SŁOWNIK
agresja instrumentalna (instrumental aggresion): akt agresji służący osiągnięciu innego celu poza zadaniem bólu czy zranieniem [12]*
agresja wroga (hostiie aggresion): akt agresji poprzedzony uczuciem gniewu, którego celem jest zadanie bólu lub zranienie [12]
altruizm (altruism): każde działanie ukierunkowane na niesienie korzyści drugiej osobie z pominięciem własnego interesu; często człowiek angażując się w takie działania, ponosi określone koszty [11]
analiza archiwalna (archwal analysis): forma obserwacji systematycznej, w której badacz obserwuje zachowanie społeczne przez badanie nagromadzonych w danej kulturze dokumentów albo archiwaliów (np. pamiętników, powieści, czasopism czy dzienników) [2]
arbitraż (arbitration): sposób rozwiązywania konfliktów, polegający na tym, że trzecia strona narzuca rozwiązanie konfliktu skłóconym partnerom [9]
atrybucja globalna (global attribution): przeświadczenie, że przyczyna zdarzenia zależy od czynników, które występują w wielu różnych sytuacjach (np. inteligencja, która wpływa na wykonanie różnych zadań w wielu dziedzinach), przeciwstawne przeświadczeniu, że przyczyna jest specyficzna i dotyczy tylko ograniczonej liczby sytuacji (np. zdolności muzyczne, które wpłyną na wykonanie zadań w trakcie kursu gry na jakimś instrumencie, ale nie w innych dziedzinach) [14]
atrybucja stabilna (stable attribution): przeświadczenie, że przyczyna zdarzenia jest spowodowana przez czynniki, które nie zmienią się wraz z upływem czasu (np. twoja inteligencja), jako przeciwstawienie do czynników niestabilnych, które zmieniają się w czasie (np. wysiłek włożony w wykonanie zadania) [14]
atrybucja wewnętrzna (internat attribution): wnioskowanie, że przyczyną zdarzenia są twoje właściwości (np. zdolności lub wysiłek), w odróżnieniu od czynników, które są względem ciebie zewnętrzne (np. trudność zadania) [5, 14]
atrybucja zewnętrzna (external attribution): wnioskowanie, iż jakaś osoba zachowała się w określony sposób ze względu na właściwości sytuacji w której się znalazła; zakłada się tu, że w tej sytuacji większość ludzi reagowałaby w ten sam sposób [5]
atrybucje obronne (defensiue attributions): takie wyjaśnianie zachowania, które pozwala unikać poczucia tego, że jest się podatnym na zranienia i śmiertelnym [5]
atrybucje w służbie ego (self-seruing attributions): wyjaśnienia, które przypisują sukcesy czynnikom wewnętrznym, zależnym od dyspozycji zaś za niepowodzenia obwiniają czynniki zewnętrzne, należące do sytuacji [5]
autoperswazja (self-persuasion): długotrwała zmiana postawy, która jest konsekwencja prób usprawiedliwiania samego siebie [3]
autoprezentacja (self-presentation): próba zakomunikowania poprzez nasze wypowiedzi, zachowania niewerbalne i działania, kim jesteśmy, albo za kogo chcielibyśmy być uważani przez innych [6]
badania podstawowe (basie research): badania projektowane po to, by dać najlepszą odpowiedź na pytanie, dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują, i przeprowadzane wyłącznie dla zaspokojenia ciekawości poznawczej [2]
badania stosowane (applied research): badania projektowane specjalnie w celu rozwiązania konkretnego problemu społecznego; tworzenie teorii zachowania jest zwykle wtórne do rozwiązywania specyficznego problemu [2]
bariera nadmiernej ufności (overconfidence barrier): zbyt duże zaufanie do trafności własnych sądów; zazwyczaj nie są one tak trafne, za jakie się je przyjmuje [4]
behawioralny komponent postawy (behayioral component of an attitude): działania ludzi wobec obiektu postawy [8]
behawioryzm (behayiorism): szkoła psychologiczna, która utrzymuje, iż aby zrozumieć ludzkie zachowanie, wystarczy jedynie rozważyć nagradzające właściwości środowiska — to znaczy to, w jaki sposób pozytywne i negatywne wydarzenia w otoczeniu są związane ze specyficznymi zachowaniami [l]
bezrefleksyjny konformizm (mindless conformity): podporządkowywanie się zinternalizowanym normom społecznym bez zastanawiania się nad przesłankami działania [7]
błędne określenie przyczyn pobudzenia (misattribution of arousal): przypisanie własnego pobudzenia niewłaściwemu źródłu, czego konsekwencją jest fałszywa bądź nadmiernie silna emocja [6]
błędne określenie źródła (source misattribution): błędne zidentyfikowanie źródła naszych reprezentacji pamięciowych (np. przekonanie, że rozpoznaję mężczyznę, ponieważ widziałem go na miejscu przestępstwa, podczas gdy faktycznie rozpoznaję go, ponieważ widziałem jego zdjęcie w gazecie) [15]
bodziec wyzwalający agresję (aggreswe stimulus): przedmiot kojarzony potocznie z działaniami agresywnymi (np. rewolwer); sama jego obecność zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia aktów agresji [12]
burza mózgów (brainstorming): technika udoskonalania decyzji grupowych poprzez zachęcanie do swobodnej wymiany poglądów oraz eliminowanie krytycyzmu [9]
centralna strategia perswazji (central route to persuasion): przypadek, w którym ludzie analizują komunikat perswazyjny, uważnie słuchając i rozważając argumenty; strategia ta pojawia się, gdy ludzie posiadają zarówno zdolności, jak i motywację do uważnego słuchania komunikatu [8]
ciało migdałowate (amygdala): obszar w korze mózgowej mający związek z przejawami agresji [12]
dehumanizacja (dehumanization): proces polegający na pozbawieniu ofiary cech ludzkich i deprecjonowaniu jej wartości (np. gdy słowo „człowiek" zastępujemy określeniem „żółtek"). Dehumanizacja obniża opór przed dokonywaniem aktów agresji i sprawia, że raz podjęta agresja ułatwia następne zachowania tego typu i znacznie zwiększa prawdopodobieństwo ich wystąpienia [12]
deindywiduacja (deindwiduation): utrata normalnej kontroli nad zachowaniem, co prowadzi do wzrostu impulsywności i patologiczności czynów [9]
deprywacja relatywna (relatwe deprwasion): poczucie jednostki (albo grupy społecznej), że posiada mniej niż zasługuje lub mniej niż pozwolono jej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do niej podobni [12]
dobór krewniaczy (kin selection): koncepcja, zgodnie z którą zachowania jednostki mające na celu ochronę życia spokrewnionych z nią osób są utrwalane poprzez mechanizm naturalnej selekcji [11]
dobór losowy (rondom selection): sposób zapewniania reprezentatywności dla danej populacji wybranej do próby grupy osób gwarantujący, że każda jednostka wchodząca w skład populacji ma taką samą szansę na pojawienie się w próbie [2]
dostępność (accessibility): łatwość, z jaką możemy sobie uświadomić rozmaite myśli i idee; idea dostępna to taka, która jest obecnie uświadamiana albo która może zostać łatwo przywołana do świadomości [4]
dostępność postawy (attitude accessibility): siła związku między obiektem i oceną tego obiektu; dostępność jest mierzona czasem, w jakim ludzie mogą odpowiedzieć na pytanie, co czują wobec danej sprawy lub danego obiektu [8]
