PRAWO OSOBOWE

Zdolność prawna - zdolność do zajmowania stanowiska podmiotu praw i obowiązków prawnych. Kto posiada taką zdolność jest w rozumieniu prawa osobą (podmiotem prawa).

Osoba prawna - związki ludzi i masy majątkowe, jako samodzielne podmioty niefizyczne.

Dzisiaj każdy ma zdolność prawną, czyli jest osoba fizyczną. W Rzymie ani jednego ani drugiego nie mieli niewolnicy.

Zdolność prawna człowieka (wolnego) - rozpoczyna się wg prawa rzymskiego z chwilą urodzenia się żywego dziecka. Nie miał jej nasciturus - mający się urodzić. Ale: Nascitirus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - mający się urodzić uważany jest juz za urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści (Paulus).

Zdolność prawna kończyła się z chwilą śmierci.

Zdolność prawną określały trzy tzw. status:

1. status libertatis - określało pozycję osoby ze względu na wolność

2. status civitatis - pozycja osoby ze względu na obywatelstwo

3. status familie - pozycja osoby w rzymskiej rodzinie agnatycznej

summa divisio (zasadniczy podział): liberi (ludzie wolni) i servi (niewolnicy)

ingenui liberti

(wolno urodzeni) (wyzwoleńcy)

Pełna cywilna zdolność prawna - przysługiwała osobie wolno urodzonej, z obywatelstwem rzymskim, należącej do agnatycznej rodziny rzymskiej, nie podlegając jednak niczyjej władzy (sui iuris). Na pełną zdolność prawną składały się:

1. w zakresie prawa publicznego:

1. ius suffragi - prawo uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniach narodowych

2. ius honorum - bierne prawo wyborcze do wszystkich magistratur

3. prawo służby wojskowej w legionach rzymskich

2. w zakresie prawa prywatnego

1. bycia podmiotem rzymskich spraw majątkowych, w szczególności własności kwirytarnej

2. podmiotem rzymskiej władzy rodzinnej (patria potesta, manus)

Łączyła się z tym zdolność do działania wedle prawa cywilnego:

3. ius conubii - prawo zawierania ważnego rzymskiego małżeństwa (iustum matrimonium)

4. ius commercii - prawo uczestnictwa i dokonywania czynności prawa cywilnego w obrocie prawnomajątkowym

5. prawo uczestnictwa w postępowaniu legislacyjnym (legis actio)

6. prawo sporządzania ważnego testamentu ( testamenti factio tzw. acłiva) lub dziedziczenia z rzymskiego testamentu (testamenti factio, tzw. passiva)

Na zakres zdolności prawnej wpływała także cześć obywatelska (existimatio).

Zdolność majątkowa - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków majątkowych (tylko sui iuris).

Capitis deminutio - utrata jednego ze status. Wyróżniamy:

• capitis deminutio maxima - utrata wolności

• capitis deminutio media - utrata rzymskiego obywatelstwa

• capitis deminutio minima - utrata lub zmiana przynależności do danej rodziny agnatycznej (np. adopcja)

Gdy obywatel rzymski trafiał do niewoli, tracił swoją pozycję wolnego obywatela i z punktu widzenia prawa rzymskiego stawał sie niewolnikiem. Jeżeli z niewoli powrócił, to na podstawie prawa ius postliminii odzyskiwał wszystkie swoje prawa, które na czas, gdy był w niewoli zostały zawieszone. Jeżeli jednak zmarł w niewoli, to na podstawie lex Cornelia de captivis przyjmowano fikcję, że zmarł w chwili wzięcia do niewoli jako wolny człowiek i wobec tego jego spadkobiercy zachowują prawo do spadku - fictio legis Corneliae.

Niewola powstawała:

• przez wzięcie do niewoli nieprzyjaciela, z którego państwem Rzym prowadził wojnę

• urodzenie z matki niewolnicy

Favor libertatis - przepis, mówiący, że dziecko rodzi się wolne jeżeli jego matka w czasie poczęcia lub kiedykolwiek w czasie ciąży była wolna.

W prawie Kwirytów obywatel rzymski mógł być sprzedany za granicę (trans Tiberim) w niewolę, gdy:

• nie zgłosił się do spisu cenzorskiego

• w przypadku dezercji z wojska

Wolność tracili także skazani na śmierć lub pracę w kopalniach (in metallum). Stawali się niewolnikami przez karę - servi poenae.

Niewolnik - był przedmiotem prawa i należał do rzeczy, w szczególności do tzw. res macipi (na równi ze zwierzętami). Z drugiej strony w źródłach prawa rzymskiego niewolnicy wymieniani są w kategorii osób (personae), aczkolwiek pozbawionych podmiotowości prawnej (Servile caput nullum ius habet - niewolnik nie ma żadnej osobowości prawnej). Ponieważ niewolnicy dokonywali faktycznie czynności prawnych to przyjmuje się niekiedy, że posiadali pewien zakres uznanej zdolności do czynności prawnych. Obowiązywała zasada ius gentium, iż cokolwiek nabywa niewolnik jest własnością pana.

Czasami pan przydzielał niewolnikowi pewną część majątku do administracji i użytkowania w jego interesie - peculium, ale właścicielem pozostawał pan i to on odpowiadał za zobowiązania. Uprawnionemu przysługiwała actio de peculio.

Za przestępstwa (delikty) niewolnika odpowiadał pan, który w chwili wniesienia przez poszkodowanego tzw. skargi noksalnej (actio noxalis) był jego właścicielem.

