód przyszwy.

Trzewiki płytkie czółenkowe różnią się od poprzednich głębokim wykrojem zarówno z przodu jak i boków. Przód zakrywał tylko palce, a pięta w dalszym ciągu pozostawała wysoka. Przyszwę krojono z jednego płatu skóry w kształcie podkowy, której końce zeszyte bywały na pięcie lub boku. Trzewiki te występują od X do XII wieku . Głębokie niekiedy wykroje przyszew miewają boki zaledwie 2 cm wysokie. Podeszwy tego obuwia już od początku XI wieku są lekko przewężone w śródstopiu. Noski zrazu owalne w połowie XII wieku otrzymują wąski wydłużony kształt, a krój przyszwy zatraca podkowiastą formę. Niektóre z nich zdobiono haftem i ażurem w kształcie ósemek obrzeżonych haftem.

Trzewiki z językiem pojawiają się w drugiej połowie XII wieku. Zamiast głębokiego wykroju przedniej części przyszwy, mają długi język, który fantazyjnie wychylony tworzył ciekawy element dekoracyjny. Podobne obuwie odkryto w Lundzie (Szwecja), ale w warstwach późnośredniowiecznych. W XIV i XV wieku trzewiki z językiem mają przesadnie wydłużone noski i noszone były zarówno przez mieszczaństwo, rycerstwo, duchowieństwo jak i dwory książęce. Obuwie z długim noskiem zaliczane jest w późnym średniowieczu do stroju wytwornego.

Do wykonania wyżej opisanego obuwia używano skóry bydlęcej, rzadziej z koźlej, a tylko w nieznacznej ilości ze skóry końskiej, owczej, świńskiej czy dzika. Skóra była częstokroć barwiona, za pomocą garbników roślinnych (np. kory drzew) na kolor czerwony, czarny, żółty, zielonkawy, a także na różne odcienie brązu.

Piotr Niemir Kotowicz

Bibliografia:

CECHAK-HOŁUBICZOWA H.,1954, Trzewiki opolskie, Dawna Kultura, tom 1, s.7-14.

CHMIELEWSKI W., 1967, Obuwie, Słownik Starożytności Słowiańskich, tom 3, z. 2, N-O, s.s. 451-452.

JAKUNIN Ł. J., 1947, Nowgoradskaja obuwi XII-XIV wiekow, Kratkije Soobszczenija IJMK, tom 17, s.s.38-47.

NORSKA-GULKOWSKA M.,1964, Wczesnośredniowieczne hafty na wyrobach skórzanych z Ostrówka w Opolu z X-XIII w., Wiadomości Archeologiczne, tom 30, s.s.11-17.

OJATIEWA E. J., 1962, Obuwi i drugije kożanyje izdielija drewniego Pskowa, Archeołogiczeskij Sbornik, nr 2, s.s. 75-94.

RAJEWSKI Z., 1939, Gnieźnieńskie wyroby skórzane z okresu wczesnośredniowiecznego, Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII w.) w świetle wykopalisk, Poznań, s.s.103-116.

SAMSONOWICZ A., 1972, Wytwórczość skórzana w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

WIKLAK H., 1957, Obuwie dawnych Gdańszczan, Z otchłani wieków, r. 22, s.s. 78-85.

WIKLAK H., 1960, Obuwie gdańskie w X-XIII w., Gdańsk wczesnośredniowieczny, tom 3, s.s.7-104.

WIKLAK H., 1969, Polskie obuwie wczesnośredniowieczne z VIII-XIII w. na podstawie wykopalisk, Materiały Wczesnośredniowieczne, tom 6, s.s. 475-517.

WIKLAK H., 1993, Obuwie wykopaliskowe Gniewa, Pomorania Antiqua, tom 15, s.s. 75-129.

WIKLAK H., 1995, Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym obuwiem pomorskim, Pomorania Antiqua, tom 16, s.s. 75-94.

WOJTASIK J. 1960, Wczesnośredniowieczne wyroby ze skóry znalezione na stanowisku 4 w Wolinie, Materiały Zachodnio-Pomorskie, tom 6, s.s. 159-208.

1

---