dwuczynnikowa teoria emocji (two-factor theory of emotion): koncepcja, zgodnie z którą doznanie emocji jest rezultatem dwufazowego procesu spostrzegania siebie — najpierw ludzie doświadczają pobudzenia fizjologicznego, a następnie poszukują dla niego odpowiedniego wyjaśnienia; jeśli przypisują to pobudzenie źródłu mającemu naturę emocjonalną, przeżywają odpowiednią emocję (np. jeśli wyjaśniają własne pobudzenie tym, że ktoś celuje w nich z pistoletu, odczuwają strach) [6]
dylemat społeczny (socia; dUemma): sytuacja, w której działania najbardziej korzystne dla jednostki będą miały, jeśli zostaną wybrane przez większość ludzi, wysoce szkodliwy wpływ na społeczność [14]
dyskryminacja (discrimination): nie usprawiedliwione, negatywne lub krzywdzące działanie skierowane przeciwko członkowi danej grupy wyłącznie dlatego, iż do niej należy [13]
dysonans podecyzyjny (postdecision dissonance): dysonans, który zostaje nieuchronnie wzbudzony po podjęciu decyzji. W takiej sytuacji dysonans jest najczęściej likwidowany przez podwyższenie atrakcyjności wybranej alternatywy i zdewaluowanie alternatywy odrzuconej [3]
dysonans poznawczy (cognitwe dissonance): popęd albo poczucie dyskomfortu, pierwotnie definiowane jako konsekwencja utrzymywania dwóch lub więcej niezgodnych ze sobą elementów poznawczych, następnie określany jako konsekwencja zaangażowania się w działanie, które jest sprzeczne z koncepcją siebie jako osoby przyzwoitej i rozsądnej [3]
działanie agresywne (aggresiue action): zachowanie, którego celem jest spowodowanie psychicznej lub fizycznej szkody [12]
efekt częstości kontaktów (propinquity effect): zjawisko polegające na tym, że im częściej widzimy i kontaktujemy się z drugą osobą, tym większe prawdopodobieństwo, że zostanie ona naszym przyjacielem [10]
efekt czystej ekspozycji (merę exposure): zjawisko polegające na tym, że im częściej jesteśmy wystawieni na ekspozycję bodźca, tym bardziej jesteśmy skłonni ten bodziec polubić [10]
efekt nadmiernego uzasadnienia (the overjustification effect): zjawisko polegające na spostrzeganiu swojego działania jako wywołanego przekonującymi czynnikami zewnętrznymi i niedocenianiu czynników wewnętrznych [6]
efekt pierwszeństwa (primacy effect): proces, za sprawą którego nasze pierwsze wrażenie dotyczące innej osoby wpływa na to, że jej późniejsze zachowanie interpretujemy w sposób zgodny z tym pierwszym wrażeniem [4]
efekt uporczywości (perseverance effect): odkrycie, że przekonania ludzi dotyczące ich samych i świata społecznego utrzymują się nawet wtedy, gdy dane wspierające te przekonania zostały podważone [4]
efekt widza (bystander effect): zależność polegająca na tym, że im więcej jest świadków nagłego wypadku, tym mniejsza istnieje szansa, że którykolwiek z nich podejmie interwencję [11]
efekt zysku-straty (gain-loss effect): zjawisko polegające na tym, że tym bardziej lubimy daną osobę, im więcej wysiłku musieliśmy włożyć w zmianę jej pierwotnej opinii o nas (tj. nie lubiani na początku znajomości teraz jesteśmy lubiani), natomiast tym mniej lubimy daną osobę, im więcej jej pierwotnej sympatii straciliśmy (tj. jeżeli na początku znajomości nas lubiła, a teraz nas nie lubi) [10]
eksperymenty w warunkach naturalnych (fieid experiments): eksperymenty przeprowadzane raczej w warunkach życia realnego niż w laboratorium [2]
elementy poznawcze (cognitions): myśli, uczucia, przekonania, bądź wiedza o czymś [3]
emblematy (emblems): niewerbalne gesty, które w danej kulturze są dobrze zdefiniowane; mają zwykle swoje bezpośrednie słowne odpowiedniki, tak jak znak OK [5]
emocjonalny komponent postawy (affectwe component of an attitude): emocje i uczucia, jakie ludzie kojarzą z obiektem postawy [8]
empatia (empathy): zdolność do postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji (np. radości i smutku) [11]
eros (Eros): instynkt żyda, pojęcie występujące w teorii Freudowskiej [12]
facylitacja społeczna (social facilitation): napięcie wynikające z obecności innych osób i możliwości oceny naszego działania, czego rezultatem jest lepsze wykonanie łatwiejszych zadań, lecz gorsze wykonanie zadań trudniejszych [9]
gęstość (density): liczba ludzi, którzy zajmują daną przestrzeń [14]
GRIT, czyli stopniowe i odwzajemnione skłanianie do obniżenia napięcia (GRIT, or graduated and reciprocated initiatwes in tension-reduction): strategia ograniczania konfliktu w sytuacjach codziennego życia, w których
informujesz o swojej chęci do współpracy,
b) współpracujesz,
odwzajemniasz każde kooperacyjne działanie, ale
jeżeli twój oponent działa agresywnie, odpowiadasz mu tym samym [9]
grupa niespołeczna (nonsocial group): grupa, w której dwie lub więcej osób znajduje się w tym samym miejscu, w tym samym czasie, lecz nie współdziała ze sobą (np. kibice na meczu) [9]
grupa obca (out-group): grupa, z którą jednostka się nie identyfikuje [13]
grupa społeczna (social group): grupa, w których dwie lub więcej osób wpółdziała ze sobą oraz współzależy od siebie w tym sensie, że w zaspokajaniu potrzeb i osiąganiu celów musi na sobie polegać [9]
grupa własna (in-group): grupa, z którą jednostka się identyfikuje i czuje się jej członkiem [13]
grupy minimalne {.minima} groups): nic nie znaczące grupy utworzone przez zgrupowanie obcych ludzi na podstawie trywialnych kryteriów; jednak owo minimalne członkostwo nadal przejawia się w stronniczości wobec grupy własnej [13]
heurystyka dostępności (availability heuństic): nieformalna reguła umysłowa, na mocy której ludzie wydają sąd, kierując się tym, jak łatwo mogą coś przywołać do świadomości [4]
heurystyka reprezentatywności (representatweness heuństic): uproszczona metoda wnioskowania polegająca na tym, że klasyfikacji czegoś dokonuje się na podstawie stopnia podobieństwa do przypadku typowego [4]
heurystyka zakotwiczenia/dostosowania (anchoring/adjustment heuristic): uproszczona metoda wnioskowania, która polega na posłużeniu się jakąś liczbą czy wartością jako punktem wyjściowym i następnie na sformułowaniu odpowiedzi na pytanie przez zmodyfikowanie tej wartości stanowiącej zakotwiczenie; ludzie często nie modyfikują jej w stopniu wystarczającym [4]
heurystyki wydawania sądów (judgmental heuristics): uproszczone reguły wnioskowania, którymi posługują się ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny [4]
hipoteza empatii-altruizmu (empathy-altruism hypothesis): przekonanie, zgodnie z którym empatia odczuwana względem drugiej osoby skłania do udzielenia jej pomocy bez względu na konsekwencje podjętych działań [11]
hipoteza mimicznego sprzężenia zwrotnego (facial feedback hypothesis): hipoteza głosząca, że własny wyraz mimiczny może determinować emocję, która jest doświadczana [6]
hipoteza przeładowania urbanistycznego (urban-overload hypothesis): przekonanie, że mieszkańcy miast, broniąc się przed nadmiarem stymulacji, jakich dostarcza im miejskie życie, wykazują tendencję do zamykania się w sobie i unikania kontaktów z innymi ludźmi [11]
hipoteza redukcji negatywnego stanu emocjonalnego (negatwe-state relief hypothesis): przekonanie, iż ludzie angażują się w pomoc dla innych, aby pozbyć się własnego uczucia smutku i przygnębienia [11]