Niewolnik nie mógł zawrzeć małżeństwa w sensie prawnym, tylko tzw. contubernium, z niewolnicą (lub osobą wolną).

Servi publici - niewolnicy należący do państwa

Ochrona niewolników - reskrypt cesarza Antoniusza stwierdzał, że:

• pan zabijający niewolnika bez powodu - odpowiada jak za zabicie cudzego

• gdy pan traktował niewolnika okrutnie - mógł być zmuszony do jego sprzedaży

Niewolnicy mogli zgłaszać urzędnikom cesarskim w postępowaniu extra ordinem przypadki nadużyć swoich panów.

Zgaśnięcie niewoli:

1. wyzwolenie (manumissio) przez właściciela - zwyczajny sposób (gdyby pan tylko porzucił niewolnika to stawał się on rzeczą niczyją (res nullius) i mógł być zawłaszczony.

2. wyzwolenia wg prawa cywilnego (formalne):

1. manumissio vindicta - wyzwolenie w drodze postępowania przed pretorem (konsulem)

2. manumissio censu - polegała na zgłoszeniu niewolnika przez jego pana do spisu cenzorskiego jako obywatela rzymskiego

3. manumissio testamento (testamentowe):

• manumissio testamento directa - bezpośrednie - pan w testamencie oświadczał wolę wyzwolenia niewolnika używając określonych imperatywnych słów

• manumissio testamenta fideicommisaria - spadkodawca zwracał się w testamencie do swojego spadkobiercy z prośbą by ten wyzwolił niewolnika

manumissio in ecclesia - (forma kościelna) - polegająca na złożeniu przez pana oświadczenia w kościele w obecności kleru i wiernych

3. wyzwolenia wg prawa pretorskiego (nieformalne)

1. manumissio inter amicos - wśród przyjaciół - nieformalne oświadczenie woli wyzwolenia wobec świadków

2. manumissio per epistulam - listowne. Lex lunia Norbana (19 r.) - ustawa przyznawała im w tym przypadku wolność, ale gorszego gatunku

Ograniczenie wyzwoleń:

1. Lex Fufia Caninia (2 r. p.n.e.) - ograniczała liczbę niewolników, których można było wyzwolić w testamencie

2. Lex Aelia Sentia (4 r.) - jeżeli pan niewolnika nie ma skończonych 20 lat, to może go wyzwolić tylko za zgodą specjalnej komisji, która badała motywy wyzwolenia

Obywatelstwo - nabywał się przez urodzenie z rzymskiego małżeństwa, w którym oboje rodzice (a przynajmniej ojciec) byli obywatelami w chwili poczęcia lub prawidłowe cywilne wyzwolenie.

Obywatelstwo mogło być nadane:

• początkowo uchwałą zgromadzenia ludowego

• potem aktem cesarskim

Były dwa akty władzy państwowej o istotnym znaczeniu:

1. Lex Lulia de civitate sociis danda i Lex Plautia Papiria, które nadawały obywatelstwo mieszkańcom Italii.

2. Edykt cesarza Karakali - Constitutio Antoniniana - nadawał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium z wyjątkiem peregrini dediticii

Latyni - dawni Latynowie (Latini veters) to pierwotni mieszkańcy Lacjum oraz członkowie Związku Latyńskiego. Późniejszą kategorią byli Latini coloniarii - mieszkańcy kolonii rzymskich zakładanych na prawie latyńskim. Lex Iunia Norbana (19 r.) - utworzyła kategorię tzw. Latynów Juniańskich - żyli jak wolni ale umierali jak niewolnicy. Nie mogli tworzyć testamentu ani pozostawiać spadku. Mieli wiele możliwości uzyskania obywatelstwa za zasługi.

Peregrini - cudzoziemska ludność terytoriów podbitych przez Rzymian i włączonych do imperium. Peregrini certae civitatis - mieszkańcy miast, które po podbiciu przez Rzymian zachowywały swą wewnętrzną organizację lokalną Peregrini dediticii - nie mieli swoich miast ani swojego prawa

Stosunki handlowe peregrynów różnych miast między sobą, jak również z Latynami i Rzymianami spowodowały powstanie systemu ius gentium, tj. prawa dostępnego dla wszystkich wolnych mieszkańców imperium.

WYZWOLEŃCY

Pan wyzwalający niewolnika (tzw. patron) miał szereg uprawnień składających się na treść prawa patronatu. Dlatego ich sytuacja prawna była gorsza niż wolnourodzonych. W Republice pozycja wyzwoleńców była dożywotnia. W cesarstwie można było nadać wyzwoleńcom:

• Natalium restitutio - nadanie rozporządzeniem cesarskim charakteru prawnego wolnourodzonego; powodowało to wygaśnięcie wszystkich upośledzeń prawa z obowiązkami wynikającymi z patronatu włącznie

• Ius aureorum anulorum - nadanie przez cesarza prawa noszenia złotego pierścienia, powodowało to ograniczenia natury prawno publicznej lecz prawa patrona pozostawały nienaruszone.

Obywatelstwo rzymskie nabywał wyzwoleniec, gdy został wyzwolony przez obywatela rzymskiego za pomocą cywilnej formy wyzwolenia i zgodnie z przepisami ustawowymi.