indukowanie (con tagion): szybkie rozprzestrzenianie się emocji lub zachowań w tłumie [7]
informacja o proporcji podstawowej (base ratę information): informacja o częstości występowania w populacji przedstawicieli różnych kategorii [4]
informacyjny wpływ społeczny (informational social influence): wpływ innych ludzi, który prowadzi nas do konformizmu, ponieważ spostrzegamy te osoby jako źródło informacji, dające wskazówki dla naszego zachowania; dostosowujemy się, ponieważ wierzymy, że cudza interpretacja niejasnej sytuacji jest bardziej poprawna niż nasza [7]
ingracjacja (ingratiation): stosowanie strategii (np. polegających na udzielaniu pochwał i pozytywnego wsparcia) w celu manipulowania ludźmi czy zdobywania ich sympatii [6, 10]
instrukcja maskująca (couer story): opis celu badań przedstawiany ich uczestnikom, który różni się od prawdziwego celu tychże badań; instrukcja maskująca używana jest po to, by zachować realizm psychologiczny [2]
introspekcja (introspection): proces, w którym człowiek spogląda w swoje wnętrze i bada swoje myśli, uczucia i motywy [6]
inwestycyjny model związku (inyestment model): teoria, w której przyjmuje się, że to, co ludzie wnoszą w dany związek, zależy od satysfakcji, jaką im on daje; satysfakcji definiowanej w kategoriach nagród, kosztów, a także poziomu odniesienia i porównawczego poziomu odniesienia oraz inwestycji, które stracą, gdy się z tego związku wycofają [10]
Ja odzwierciedlone (the looking-glass self): spostrzeganie siebie oczami innych ludzi i włączanie ich opinii do własnego pojęcia Ja [6]
jednorodność grupy obcej (out-group homogeneity): spostrzeganie tych, którzy należą do grupy obcej, jako bardziej do siebie podobnych (jednorodnych) niż w rzeczywistości, a zarazem bardziej do siebie podobnych niż członkowie grupy własnej [13]
katharsis (catharsis): pojęcie określające zjawisko uwalniania nagromadzonej agresywnej energii poprzez wysiłek fizyczny, obserwację zachowań agresywnych innych ludzi lub dopuszczenie się samemu czynu noszącego znamiona agresji. Takie „wypuszczenie pary" obniża prawdopodobieństwo podjęcia agresywnych działań w przyszłości [12]
kierowanie wrażeniem (impression management): świadome bądź nieświadome aranżowanie starannie skonstruowanej prezentacji Ja, która wytworzy u innych określone wrażenie, zgodne z naszymi celami czy potrzebami w interakcji społecznej [6]
klasa mieszana (the jigsaw ciassroom): takie zorganizowanie miejsc w klasie, by sprzyjało redukowaniu uprzedzeń i podnosiło samoocenę dzieci, poprzez umieszczenie ich w małych, zdesegregowanych grupach i spowodowanie, by każde dziecko w grupie musiało polegać na pozostałych, chcąc nauczyć się bieżącego materiału i dobrze funkcjonować w klasie [13]
komunikacja niewerbalna (nonverbal communication): sposób, w jaki ludzie komunikują, intencjonalnie bądź nieintencjonalnie, bez słów; wskaźniki niewerbalne obejmują mimikę, ton głosu, gesty, pozycje i ruchy ciała, dotyk i spoglądanie [5]
komunikat perswazyjny (persuaswe communication): komunikat (np. przemówienie lub reklama telewizyjna) przekonujący do zajęcia określonego stanowiska w danej sprawie [8]
komunikaty podprogowe (subliminal messages): słowa albo obrazy, które nie są świadomie spostrzegane, natomiast mają rzekomo wpływać na sądy, postawy i zachowania ludzi [15]
komunikaty wzbudzające strach (fear-arousing communications): komunikaty perswazyjne, które próbują zmienić postawy ludzi poprzez wzbudzanie w nich strachu [8]
konflikt interpersonalny (interpersonal conftict): napięcie między dwiema lub więcej osobami albo grupami, które mają sprzeczne cele [9]
konflikt intrapersonalny (intrapersonal conflict): napięcie jednostki wywołane dążeniem do dwóch lub więcej sprzecznych celów (np. rodzice pragną przebywać w domu z dziećmi, ale jednocześnie chcą robić karierę zawodową) [9]
konflikt motywów mieszanych (mixed-motive conflict): konflikt, w którym obie strony mogą zyskać dzięki współdziałaniu, a jednostka może zyskać jeszcze więcej dzięki rywalizowaniu ze swoim partnerem [9]
konflikt o sumie zerowej (zero-sum conflict): konflikt, w którym wygrana jednej strony jest zawsze równa przegranej drugiej stromy, tak jak w zawodach lekkoatletycznych [9]
konformizm (conformity): zmiana w zachowaniu naskutek rzeczywistego lub wyimaginowanego wpływu innych ludzi [7]
konformizm wobec norm (normatwe conformity): skłonność do niewychylania się z grupy w celu realizacji jej oczekiwań i uzyskania akceptacji [13]
konstrukt (construal): sposób, w jaki ludzie spostrzegają, pojmują i interpretują świat społeczny [l]
kontrola spostrzegana (perceiyed control): przekonanie, że możemy wywierać wpływ na nasze środowisko w sposób, który decyduje o tym, czy doświadczamy pozytywnych czy negatywnych wyników [14]
korelacja dodatnia (positwe correłation): taka relacja pomiędzy dwiema zmiennymi, w której wzrostowi wartości jednej zmiennej towarzyszy wzrost wartości drugiej zmiennej [2]
korelacja pozorna (illusory correlation): tendencja do spostrzegania związków lub korelacji pomiędzy zdarzeniami, które w rzeczywistości nie są powiązane [4, 13]
korelacja ujemna (negatwe correlation): taka relacja pomiędzy dwiema zmiennymi, w której wzrostowi wartości jednej zmiennej towarzyszy zmniejszanie się wartości drugiej zmiennej [2]
krańcowy błąd atrybucji (ultimate attribution error): skłonność do czynienia atrybucji z dyspozycji w odniesieniu do całej grupy ludzi [13]
kredyt zaufania (idiosincrasy credits): zaufanie, które w ciągu długiego czasu zdobywa człowiek, dostosowując się do norm grupowych; kiedy zdobędzie już dość zaufania, może — jeżeli jest ku temu sposobność — zachować się niezgodnie z normami, bez groźby odwetu ze strony grupy [7]
kreowanie usprawiedliwień dla możliwej porażki (self-handicapping): tworzenie utrudnień i wymyślanie usprawiedliwień dla samego siebie, żeby w wypadku niepowodzenia dysponować gotowym wytłumaczeniem [6]
kumulacja ignorancji (pluralistic ignorance): fenomen polegający na tym, że świadkowie nagłego wypadku wzajemnie obserwując swoją obojętność, interpretują zdarzenie jako niegroźne i nie wymagające interwencji [11]
lękowo-ambiwalentny styl przywiązywania się (anxiouslambivalent attachment styk): styl przywiązywania się do drugiej osoby, którego cechą charakterystyczną jest niepokój wynikający z niepewności, czy druga osoba odpowie na potrzebę nawiązania intymnego kontaktu; rezultatem jest wyższy niż przeciętnie poziom lęku [10]
losowe przydzielanie do sytuacji (rundom assignment to condition): upewnianie się, że wszyscy badani mają taką samą szansę na przydzielenie do danej sytuacji w eksperymencie; dzięki losowemu przydzielaniu tychże sytuacji badacz może być względnie pewien, że różnice w osobowościach uczestników eksperymentu albo ich wcześniejsze doświadczenia są równomiernie rozłożone na wszystkie sytuacje [2]
maskowanie (deception): wprowadzenie w błąd uczestników eksperymentu lub zatajenie przed nimi prawdziwego celu badań albo też wydarzeń, które w rzeczywistości zaistnieją [2]
mediacja (mediation): wyrażanie zgody na udział trzeciej strony przy rozwiązywaniu zaistniałego konfliktu [9]
metoda eksperymentalna (expeńmental method): metoda badania relacji przyczynowo - skutkowych; badacz losowo przydziela uczestników eksperymentu do różnych sytuacji i upewnia się, że sytuacje te są identyczne pod wszystkimi względami z wyjątkiem jednego, zdefiniowanego przez zmienną niezależną (badacz oczekuje, że tenże jedyny warunek będzie miał przyczynowy wpływ na reakcje ludzi) [2]
metoda korelacyjna (correlational method): metoda, w której mierzy się systematycznie dwie lub większą liczbę zmiennych i oszacowuje się relację pomiędzy nimi (tj. w jakim stopniu można przewidzieć wartości jednej z nich na podstawie drugiej) [2]
metoda obserwacyjna (observational method): technika, w której badacz obserwuje ludzi i systematycznie rejestruje pomiary ich zachowania [2]
miłość braterska (companionate love): uczucie zaangażowania, bliskości w stosunku do drugiej osoby, któremu nie towarzyszy namiętność ani pobudzenie fizyczne [10]
miłość erotyczna (passionate love): intensywna tęsknota za drugą osobą, której towarzyszy fizjologiczne pobudzenie. Kiedy wszystko układa się dobrze — druga strona również nas kocha — odczuwamy ogromne spełnienie i ekstazę, a kiedy nie — odczuwamy głęboki smutek i rozpacz [10]
model buchalteryjny (bookkeeping model): informacja niezgodna ze stereotypem, prowadząca do przekształcenia tego stereotypu [13]
model przekształceniowy (conyersion model): informacja niezgodna ze stereotypem, prowadząca do radykalnej zmiany stereotypu [13]
model wykształcania stereotypu niższego rzędu (subtyping model): informacja niezgodna ze stereotypem, prowadząca do stworzenia stereotypu niższego rzędu, w celu przyswojenia tej informacji, bez konieczności zmieniania początkowego stereotypu [13]
model wypracowania prawdopodobieństw (elaboration likelihood model): teoria, w której zakłada się, że istnieją dwa sposoby zmiany postaw za pośrednictwem komunikatów perswazyjnych; centralna strategia pojawia się, gdy ludzie mają motywację i zdolność do skupienia uwagi na argumentach zawartych w komunikacie; peryferyczna strategia występuję, gdy ludzie nie skupiają swojej uwagi na argumentach, lecz są pod wpływem charakterystyk powierzchownych (np. kto jest nadawcą) [8]
model współzmienności (covariation model): koncepcja, według której dokonujemy atrybucji przyczynowych dotyczących zachowania jakiejś osoby na podstawie obserwacji faktów, które zmieniają się wraz z jej zachowaniem — na przykład, jak dalece czyjś taniec staje się niezdarny tylko wówczas, gdy tańczy z tym, a nie innym partnerem [5]
motywacja wewnętrzna (intrinsic motwation): angażowanie się w jakieś działanie, ponieważ sprawia nam ono przyjemność bądź wzbudza nasze zainteresowanie, a nie wskutek zewnętrznych nacisków lub dla zewnętrznych korzyści [6]
motywacja zewnętrzna (extrinsic motwation): angażowanie się w jakieś działanie wskutek zewnętrznych nacisków lub dla zewnętrznych korzyści, a nie dlatego, że wykonywanie zadania sprawia nam przyjemność bądź wzbudza nasze zainteresowanie [6]
myślenie grupowe (groupthink): rodzaj myślenia, w którym bardziej liczy się dążenie do zachowania spójności i solidarności grupy niż realistyczne uwzględnianie faktów [9]
negocjacje (negotiation): forma porozumiewania się przeciwnych stron konfliktu, gdzie zainteresowani składają wzajemne propozycje i kontrpropozycje, a problem jest rozwiązany pod warunkiem, że obie strony osiągną zgodę [9]
nierealistyczny optymizm (unrealistic optimism): forma obronnej atrybucji, polegająca na przeświadczeniu ludzi, że rzeczy dobre przydarzą się raczej im niż podobnym do nich, a złe przydarzą się raczej innym niż im samym [5]
niewystarczająca kara (insufficient punishment): dysonans wzbudzony wtedy, gdy jednostka nie ma wystarczającego zewnętrznego uzasadnienia, że nie zaangażowała się w pożądane przez nią działanie lub zrezygnowała z pożądanego przez nią obiektu, co zwykle prowadzi do obniżenia atrakcyjności zakazanego działania lub obiektu [3]
norma odwzajemniania (reciprocity norm): norma społeczna, która stwierdza, że jeżeli otrzymujesz coś dobrego od innej osoby, to jesteś zobowiązany odpłacić jej tym samym (zachować się podobnie) [7]
norma wzajemności (norm of reciprocity): założenie, że inni będą nas traktować w ten sam sposób, w jaki my ich traktujemy (np. jeżeli pomożemy jakiemuś człowiekowi, to w przyszłości on pomoże nam) [11]
normatywny wpływ społeczny (normatwe social influence): wpływ innych ludzi, który prowadzi nas do konformizmu, ponieważ chcemy być przez nich lubiani i akceptowani [7]
normy deskryptywne (descriptiue norms): sposób, w jaki ludzie spostrzegają rzeczywiste zachowanie innych w danej sytuacji, niezależnie od tego, które zachowania są społecznie aprobowane [14]
normy społeczne (social norms): ukryte albo jasno sprecyzowane reguły grupy dotyczące akceptowanych zachowań, wartości i przekonań jej członków [7]
normy subiektywne (subjectwe norms): przekonania na temat tego, jak inni ludzie, z których opinią się liczymy, ocenią określone zachowanie [8]
normy zakazujące (injunctwe norms): zachowania społecznie uznane — czyli takie, które ludzie spostrzegają jako zachowania zaaprobowane przez innych [14]
obrona stanowiska niezgodnego z własną postawą (counterattitudinal advocacy): proces, który pojawia się, kiedy ktoś wyraża opinię lub postawę sprzeczną ze swoim osobistym przekonaniem lub postawą [3]
obserwacja systematyczna (systematic observation): forma metody obserwacyjnej, w której obserwatorem jest wyszkolony badacz społeczny, który przystępuje do odpowiedzi na pytania odnoszące się do określonego zjawiska społecznego, obserwując i kodując je zgodnie z wcześniej przygotowanym zbiorem kryteriów [2]
obserwacja uczestnicząca (participant observation): forma obserwacji systematycznej, w której obserwator wchodzi w interakcję z obserwowanymi ludźmi, ale stara się w żaden sposób nie wpływać na sytuację [2]
obwinianie ofiary (blaming the victim): skłonność do obwiniania ludzi (dokonywania atrybucji z dyspozycji) za to, że stają się ofiarami, a motywowana głównie przez pragnienie wiary w to, że świat jest sprawiedliwy [13]
oczekiwania oparte na kategorii (category-based expectancies): oczekiwania dotyczące ludzi, bazujące na cechach grupy, do której te osoby przynależą, na przykład oczekiwanie, że ktoś kocha chodzić na przyjęcia, ponieważ należy do towarzystwa miłośników przyjęć lub żeńskiego kółka studenckiego [5]
oczekiwania oparte na obiekcie (target-based expectancies): oczekiwania wobec jakiejś osoby, bazujące na jej wcześniejszych działaniach, takie jak oczekiwanie, że ktoś w czasie wakacji pójdzie na plażę, ponieważ zwykle chodził na plażę w przeszłości [5]
odpowiedzialność (accountability): przekonanie, że odpowiada się za własne czyny [9]
osobowość altruistyczna (altruistic personality): osobowość, którą charakteryzuje tendencja do udzielania pomocy innym osobom [11]