PRAWO PATRONATU

Właściciel niewolnika, nawet po nadaniu mu wolności zachowywał pewne uprawnienia wobec wyzwoleńca, składające się na tzw. prawo patronatu. Patron miał prawo do:

1. operae libertorum - różnego rodzaju prac, do których jednak wyzwoleniec musiał się zobowiązać specjalnym kontraktem przy okazji wyzwolenia - iusiurandum liberti. Zachowywał też prawo do dziedziczenia po wyzwoleńcu i mógł go karcić

2. obsequium - obowiązek szacunku, który wyzwoleniec musiał okazywać patronowi.

3. Wyzwoleniec zobowiązany był do alimentowania patrona, w sytuacji jego zubożenia.

PÓŁWOLNI

Wśród półwolnych wymienić należy:

1. clientes (klienci) - duża grupa pozostająca w zależności od swoich patronów. Początkowo byli to wolni chłopi, korzystający z gruntów oddanych im do odwołalnego użytkowania przez patrycjuszy. Później stosunek klienteli powstawał przez dobrowolne oddanie się pod patronat innej osoby.

Patronat nad klientami obejmował określoną już w Ustawie XII Tablic ochronę (fides) klienta w zamian za obowiązek posłuszeństwa i wspomagania patrona. W późnej Republice klientela oznaczał już tylko społeczną zależność. Klienci pełnili ważną rolę społeczną i polityczną (np. przy wyborach na urzędy).

2. coloni (koloni) - początkowo to wolny drobny dzierżawca, który mógł w każdej chwili opuścić grunt.

W 332 r. cesarz Konstantyn zakazał im opuszczać grunty a zbiegów nakazał odstawiać z powrotem.

Zgodnie z kolejną ustawą właściciel nie mógł pozbyć się gruntu bez kolona a kolona bez gruntu.

Kolonat ustawał poprzez zwolnienie kolona przez pana z nadaniem mu gruntu. Wygasał też, jeżeli kolon przez ustawowo określony czas (np. 30 lat) pozostawał poza kolonatem.

Mancipio dati - synowie lub córki, których ich PATER FAMILIAS za pomocą mancypacji oddawał innemu Pater Familias w przejściowy stan zależności prywatnoprawnej. Miało to miejsce w razie popełnienia deliktu (czynu niedozwolonego) przez członka rodziny (nie musiał płacić grzywny). Muncypacyjne oddanie mogło też nastąpić w celu nauki zawodu lub wykonania pracy. Osoba oddana w mancipium znajdowała się faktycznie w sytuacji niewolnika (servi loco) choć prawnie nie traciła wolności i praw politycznych. Wyjście następowało przez wyzwolenie lub emancypacje.

Inne kategorie półwolnych:

• addici - niewypłacalni dłużnicy, którzy ulegli egzekucji osobistej i dostali się do prywatnego więzienia

• osoby wykupione z niewoli przez obywatela rzymskiego (redempti ab hostibus) - pracowali do odpracowania długu

• auctorati - wolni, którzy dobrowolnie wynajęli się jako gladiatorzy

• nexi - dłużnicy z neum (czynność pożyczkowa)

• homo liber bona fide serviens - wolny, służący w dobrej wierze jako niewolnik. Póki stan trwał, to jego sytuację prawną oceniano tak jak niewolnika

Sui iuris - osoby te nie podlegały władzy w rodzinie agnatycznej. Pozycja ich nie zależała od ich faktycznej sytuacji rodzinnej, wieku ani pozycji publicznoprawnej. Osoby te miały pełną zdolność majątkową.

Alieni iuris - osoby podlegające władzy w rodzinie. Były pozbawione zdolności majątkowej. Zaliczamy do nich:

• dzieci (synowie: filii familias, córki: filiae familias) oraz adoptowane

• dalsi zstępni

• żona

Infamia - umiejszenie czci obywatelskiej.

1. infamię bezpośrednią (immediatia) - jeżeli ujemna kwalifikacja trafiała osobę bezpośrednio z chwilą popełnienia określonego czynu niewłaściwego (np. bigamia)

2. infamię pośrednią (mediata) - uszczuplenie czci następowało na skutek wyroku sądowego wydanego w związku z dokonaniem niewłaściwego czynu

Actiones famosae - skargi infamujące, powodujące zasądzenie infamii (np. kradzież czy skargi przeciwko opiekunowi)

Turpitudo - umniejszenie czci, której podlegały osoby, bez osobnego orzeczenia, wykonujące zawody uznawane za niezaszczytne (np. prostytucja). Też ograniczała pewne zdolności prawne.

Osoba fizyczna - człowiek

Osoba prawna - związki ludzi lub mas majątkowych, wyodrębnione w celu realizacji określonych zadań. Były następujące osoby prawne:

1. Municipia - gminy miejskie; stanowiły odrębne samodzielnie gospodarujące jednostki, którym pretor przyznawał zdolność procesową. Stopniowo weszły do prawa prywatnego jako odrębne podmioty prawa, osoby prawne

2. Collegia - stowarzyszenia; ustawa lex Iulia de Collegiis - stanowiła, że żadne stowarzyszenie nie może powstać bez zgody senatu (lub cesarza) inaczej ulega przymusowemu rozwiązaniu. Mając zgodę automatycznie nabywa zdolność prawną.

3. Fiskus - skarb państwa, zarządzany przez cesarza; traktowany jako osoba prawna. Miało przywileje, tzw. privilegia fisci.

4. Fundacje - wyodrębnione masy majątkowe, którym prawo przyznawało osobowość prawną. W cesarstwie absolutnym rozwinęły się samodzielne fundacje jako odrębne majątki, przeznaczone na określony cel i wyposażone w osobowość prawną: zakłady kościelne i piae causa - ufundowane przez prywatne osoby zakłady dobroczynności, nadzorowane przez biskupa

Prawo rzymskie stworzyło pojęcie osoby prawnej jako podmiotu prawa, z rozróżnieniem na osoby typu:

• korporacyjnego (stowarzyszenia); tres faciunt collegium - do jego powstania potrzeba było co najmniej 3 osób, musiało posiadać majątek oraz osobę syndyka, który reprezentował ją na zewnątrz. Majątek osoby prawnej, stanowił jej majątek i był oddzielony od majątku jej członków

• zakładowego (fundacje)

Osoby prawne realizowały swą zdolność do czynności prawnych przez statutowych przedstawicieli: actor, syndyk, oeconomus.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego zawierania ważnych czynności prawnych, nabywania w ten sposób praw lub zaciągania zobowiązań. Osoba w nią wyposażona może stać się podmiotem praw i obowiązków bez własnego czynnego udziału i to już od chwili urodzenia. Do dokonania czynności prawnych niezbędna była dodatkowa zdolność o charakterze aktywnym. Ograniczenia zdolności następowały ze względu na:

1. wiek:

1. dziecko (infant) całkowicie pozbawione, do ukończenia 7 lat

2. niedojrzali (impubes infantia maior) - chłopiec od ukończonych 7 lat do ukończonych 14 lat; nie mógł zawrzeć ważnego małżeństwa, sporządzić testamentu, zaciągnąć dług ani zbyć coś ze swojego majątku. Potrzebował zatwierdzenia opiekuna

negotium claudicans - czynność prawna kulejąca; w przypadku czynności w której niedojrzały stawał się uprawniony jak i zobowiązany. Ważność zależała od zatwierdzenia przez opiekuna lub przez niedojrzałego po osiągnięciu przez niego wieku dojrzałości

Lex Laetoria - ustanawiał kary za podstępne podejście do młodzieńca bez ukończonych 25 lat

3. małoletni - 14 - 25 rok. restitutio in integrum propter minorem aetatem - małoletni zyskiwał restitutio jeżeli został pokrzywdzony z powodu swego niedoświadczenia. Małoletni posiadali kuratora, który zarządzał ich majątkiem

4. pełnoletni - ukończone 25 lat, pełna zdolność do czynności prawnych

2. płeć - kobiety nie mogły dokonywać szeregu czynności bez zgody swojego opiekuna; nie mogły uczestniczyć w procesie iudicum legitimum.

3. chorobę umysłową (furiosus) - pozbawiony zdolności na skutek braku rozeznania co do swoich działań. W okresach lucida intervalla (jasne przerwy) mógł dokonywać ważnych czynności prawnych. Zarząd majątkiem sprawował kurator - curatod furiosi

4. marnotrawstwo (prodigi) - osoby lekkomyślnie trwoniące swój majątek. O ograniczeniu ich wolności decydował na wniosek osoby zainteresowanej, pretor, który swoim dekretem ustanawiał dla nich kuratora (curator prodigi)

• Osoby nie posiadające zdolności prawnej, nie są też odpowiedzialne za swoje czyny bezprawne (delikty)

• Niedojrzali, jeżeli zostało stwierdzone, że rozumieją bezprawny charakter swej czynności - ponosili odpowiedzialność

• Małoletni ponosili pełną odpowiedzialność, ale wiek w prawie karnym był okolicznością łagodzącą

Zdarzenie prawne - to każde zdarzenie faktyczne, wywołujące z mocy przepisu prawa skutek prawny. Wyróżniamy:

1. zdarzenia sensu stricto - niezależne od woli ludzkiej (np. śmierć)

2. działanie - zależne od woli, dzielą się na:

• czynności prawne - opiera się na oświadczeniu woli osoby, zmierzającym do wywołania skutków prawnych związanych z nim z mocy obowiązującego prawa

• inne czyny - są wynikiem woli i powodują skutki prawne, ale nie są objęte bezpośrednim zamiarem i celem działającego

Oświadczenie woli - zewnętrzny objaw woli (voluntas) dokonania określonej czynności prawnej. Do ważności czynności prawnej może wystarczyć oświadczenie woli dorozumiane, gdy z działań podejmowanych przez osobę (tzw. facta concludentia) można wnioskować, że ma wolę dokonania danej czynności. Przy czynnościach formalnych niezbędne jest złożenie oświadczenia woli w określonej prawem formie.

Rodzaje czynności prawnych:

1. Jednostronne - wystarczy oświadczenie woli jednej strony

2. Dwustronne - zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron

3. Mortis causa - na wypadek śmierci, gdy skutki czynności prawnej dokonanej za życia zależą od śmierci osoby, która tej czynności dokonała

4. Rozporządzające - gdy dana czynność powoduje bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby dokonującej tej czynności

5. Zobowiązujące - gdy osoba dokonująca czynności zobowiązała się względem innej do świadczenia

6. Czynności przysparzające - dokonanie ich ma na celu przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie; przysporzenie może nastąpić przez spowodowanie zwiększenia stanu czynnego majątku innej osoby lub zmniejszenie stanu biernego majątku

7. Odpłatne - jeżeli strona przysparzająca drugiej korzyści majątkowe ma od niej w zamian otrzymać także oznaczoną korzyść majątkową

8. Nieodpłatne - gdy nie ma odwzajemnienia stanowiącego równowartość otrzymanej korzyści

9. Przyczynowe (kauzalne)

10. Oderwane (abstrakcyjne)

Causa - przyczyna prawna; wyróżniamy:

• Causa solvendi - umorzenie istniejącego np. długu

• Causa obligandi vel accqiurendi - o nabycie prawa lub korzyści majątkowej

• Causa donandi - o obdarowanie innej osoby

Przyczynę (causa) należy odróżnić od pobudki - wyobrażenia, pod którego wpływem ktoś dokonuje danej czynności prawnej.