oszczędność poznawcza (cognitwe misers): teza mówiąca, że ludzie uczą się stosować efektywne uproszczenia myślowe i praktyczne reguły zdroworozsądkowe, które pomagają im zrozumieć rzeczywistość społeczną, ponieważ nie są zdolni przetwarzać całej oddziałującej na nich informacji społecznej [4]
pamięć autobiograficzna (autobiogmphical memory): treści pamięciowe dotyczące własnych myśli, uczuć i zachowań w przeszłości [6]
pamięć rekonstrukcyjna (reconstructwe memory): proces powodujący, że pamięć o danym zdarzeniu zostaje zniekształcona przez informację, która do nas dociera po tym zdarzeniu [15]
peryferyczna strategia perswazji (peripheral route to persuasion): przypadek, w którym ludzie nie analizują argumentów zawartych w komunikacie perswazyjnym, są natomiast pod wpływem wskazówek peryferycznych [8]
plan wieloczynnikowy (factorial design): plan eksperymentalny, w którym uwzględnia się więcej niż jedną zmienną niezależną; każda zmienna niezależna ma więcej niż jedną wersję lub też poziom; wszystkie możliwe kombinacje tych poziomów pojawiają się w badaniach [2]
pławienie się w cudzej chwale (basking in reflected glory): dążenie do poprawienia własnego wizerunku przez wiązanie się z ludźmi, którzy odnieśli sukces lub są sławni [6]
podstawowy błąd atrybucji (fundamental attribution error): tendencja do przeceniania rozmiaru, w jakim zachowanie ludzi jest wynikiem oddziaływania dyspozyqi wewnętrznych, a niedocenianie roli czynników sytuacyjnych [l, 5]
pojęcie Ja (self-concept): zawartość naszego Ja, to znaczy spostrzegane przez nas nasze własne myśli, przekonania i cechy osobowości [3, 6]
polaryzacja grupowa (group polarization): tendencja grup do podejmowania decyzji, które są bardziej skrajne niż początkowe inklinacje członków [9]
poligraf (polygraph): urządzenie, które mierzy reakcje fizjologiczne (np. tempo bicia serca); kiedy poligraf jest stosowany do wykrycia kłamstwa, badający próbuje wówczas stwierdzić, czy ktoś kłamie, obserwując reakcje fizjologiczne osoby odpowiadającej na pytania [15]
pomniejszanie (discounting): niedocenianie wpływu jednej przyczyny naszego zachowania, kiedy inna przyczyna jest szczególnie wyrazista i łatwo dostrzegalna [6]
porównania społeczne w dół (downward social comparisons): porównywanie siebie z ludźmi, którzy lokują się niżej w zakresie jakiejś zdolności czy cechy, mające na celu uzyskanie poczucia większego zadowolenia z siebie [6]
porównania społeczne w górę (upward social comparisons): porównywanie siebie z ludźmi, którzy lokują się wyżej niż my w zakresie jakiejś zdolności czy cechy, mające na celu określenie standardu doskonałości [6]
porównawczy poziom odniesienia (comparison leuel for alternatwes): oczekiwania ludzi odnośnie do poziomu nagród i kar, które otrzymaliby w różnych związkach z innymi [10]
postawa (attitude): trwała ocena — pozytywna lub negatywna — ludzi, obiektów i pojęć [8]
postawa oparta na emocjach (affectwely based attitude): postawa oparta bardziej na uczuciach i wartościach ludzi niż na przekonaniach o naturze obiektu postawy [8]
postawa oparta na poznaniu (cognitwely based attitude): postawa oparta przede wszystkim na przekonaniach ludzi na temat właściwości obiektu postawy [8]
postawa oparta na zachowaniu (behauiorally based attitude): postawa oparta na obserwacji, jak zachowujemy się wobec obiektu postawy [8]
poszukiwanie kozła ofiarnego (scapegoating): skłonność ludzi, gdy są sfrustrowani lub nieszczęśliwi, do przemieszczania agresji na grupy, które są nie lubiane lub słabe i wyróżniają się w widoczny sposób [13]
powtarzalność (replication): powtarzanie badań, często z udziałem osób z innych badanych populacji albo w innych warunkach [2]
poziom odniesienia (comparison leuel): bilans (wyrażony w terminach kosztów i nagród), jakiego oczekujemy od danego związku [10]
poziom ufności (wartość p) (probability leuel (p-value)) liczba wyliczona za pomocą technik statystycznych, która informuje badacza o tym, jakie jest prawdopodobieństwo, że wyniki jego eksperymentu są dziełem przypadku (spowodowane są niepowodzeniem w randomizacji), a nie są efektem działania zmiennej niezależnej lub zmiennych niezależnych; standardowo w nauce — także i w psychologii społecznej — przyjmuje się, że wyniki uznaje się za istotne wtedy, gdy prawdopodobieństwo, iż wyniki mogą być dziełem czynników losowych, a nie badanych zmiennych niezależnych, wynosi mniej niż pięć setnych [2]
poznawanie społeczne (social cognition): w jaki sposób ludzie myślą o sobie samych i o świecie społecznym; a dokładniej, jak selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informację społeczną w wydawaniu sądów i w podejmowaniu decyzji [l, 4]
poznawczy komponent postawy (cognitiue component of an attitude): przekonania ludzi na temat właściwości obiektu postawy [8]
program Uniwersytetu Yale poświęcony badaniu zmiany postaw (Yale Attitude Change Approach): badanie warunków, w jakich ludzie są najbardziej skłonni zmienić swoje postawy w odpowiedzi na komunikaty perswazyjne; badacze koncentrują się na tym, „kto mówi, co i do kogo", to jest na źródle komunikatu, naturze komunikatu i naturze odbiorcy [8]
promowanie siebie (self-promotion): proces polegający na tym, że ludzie próbują wywrzeć pozytywne wrażenie na innych, opisując własne talenty i manifestując swoją wiedzę [6]
próżniactwo społeczne (socia; loafing): uspokojenie wywołane przekonaniem, że przebywanie w grupie utrudnia ocenę indywidualnego działania; uspokojenie osłabia wykonanie zadań prostych, lecz ułatwia wykonanie zadań trudnych [9]
prywatna akceptacja (prywate acceptance): dostosowanie się do zachowania innych ludzi bez prawdziwego przekonania o tym, że to, co oni robią albo mówią, jest słuszne [7]
przechowywanie (storage): proces, dzięki któremu ludzie przechowują w pamięci informację zaczerpniętą ze środowiska [15]
przeciążenie sensoryczne (sensory overload): sytuacja, gdy bodźce pochodzące ze środowiska przekraczają możliwość poświęcenia im uwagi lub uniemożliwiają ich przetworzenie [14]
przypominanie (retrieual): proces, dzięki któremu ludzie przywołują informację przechowywaną w pamięci [15]
przywódca zorientowany na stosunki międzyludzkie (relationship-oriented leader): przywódca skoncentrowany przede wszystkim na emocjach pracowników i stosunkach między nimi [15]
przywódca zorientowany na zadanie (task-oriented leader): przywódca zainteresowany głównie wykonaniem pracy, a mniej uczuciami i stosunkami między pracownikami [15]
przyzwolenie (informed consent): wyjaśnienie uczestnikom badania natury eksperymentu, zanim on się rozpocznie, i uzyskanie ich zgody na udział w tym eksperymencie [2]
psychologia postaci (Gestalt psychology): szkoła psychologiczna podkreślająca ważność badania subiektywnego sposobu, w jaki dany obiekt pojawia się w umyśle ludzi, zamiast poddania badaniom wyłącznie obiektywnych, fizycznych cech tego obiektu [l]