Czynności prawne oderwane (abstrakcyjne) to te, przy których prawna causa znajduje się poza treścią samej czynności. Wywołują one skutki prawne niezależnie od przyczyny prawnej (causa).

Czynności prawne formalne - to takie, do ważności których wymagane jest zachowanie przy dokonywaniu określonej prawem formy. Na formalistykę czynności prawnych składały się:

• uroczyste wypowiedzi określonych słów

• symboliczne gesty ręką lub laską

• przywołanie i obecność świadków

• czy też współdziałanie magistratury

Do najważniejszych czynności należały: czynności przy użyciu spiżu i wagi, emancypacja, nexum, uwolnienie się od odpowiedzialności z nexum.

Mancypacja - w postaci symbolicznego kupna za jednego sestercja (mancipatio sestertio nummo uno), służyła do przenoszenia własności na rzeczach należących do kategorii res mancipi, do sporządzania testamentu etc.

In iure casio - czynność wzorowana na legis actio sacramento in rem, dokonywana w drodze pozornego procesu windykacyjnego, którego przedmiotem była własność albo inne prawo o charakterze bezwzględnym.

Do ważności czynności prawnej konieczne było, aby:

1. osoba jej dokonująca miała zdolność do czynności prawnych

2. zostało złożone prawidłowe oświadczenie woli

3. oświadczenie woli było zgodne z wolą wewnętrzną osoby dokonującej czynności

4. przy czynnościach formalnych zachowana została wymagana forma

5. treść czynności prawnej nie była sprzeczna z prawem lub dobrymi obyczajami

Nieważność bezwzględna - nieważność z mocy samego prawa, od początku jej dokonania i w stosunku do stron oraz wszystkich innych zainteresowanych osób.

Nieważność względna (wzruszalność) - czynność jest wtedy ważna, o ile i dopóki osoba uprawniona nie spowoduje jej unieważnienia

Konwalidacja - wyjątkowo dopuszczalna możliwość przyznania nieważnej czynności prawnej pewnych skutków

Konwersja - wyjątkowo dopuszczalne umożliwienie utrzymania nieważnej czynności przez nadanie jej częściowo innych skutków niż zamierzone.

Ważność czynności prawnej nie jest jednoznaczna z jej skutecznością, która może być np. zawieszona.

Wady oświadczenia woli - wtedy, gdy oświadczenie woli jest niezgodne z istotną wewnętrzną wolą danej osoby. Niezgodność ta może być:

1. świadoma - zachodzi w przypadku oświadczenia woli nie na serio, symulacji (pozorności) oraz zastrzeżenia potajemnego (reservatio mentalis)

2. nieświadoma - miała miejsce przy pomyłce i błędzie

Pozorność (symulacja) - zachodziła, gdy strony umówiły się, że czynność prawna jaką zawierają dla pozoru, nie ma powodować dla nich żadnych skutków prawnych bądź powodować skutki inne niż wynikające z jej treści. Dla pozorności nieodzowne było porozumienie takiej właśnie treści. Nie ma znaczenia prawnego, jeśli tylko jedna strona składająca oświadczenie woli zastrzega się w duchu przeciw skuteczności tego oświadczenia (reservatio mentalis).

Wypadki nieświadomej niezgodności woli z oświadczeniem były następujące:

1. pomyłka - składający oświadczenie woli źle rozumie swoje własne oświadczenie, np. z powodu pomyłki językowej (lapsus lingua)

2. błąd (error) - składający oświadczenie woli myli się co do różnych okoliczności faktycznych, towarzyszących dokonywaniu czynności lub też co do treści czynności prawnej:

• error in negatio - błąd co do rodzaju czynności prawnej

• error in persona - błąd co do tożsamości osoby

• error in corpore - błąd co do tożsamości przedmiotu

• error in substantia - błąd co do substancji (materii) przedmiotu

• error in qualitate - błąd co do jakości przedmiotu

Błąd istotny - tj. na tyle doniosły, że strona nie byłaby w ogóle zawarła danej czynności prawnej, gdyby nie popadła w błąd. Ignorantia iuris nocet - zgodnie z tą zasadą, błąd co do prawa nie wpływał na ważność i skuteczność czynności prawnych. Falsa causa non nocet - błędna pobudka nie szkodzi (ważności czynności prawnej)

Metus - zachodził wówczas, gdy czynność prawna zawarta została pod wpływem obawy spowodowanej poważną i bezprawną groźbą. Dwa rodzaje:

1. vis compulsiva - przymus psychiczny - prawo pretorskie uznawało taki metus za czyn niedozwolony, udzielał poszkodowanemu środków procesowych zmierzających do stworzenia możliwości uchylenia od skutków wymuszonej czynności

2. vis absoluta - przymus fizyczny, tj. gdy ktoś siła fizyczną zmusza do zawarcia czynności prawnej; nie było tu w ogóle woli dokonania czynności, zatem ona nie powstawała