psychologia społeczna (social psychology): naukowe badanie sposobu, w jaki rzeczywista bądź wyobrażona obecność innych ludzi wywiera wpływ na ludzkie myślenie, odczuwanie i zachowania [l]
psychoza tłumu (mass psychogenic illness): pojawienie się w grupie ludzi podobnych fizycznych symptomów bez znanej fizycznej przyczyny [7]
publiczny konformizm (public compliance): dostosowanie się publiczne do zachowania innych ludzi, bez konieczności wiary w to, co robimy lub mówimy [7]
pułapka racjonalizacji (rationalization trap): możliwy skutek działania wywołanych w procesie redukcji dysonansu usprawiedliwień samego siebie, które ostatecznie skończą się łańcuchem niedorzecznych i niemoralnych działań [3]
realizm psychologiczny (psychological realism): stopień, w jakim kontrolowane w eksperymencie procesy psychologiczne są podobne do procesów psychologicznych pojawiających się w życiu codziennym; realizm psychologiczny może być wysoki nawet wtedy, gdy realizm sytuacyjny jest niewielki [2]
realizm sytuacyjny (mundane realism): stopień, w jakim sytuacje eksperymentalne są podobne do sytuacji spotykanych w życiu codziennym [2]
reguły ujawniania (display rules): kulturowo zdeterminowane reguły określające, jakie zachowania niewerbalne nadają się do ujawnienia [5]
relacje darowizny (communal relationships): związki, w których ludzie troszczą się przede wszystkim o zaspokojenie potrzeb drugiej osoby [10]
relacje wymiany (exchange relationships): relacje interpersonalne oparte na potrzebie równości (tj. na potrzebie wyrównania stosunku kosztów do zysków) [10]
rezultaty nietożsame (noncommon effects): konsekwencje określonego przebiegu działania, które nie mogłoby wystąpić przy alternatywnym działaniu [5]
rozproszenie odpowiedzialności (diffusion of responsibility): fenomen polegający na tym, że wraz ze wzrostem liczby przygodnych świadków zmniejsza się poczucie odpowiedzialności za rozwój wypadków [11]
rozwiązania integrujące (integratwe solutions): rozwiązania konfliktów z korzyśdą dla obu stron [9]
różnica między aktorem a obserwatorem (actorjóbseruer difference): tendencja do spostrzegania zachowań innych ludzi jako następstwa ich dyspozycji, podczas gdy swoje własne zachowania tłumaczy się wpływem czynników sytuacyjnych [5]
różnice indywidualne (indwidual differences): składniki osobowości, które odróżniają nas od innych ludzi [l]
samoocena (self-esteem): dokonywane przez ludzi oszacowania wartości'samych siebie — to znaczy rozmiaru, w jakim spostrzegają siebie jako dobrych, kompetentnych i przyzwoitych [l]
samospełniające się proroctwo (self-fulfilling prophecy): zjawisko polegające na tym, że ludzie: (a) mają określone oczekiwania dotyczące innej osoby, co (b) wpływa na ich postępowanie względem tej osoby, które (c) powoduje, że zachowuje się ona w sposób zgodny z ich wyjściowymi oczekiwaniami [4]
samoświadomość (self-awareness): skupienie uwagi na własnych uczuciach, przekonaniach i wartościach [9]
schematy (schenws): struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów; schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanej informacji zauważamy, o czym myślimy i co później pamiętamy [4]
schematy Ja (self-schemas): oparte na naszych przeszłych doświadczeniach zorganizowane struktury wiedzy o nas samych, które pomagają nam zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć własne zachowanie [6]
sesja wyjaśniająca (debriefing): wyjawienie uczestnikom badań po zakończeniu eksperymentu jego celu oraz dokładne objaśnienie tego, co się wydarzyło [2]
socjobiologia (sociobiology}: perspektywa, w ramach której zjawiska społeczne tłumaczy się, stosując prawa teorii ewolucji [11]
spostrzeganie społeczne (social perception): badanie, w jaki sposób tworzymy wyobrażenia innych ludzi i wyciągamy wnioski ich dotyczące [5]
spójność informacji (consistency information): informacja mówiąca o stopniu, w jakim zachowanie jakiegoś aktora wobec określonego bodźca jest takie samo, mimo upływu czasu i innych okoliczności [5]
stereotyp (stereotype): generalizacja odnosząca się do grupy, w ramach której identyczne charakterystyki zostają przypisane wszystkim bez wyjątku jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi [13]
strata ponoszona w toku procesu (process loss): każdy rodzaj współoddziaływania w grupie, który utrudnia rozwiązanie problemu [9]
strategia coś za coś (tit-for-tat strategy): oznacza zachęcanie do współdziałania najpierw przez stosowanie zachowań kooperacyjnych, a potem poprzez powtarzanie działań przeciwnika (współdziałania lub rywalizacji), które podjął on bezpośrednio przed nami [9]
stres (stress): negatywne uczucia i przekonania, które się pojawiają, gdy ludzie mają poczucie, że nie radzą sobie z wymogami środowiska [14]
stronniczość wobec grupy własnej (in-group bias): szczególnie pozytywne odczucia i uprzywilejowane traktowanie ludzi, których określamy jako część naszej własnej grupy, negatywne zaś odczucia i nieuczciwe traktowanie innych tylko dlatego, że określiliśmy ich
jako należących do grupy obcej [13]
styl przywiązywania się (attachment style): oczekiwania, jakie ludzie formują co do kontaktów z innymi osobami; oczekiwania te wynikają z rodzaju więzi między ich pierwszymi opiekunami a nimi jako niemowlętami [10]
styl przywiązywania się oparty na poczuciu bezpieczeństwa (secure attachment style): styl przywiązywania się do drugiej osoby, którego cechą charakterystyczną jest zaufanie, brak lęku przed odrzuceniem i świadomość, że jest się wartościową i lubianą osobą [10]
styl przywiązywania się oparty na unikaniu (avoidant attachment style): styl przywiązywania się do drugiej osoby, którego cechą charakterystyczną jest tłumienie potrzeby nawiązania intymnych kontaktów z tą osobą, ponieważ realizacja tej potrzeby zakończyła się niepowodzeniem; ludzie, dla których charakterystyczny jest ten styl przywiązywania się, z trudnością nawiązują bliskie kontakty z innymi [10]
szacowanie współzmienności (covańation assessment): ocenianie stopnia, w jakim dwie zmienne są skorelowane; to znaczy przewidywanie jednej zmiennej (np. tego, jak przyjacielska jest dana osoba) na podstawie innej zmiennej (np. płci tej osoby) [4]
tanatos (Thanatos): zgodnie z teorią Freudowską — instynkt śmierci, popęd odpowiedzialny za agresywne skłonności człowieka [12]
technika drzwiami w twarz (door-in-the-face technicfue): technika skłaniającą ludzi do ulegania prośbie, polegająca na tym, że ludzie najpierw są konfrontowani z wygórowaną prośbą, którą będą odrzucać, a następnie z mniejszą, bardziej rozsądną prośbą, co do której się sądzi, że zostanie zaakceptowana [15]
technika niskiej piłki (Iowballing): pozbawiona skrupułów strategia, mocą której sprzedawca nakłania klienta, aby zgodził się kupić produkt po bardzo niskiej cenie, następnie twierdzi, że to była pomyłka, i podnosi cenę; często klient godzi się dokonać zakupu po zawyżonej cenie [3]
technika stopa w drzwi (foot-in-the-door technicjue): technika skłaniająca ludzi do ulegania prośbie, a polegająca na konfrontacji najpierw z małą prośbą, którą na ogól każdy zgadza się spełnić, a następnie z prośbą większą, co do której się oczekuje, że również zostanie przyjęta [15]
teoria atrybucji (attribution theory): określenie sposobu, w jaki ludzie wyjaśniają przyczyny tak swego zachowania, jak i zachowania innych ludzi [5]
teoria autoafirmacji (self-affirmation theory): teoria sugerująca, że ludzie będą likwidować wpływ dysonansu wzbudzającego zagrożenie dla ich pojęcia Ja przez potwierdzanie swojej kompetencji w dziedzinie, która nie jest związana z zagrożeniem [3]
teoria frustracji-agresji (frustration-aggresion theory): teoria, zgodnie z którą przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia upragnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych [12]
teoria hydrauliczna (hydraulic theory): teoria, zgodnie z którą nie ujawnione emocje ulegają kumulacji i wywołują stan napięcia ustępujący w chwili, gdy dojdzie do ekspresji stłumionych emocji [12]
teoria podtrzymywania poczucia własnej wartości (self-evaluation maintenance theory): teoria, która głosi, że pojęcie Ja może być zagrożone zachowaniem drugiej osoby i że na wielkość tego zagrożenia wpływa zarówno to, jak bliska jest nam ta osoba, jak i znaczenie jej zachowania się dla naszego pojęcia Ja [3]
teoria porównań społecznych (social comparison theory): koncepcja, zgodnie z którą poznajemy swoje własne zdolności i postawy poprzez porównywanie się z innymi ludźmi [6]
teoria przyczynowości (causal theory): teoria dotycząca przyczyn naszych uczuć i zachowań; wiele z tych teorii przyswajamy sobie z kultury, w której żyjemy (np. „rozstania sprzyjają uczuciu") [6]
teoria reaktancji (przeciwstawiania się) (reactance theory): koncepcja, wedle której zagrożenie wolności wyboru określonego zachowania powoduje wzbudzenie nieprzyjemnego stanu przeciwstawienia się; ludzie mogą zredukować ten stan, angażując się w zagrożone zachowanie [8]
teoria roli społecznej (social-role theory): teoria mówiąca, że różnice płciowe pojawiające się w zachowaniu społecznym wynikają ze społecznego podziału pracy pomiędzy płciami; podział ten prowadzi do różnic w oczekiwaniach wobec ról płciowych i umiejętności związanych z płcią; to one są odpowiedzialne za różnice w społecznych zachowaniach kobiet i mężczyzn [5]
teoria równości (ecjuity theory): teoria, w której przyjmuje się, że ludzie czują się najszczęśliwsi w takich związkach, w których zarówno koszty, jak i zyski będące udziałem jednej ze stron są w przybliżeniu takie same jak koszty i zyski przypadające drugiej stronie [10]
teoria rzeczywistego konfliktu (realistic conflict theory): teoria, w myśl której ograniczenie zasobów prowadzi do konfliktu między grupami, którego konsekwencją jest nasilenie uprzedzeń i dyskryminacja [13]
teoria samopotwierdzania (self-yerification theory): teoria sugerująca, że ludzie posiadają potrzebę potwierdzania swojego pojęcia Ja, bez względu na to, czy to pojęcie jest pozytywne czy negatywne. W pewnych sytuacjach ta tendencja może być w konflikcie z podwyższaniem własnej wartości i usprawiedliwianiem siebie [3]
teoria samoświadomości (self-awareness theory): koncepcja przyjmująca, że kiedy człowiek koncentruje uwagę na sobie samym, zaczyna oceniać własne zachowanie i porównywać je ze swymi wewnętrznymi normami i wartościami [6]
teoria społecznego uczenia się (social learning theory): teoria, zgodnie z którą uczenie się społecznych zachowań następuje poprzez obserwację i naśladownictwo innych ludzi [12]
teoria spostrzegania siebie (self-perception theory): teoria głosząca, że gdy nie jesteśmy pewni naszych postaw i uczuć, bądź są one niejednoznaczne, wnioskujemy o nich, obserwując własne zachowanie i sytuację, w której się ono pojawia [6]
teoria wnioskowania z czynników towarzyszących (correspondent inference theory): teoria, w myśl której dokonujemy wewnętrznych atrybucji dotyczących jakiejś osoby, gdy: a) istnieje niewiele nietożsamych konsekwencji jej zachowania, b) zachowanie jest nieoczekiwane [5]
teoria wpływu społecznego (social impact theory): teoria, według której dostosowanie się do wpływu społecznego zależy od siły, bezpośredniości i liczby innych ludzi w grupie [7]
teoria wybitnej osoby (great person theory): teoria zakładająca, że istnieją podstawowe cechy osobowościowe, które czynią daną osobę dobrym przywódcą, niezależnie od istoty sytuacji, w której przychodzi mu działać [15]
teoria wymiany społecznej (social exchange theory): w teorii tej zakłada się, że to, co ludzie sądzą o swoim związku z inną osobą, zależy od tego, jak spostrzegają nagrody, które daje im ten związek, koszty, na jakie się narażają, na jaki — ich zdaniem — związek zasługują i jakie jest — ich zdaniem — prawdopodobieństwo nawiązania lepszych stosunków z kimś innym [10]
teoria wymiany społecznej (social exchange theory): przekonanie, w którym przyjmuje się, że dwie zasady: zasada maksymalizacji zysków i zasada minimalizacji kosztów najlepiej wyjaśniają społeczne relacje [11]
teoria wyrozumowanego działania (theory of reasoned action): teoria utrzymująca, że najlepszą podstawą do przewidywania planowanych, rozmyślnych zachowań są postawy ludzi wobec konkretnego zachowania i ich subiektywne normy [8]
testosteron (testosterone): hormon mający związek z przejawami agresji [12]
testowanie rynku za pośrednictwem telewizji kablowej (split cable market tests): technika stosowana do badania efektywności reklamowania, kiedy reklamujący, w porozumieniu z ośrodkami telewizji kablowej i sklepami spożywczymi, pokazują reklamy losowo wybranym grupom ludzi, a następnie badają, czy ludzie ci są bardziej skłonni do kupowania reklamowanych produktów niż ci, którzy nie oglądali tych reklam [15]
tłumienie (thought suppression): usiłowanie, by nie myśleć o czymś; badania wykazują, że im bardziej ludzie starają się nie dopuszczać do siebie jakiejś myśli, tym częściej ta właśnie myśl pojawia się w ich głowach [6]
trafność (ualidity): to, na ile skutecznie test lub technika pomiaru (np. wywiad podczas starań o pracę) wskazuje, czego można oczekiwać (np. poziomu wykonywania pracy) [15]
trafność wewnętrzna (internat ualidity): upewnianie się, że nic więcej poza zmienną niezależną nie może wpływać na zmienną zależną; realizuje się to poprzez kontrolowanie wszystkich zmiennych ubocznych oraz poprzez losowe przydzielanie wszystkim badanym różnych warunków eksperymentalnych [2]
trafność zewnętrzna (external ualidity): stopień, w jakim wyniki badań mogą być generalizowane na inne sytuacje i na innych ludzi [2]
trójczynnikowa koncepcja miłości (triangular theory of love): koncepcja, zgodnie z którą miłość jest stanem składającym się z trzech podstawowych elementów: uczucia bliskości, namiętności oraz zaangażowania [10]
ukryta teoria osobowości (implicit personality theory): schematy, które ludzie stosują, by pogrupować różne rodzaje cech osobowości, na przykład wielu ludzi jest przekonanych, że jeżeli ktoś jest uprzejmy, to jest również hojny [5]