Dolus - podstęp - świadome i celowe wprowadzenie drugiej strony w błąd lub utrzymywanie jej w błędzie, wskutek czego zawarła ona niekorzystną dla siebie czynność prawną

Składniki treści czynności prawnej:

1. essentiale negotii - składniki przedmiotowo istotne określone są przepisami prawa względnie obowiązującymi (ius cogens)

2. naturalia negotii - składniki przedmiotowo nieistotne, unormowane przepisami względnie obowiązującymi (ius dispositivum), które strony mogą uregulować odmiennie

3. accidentalia negotii - składniki podmiotowo istotne, czyli klauzule czynności prawnej; są to dodatkowe postanowienia, które dla stron są na tyle istotne, że wprowadziły je do treści czynności; do najczęstszych należały: deis (termin), condicio (warunek) i modus (polecenie).

Termin (dies) - oznacza przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcię skutków czynności prawnej.

Termin może być początkowy (zawieszający) dies a quo, lub końcowy (rozwiązujący) dies ad quem.

Warunek (condicio) - to przyszłe i niepewne zdarzenie, od którego strony uzależniają pełną skuteczność lub zgaśnięcie czynności prawnej. Rodzaje warunków to:

1. warunek zawieszający (condicio suspensiva) - od którego zaistnienia zależy rozpoczęcie pełnej skuteczności danej czynności

2. warunek rozwiązujący (condicio resolutiva) - z którego spełnieniem się skutki prawne czynności ustają

3. warunek dodatni (pozytywny) - gdy przyszłe zdarzenie ma polegać na tym, że coś się stanie

4. warunek ujemny (negatywny) - gdy przyszłe zdarzenie ma polegać na tym, że się nie stanie

5. warunek potestawny - spełnienie zależy od woli jednej ze stron

6. warunek kazualny - niezależny od woli ludzkiej, a od przypadku

7. warunek mieszany - zależny częściowo od woli a częściowo od przypadku

Warunki niewłaściwe - to takie, jak: konieczny, niemożliwy, sprzeczny z prawem (contra leges) lub z dobrymi obyczajami (contra bonos mores).

Sytuacja prawna powstająca przed spełnieniem się warunku (pendente condicione) czy po jego spełnieniu (existente condicione) przedstawia się odmiennie przy warunku zawieszającym czy rozwiązującym. Jeżeli warunek zawieszający spełnił się to zobowiązanie stawało się w pełni skuteczne (obligatio perfecta), a w przypadku definitywnego niespełnienia zobowiązanie nie powstawało.

Actus ligitimi - to czynności prawne do których nie można dołączyć warunku ani terminu; należały do nich: emancypacja, akceptylacja, przyjęcie spadku, wyznaczenie opiekuna (datio tutoris).

Polecenie (modus) - polegało na nałożeniu na osobę otrzymującą przysporzenie nieodpłatne (np. darowizna) lub z testamentu obowiązku wykonania określonych czynności. Obowiązek jego wypełnienia miał początkowo charakter bardziej moralny niż prawny.

Skutkiem czynności prawnej może być nabycie prawa:

1. pierwotne nabycie prawa - nabywane prawo nie pochodzi od poprzednika

2. wtórne nabycie prawa - nabywający jako następca prawny nabywa prawo od innej osoby

Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet - nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż ma sam.

Nabycie pochodne (sukcesja - successio) - mogło nastąpić:

1. pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna), gdy nabywający na podstawie jednej czynności prawnej nabywał ogół praw poprzednika.

2. pod tytułem szczegółowym (sukcesja syngularna) występowała, gdy nabywano jedno lub więcej konkretnych praw, każde osobną czynnością prawną. Nabycie pochodne szczegółowe mogło być:

• translatywne - jeżeli od poprzednika na następcę przechodziło to samo prawo i w tym samym zakresie

• konstytutywne - następca nabywał od poprzednika nowe prawo, stanowiące część prawa poprzednika

Zastępstwo przy dokonywaniu czynności mogło być:

1. zastępstwo bezpośrednie - zawarcie czynności prawnej następuje w imieniu i w interesie drugiej osoby tak, że skutki prawne tych czynności bezpośrednio odnoszą się do osoby zastąpionej

2. zastępstwo pośrednie - zastępca dokonuje czynności prawnej wprawdzie w interesie osoby zastępowanej, ale we własnym imieniu

Nie jest zastępcą posłaniec (nuntius) - który nie oświadcza swej woli, a jest tylko pośrednikiem w objawianiu cudzej woli.

Możliwe było nabycie przez bezpośredniego zastępcę posiadania i praw opartych na nabyciu posiadania, np. własności, w zakresie zobowiązań można było udzielić pożyczki czy też zobowiązać się do pożyczki przez przedstawiciela. W takim przypadku zastąpiony stawał się od razu wierzycielem czy dłużnikiem.

Prawo rzymskie nie uznawało przedstawicielstwa, ponieważ potrzeby gospodarcze zaspakajano w dużej mierze w drodze tzw. przymusowego zastępstwa pana domu przez swoich niewolników, bądź też patris familias przez osoby alieni iuris.

Zastępstwo pośrednie było natomiast w pełni znane i praktykowane.

PRAWO RODZINNE

Rodzina agnatyczna - to wszyscy ci, którzy podlegają władzy jednego pana domu (pater familias) albo z natury (przez urodzenie) albo w sposób sztuczny, przez czynność prawną.

• w węższym znaczeniu to wszystkie osoby podlegające w jednym czasie władzy pater familias

• w szerszym znaczeniu - to dodatkowo osoby, które podlegałyby wspólnej władzy pana domu, gdyby on jeszcze żył

Manus - władza męża nad żoną

Patria potestas - władza nad dziećmi

Dominica potestas - władza nad niewolnikami

Mancipium - władza nad osobami wolnymi, sprzedanymi emancypacyjnie przez swego pater familias innej osobie

Agnacja - to stosunek łączący osoby wolne (agnaci) należące do jednej rodziny, powstawała wyłącznie w linii męskiej, gdyż władzę w rodzinie mógł sprawować tylko mężczyzna. Agnatami byli zarówno mężczyźni jak i kobiety. Ale matka była agnatką swoich dzieci, tylko wówczas, jeżeli sama zawierając małżeństwo weszła pod władzę swego męża jako głowy rodziny. Stawała się ona wtedy agnatyczną siostrą swoich dzieci.

Kognacja -naturalne pokrewieństwo krwi. Pokrewieństwo w linii żeńskiej, tj. z matki i przez matkę było zawsze pokrewieństwem kognatycznym. W ramach pokrewieństwa kognatycznego prawnicy rzymscy rozróżniali:

1. pokrewieństwo w linii prostej - tj. między osobami pochodzącymi od siebie; mogli być krewnymi wstępnymi (ascedentami)- ojciec, dziadek lub zstępnymi (descendentami)- syn, wnuk etc.

2. pokrewieństwo w linii bocznej - między osobami pochodzącymi od wspólnego przodka

Stopień pokrewieństwa oznaczano wg zasady - ile urodzeń, tyle stopni (quod generationes, tot gradus).

Powinowactwo (affinitas) - jest to stosunek jednego z małżonków do krewnych kognatycznych drugiego. Powstawało w skutek zawarcia małżeństwa.

Pater familias - to osoba płci męskiej, mająca pełnię władzy nad rodziną. Był człowiekiem wolnym (sui iuris), samodzielnym podmiotem w stosunkach zewnętrznych. Termin ten oznaczał w prawie rzymskim przede wszystkim sytuację prawną pewnej osoby, niekoniecznie zaś jej stosunki rodzinne. Miał on władzę absolutną nad wszystkimi osobami należącymi do familii i był wyłącznym podmiotem praw majątkowych. Władza ta w zasadzie kończyła się z chwilą jego śmierci.

Położenie filii familias było zbliżone do niewolnictwa. Z tym, że byli oni wolnymi ludźmi i mieli prawa polityczne na równi z pater familias.

Vindicatio filii - skarga o wydanie syna; przysługiwała ojcu, gdy osoba nieuprawniona zawładnęła osobą podległego mu dziecka

Interdictum de liberis exhibendis - interdykt o okazanie przed sądem dziecka podległego władzy

Interdictum de liberis ducendis - interdykt o sprowadzenie takiego dziecka do domu ojcowskiego

Po jego śmierci osoby podlegające mu bezpośrednio (dzieci, żona) stawały się sui iuris, osoby dalszego stopnia (np. wnuki) przechodziły pod władzę swojego ojca.

Peculium - część majątku, którą pater familias wydzielił do samodzielnego zarządzania synowi. Jednak ciągle pozostawał jej właścicielem

Peculium castrense - wstęp do samodzielności majątkowej filii familias; był to majątek, który Filus familias zdobył lub otrzymał w związku ze służbą wojskową. Był jego własnością i mógł nim swobodnie dysponować. Jeżeli jednak zmarł nie rozdysponowawszy go, przypadał on patri familias jako zwrot peculim.

Peculium quasi castrense - majątek nabyty przez filusa familias w cywilnej służbie państwowej, początkowo jako dygnitarz dworski, potem jako urzędnik lub członek kleru.

Bona adventicia - syn uzyskiwał prawo własności na całym majątku, który nie pochodził od ojca lub z majątku ojca. Ojcu przysługiwało dożywotnie prawo użytkowania i zarządzania, z tym, że nie mógł go zbyć, poza przewidzianymi prawnie sytuacjami. Po śmierci Filusa familiusa dziedziczyli beztestamentowo jego najbliżsi spadkobiercy. Filius familias nie mógł też testamentowo rozporządzać swoim bona adventicia.

Gentilitas - przynależność do wspólnoty rodowej. Gentiles to osoby pochodzące od wspólnego, bardzo odległego, przodka należały do jednego rodu. Zewnętrzną oznaką tej przynależności było wspólne imię rodowe - nomen gentilicium.

Matrimonium, nuptiae (małżeństwo) - było prawnie uznaną, trwała wspólnotą życia mężczyzny i kobiety.

Konsens małżeński - zgodna wola zawarcia małżeństwa, prowadzenia wspólnego życia i wzajemnego traktowania się jako małżonkowie (affectio maritalis).

Przesłanki małżeństwa:

1. dojrzałość fizyczna - wyznaczana wiekiem, u mężczyzn ukończone 14 lat, u kobiet 12 lat

2. conubium - prawna możność zawarcia ważnego rzymskiego małżeństwa, gł. między obywatelami rzymskimi

3. konsens małżeński

Przeszkody małżeńskie:

1. bigamia

2. pokrewieństwo w linii prostej (w bocznej od 6 a potem 3 stopnia) - kazirodztwo (incestum) było karane

3. pokrewieństwo wynikające z adopcji i powinowactwo

Małżeństwo spełniające powyższe przesłanki było uznawane przez prawo cywilne i nosiło nazwę iustum matrimonium (lub matrimonium legitimum lub iustae nuptiae).