uodpornienie postawy (attitude inoculation): uczynienie ludzi odpornymi na próby zmiany ich postaw poprzez wstępne zaaplikowanie im małej dawki argumentów sprzecznych z ich stanowiskiem [8]
uprzedzenie (prejudice): wroga bądź negatywna postawa dotyczącą wyróżniającej się grupy ludzi, oparta wyłącznie na ich przynależności do tej grupy [13]
usprawiedliwianie samego siebie (self-justification): tendencja do usprawiedliwiania własnych działań w celu podtrzymania swojej samooceny [3]
uzasadnianie wysiłku (justification ofeffort): występująca u ludzi tendencja do podwyższania oceny tego, na co ciężko pracowali, aby to osiągnąć [3]
uzasadnienie wewnętrzne (internal justification): likwidowanie dysonansu poprzez dokonanie jakiejś zmiany w sobie (np. swojej postawy lub zachowania) [3]
uzasadnienie zewnętrzne (external justification): wyjaśnienie, jakie podaje osoba dla swojego dysonansowego zachowania, wskazujące na przyczynę, która znajduje się poza nią samą (np. jeśli ktoś coś robi, aby uzyskać dużą nagrodę lub uniknąć surowej kary) [3]
warunkowanie instrumentalne (instrumental conditioning): przypadek, w którym częstotliwość swobodnie podejmowanych zachowań albo rośnie, albo maleje, w zależności od tego, czy następuje po nich wzmocnienie pozytywne czy kara [8]
warunkowanie klasyczne (ciassical conditioning): przypadek, kiedy bodziec wywołujący reakcję emocjonalną jest wielokrotnie doświadczany razem z bodźcem neutralnym, który nie wywołuje takiej reakcji do czasu, aż nabierze emocjonalnych właściwości pierwszego bodźca [8]
wiara w sprawiedliwy świat (belief in a just worid}: forma obronnej atrybucji, gdzie zakłada się, że zło dotyka złych ludzi, natomiast dobro spotyka dobrych [5]
wnioskowanie z prób niereprezentatywnych (biased sampling): dokonywanie uogólnień na podstawie prób informacji, o których wiadomo, że są tendencyjne bądź nietypowe [4]
wpływ mniejszości (minority influence): przypadek, w którym mniejszość członków grupy wpływa na zachowanie albo na przekonania większości [7]
współczesny rasizm (modem racism): uprzedzenia ujawniane w subtelny i niebezpośredni sposób, ponieważ ludzie nauczyli się ukrywać swe uprzedzenia, by uniknąć posądzenia o rasizm [13]
wybiórczość informacji (distinctweness information): informacja mówiąca o tym, do jakiego stopnia dany aktor zachowuje się w ten sam sposób wobec różnych bodźców [5]
wyrazistość spostrzeżeniowa (perceptual salience): informaqa, która skupia naszą uwagę; ludzie są skłonni przeceniać przyczynową rolę informacji, która jest wyrazista spostrzeżeniowe [5]
wyuczona bezradność (leamed helplesness): stan pesymizmu, który wynika z wyjaśniania negatywnego wydarzenia jako spowodowanego przez stabilne, wewnętrzne i globalne czynniki; wyuczona bezradność powoduje depresję, zniechęca do wysiłku i utrudnia
uczenie się nowego materiału [14]
wywiad strukturalizowany (structured interuiew): technika zbierania danych podczas starań o pracę polegająca na tym, że prowadzący wywiad zadaje wszystkim kandydatom te same pytania z przygotowanej wcześniej listy; pytania dotyczą wyłącznie kwalifikacji kandydata do wykonywania danej pracy [15]
wzajemna zależność (mutual interdependence): sytuacja, gdy dwie grupy lub więcej grup potrzebuje siebie nawzajem i musi na sobie polegać, by osiągnąć cel, który jest ważny dla każdej z nich [13]
wzbudzanie schematu pod wpływem zdarzeń poprzedzających (priming): zwiększanie się dostępności schematu pod wpływem tego, co było doświadczane bezpośrednio przedtem [4]
zachowanie prospołeczne (prosocial behavior): każde działanie ukierunkowane na niesienie korzyści innej osobie [11]
zadanie addytywne (additwe task): zadanie grupowe, którego wykonanie jest uzależnione od wysiłku wszystkich osób (np. ogólny okrzyk całej grupy) [9]
zadanie dysjunktywne (disjunctwe task): zadanie grupowe, którego poziom rozwiązania zależy od pracy najsprawniejszego członka grupy (np. gdy grupa osób rozwiązuje wspólnie trudne zadanie matematyczne) [9]
zadanie koniunktywne (conjunctwe task): zadanie grupowe, którego wynik zależy od tego, jak dobrze pracuje najsłabszy jej członek (np. jak szybko zespół alpinistów, połączonych liną, zdobędzie szczyt) [9]
zależnościowa teoria przywództwa (contingency theory of leadership): teoria, w myśl której efektywność przywództwa zależy zarówno od tego, czy ktoś jest zorientowany na zadanie bądź zorientowany na stosunki międzyludzkie, jak i od tego, jaka jest wielkość kontroli i wpływu przywódcy na grupę [15]
zapamiętywanie (acciuisition): proces, dzięki któremu ludzie zauważają i kierują swoją uwagę na informacje z otoczenia; ponieważ ludzie nie mogą spostrzegać wszystkiego, co się dzieje dookoła nich, dlatego przyswajają sobie tylko część informacji dostępnej w środowisku [15]
zatłoczenie (crowding): subiektywne odczucie nieprzyjemności spowodowane obecnością innych ludzi [14]
zgodność informacji (consensus information): informacja dotycząca tego, w jakim stopniu inni ludzie zachowują się wobec tych samych bodźców w ten sam sposób jak to czyni aktor [5]
zgodność sędziów kompetentnych (interjudge reliability): stopień zgodności pomiędzy dwiema osobami albo większą liczbą osób, które niezależnie obserwują i kodują grupę danych; poprzez pokazanie, że dwóch lub więcej ekspertów niezależnie obserwujących i kodujących dochodzi do tych samych obserwacji, badacze upewniają
się, że obserwacje te nie są subiektywnymi,
zniekształconymi wrażeniami jednostki [2]
zinstytucjonalizowany rasizm (institutionalized racism): rasistowskie postawy uznawane przez większość z nas, ponieważ żyjemy w społeczeństwie, gdzie stereotypy i dyskryminacja są normą [13]
zinstytucjonalizowany seksizm (institutionalized sexism): dyskryminujące kobiety postawy uznawane przez większość z nas, ponieważ żyjemy w społeczeństwie, gdzie stereotypy i dyskryminacja są normą [13]
zjawisko wrogich mediów (hostiie media phenomenon): odkrycie, że każda z
antagonistycznych, silnie zaangażowanych w coś grup spostrzega neutralne, zrównoważone przekazy mediów jako sobie wrogie, ponieważ media nie przedstawiły faktów w jednostronnym ujęciu, o którym antagoniści „wiedzą", że jest prawdą [4]
zmiana postawy spowodowana wyszukiwaniem przyczyn (reasons-generated attitude change): zmiana postawy będąca konsekwencją zastanawiania się nad przyczynami swoich postaw; ludzie zakładają zgodność swoich postaw z przyczynami, które wydają się wiarygodne i są łatwe do zwerbalizowania [6]
zmienna niezależna (independent yariable): zmienna, którą badacz zmienia albo różnicuje, aby stwierdzić, czy ma ona wpływ na jakąś inną zmienną; badacz oczekuje, że ta właśnie zmienna będzie powodowała zmiany jakiejś innej zmiennej [2]
zmienna zależna (dependent yariable): zmienna, którą badacz mierzy po to, by stwierdzić, czy na nią wpływa zmienna niezależna; badacz stawia hipotezę, że zmienna zależna zależy od poziomu zmiennej niezależnej [2]
znaczenie osobiste (persona? releyance): stopień, w jakim dana sprawa ma istotne konsekwencje dla samopoczucia ludzi [8]