Małżeństwo cum manu - gdy żona wchodziła pod władzę męża (conventio in manum) i do jego rodziny agnatycznej. Małżeństwo sine manu - gdy żona nie wchodziła pod władzę męża.

Lex Iulia et Papia Poppea - wspólna nazwa dla trzech ustaw, które przewidywały zakazy i nakazy małżeńskie, mające na celu popieranie zawierania małżeństwa oraz częściowe przynajmniej utrudnienie rozwodów. Określały też sankcje z powodu bezżenności i bezdzietności. Cudzołóstwo stało się przestępstwem publicznym.

• nakaz pozostawania w związku małżeńskim (mężczyzna 25-60, kobieta od 20 do 50 lat) zgodnie z prawem; gdy małżeństwo zostało rozwiązane mężczyzna powinien niezwłocznie zawrzeć następne, wdowa w ciągu 2 lat, rozwódka do 1,5 roku od rozwodu.

• powinny mieć troje dzieci (wyzwoleńcy 4)

• ius liberorum - kobiety mające min. 3 dzieci były zwolnione z obowiązku powtórnego zamążpójścia i mogły być uwolnione spod opieki

• bezżenni podlegali sankcją - nie mogli zasadniczo niczego uzyskać z pozostawionego im w testamencie spadku lub zapisu (bezdzietni tylko połowę)

sponsalia - zaręczyny - umowa w której strony przyrzekały sobie wzajemne zawarcie w przyszłości małżeństwa. W przeszłości zaręczyny miały formę dwóch kontraktów werbalnych (sponsio) między ojcami narzeczonych, później nieformalna umowa między narzeczonymi. Każda strona mogła zawsze od zaręczyn odstąpić.

Rozwiązanie małżeństwa następowało przez:

1. śmierć małżonka

2. utratę conubium

3. rozwód (divortium) - jeżeli jeden z małżonków (lub oboje) wyrazili swoją wolę rozejścia się, w wyniku czego następowało trwałe zniesienie wspólnoty małżeństwa (W cum manu jednostronne zerwanie przysługiwało tylko facetowi)

Małżeństwo ponowne było zawsze dopuszczalne, ale od kobiety wymagano zazwyczaj zachowania okresu żałoby (tempus lugendi - 10 m-cy).

Kobieta zamężna mogła:

• pozostawać poza obrębem rodziny agnatycznej, podlegała wówczas władzy swojego pater familias (gdy była alini iuris) albo pozostając sui iuris

• mogła wejść pod władzę męża (małżeństwo cum manu)

Conventio in manum - wejście pod władzę męża w małżeństwie cum manu. To wejście mogło się odbyć na trzy sposoby:

1. confarreatio - wymagało użycia formy sakralnej

2. coemptio - pozorna sprzedaż emancypacyjnej kobiety we władzę męża

3. usus - roczny okres trwania małżeństwa, po którym żona z mocy prawa wchodziła pod władzę męża. Mogła ona temu przeszkodzić, oddalając się z domu męża w tym okresie na trzy kolejne noce (usurpatio trinoctis)

Honor matrimonii - żona dzieliła stanowisko społeczne męża.

Skutki majątkowe:

• żona in manu jako osoba alieni iuris nie mogła mieć własności, jeżeli przed wejściem pod manus męża miała majątek, to traciła go

• majątek parafialny - pozaposagowy, własny majątek żony, która pozostała sui iuris, zachowywała go nadal w swoim władaniu; w małżeństwie sine manu występowała zatem rozdzielność mas majątkowych

Dos (posag) - to majątek, który otrzymywał mąż przy zawarciu małżeństwa celem ułatwienia mu ponoszenia kosztów utrzymania małżeństwa i rodziny. Posag mógł być przekazany przez pater familias kobiety (dos profecticia) lub przez samą kobietę, lub inną osobę (dos adventicia).

W przypadku rozwodu mąż musiał zwrócić posag. Żonie przysługiwała wówczas skarga dobrej wiary (actio rei uxoriae), przy czym mąż mógł z uzasadnionych powodów zatrzymać jego część.

Donationes Inter virum et uxorem - wszelkie darowizny między małżonkami były zakazane, a dokonane stawały się nieważne.

Donatio ante nuptias - darowizna przedmałżeńska, gdy mężczyzna chciał przyszłą żonę zabezpieczyć na wypadek rozwiązania

Konwalidacja - darowizna dokonana w trakcie małżeństwa i nie odwołane przez darczyńcę do chwili jego śmierci, stawały się z tą chwilą ważne.

Konkubinat - trwały związek między wolnym mężczyzną a wolną kobietą, zawarty i utrzymywany jednakże bez woli zawarcia małżeństwa (bez affectio maritalis). Konkubina nie nosiła miana żony (uxor), nie korzystała ze stanowiska społecznego i praw męża, zaś dzieci nie podlegały władzy swego naturalnego ojca. Inaequale coniugium - w okresie cesarstwa konkubinat został uznany za związek zbliżony do małżeństwa, z wyłączeniem możliwości utrzymywania go obok ważnego małżeństwa. Liberi naturales - dzieci z konkubinatu miały ograniczone prawo dziedziczenia po ojcu; nałożono na ojca obowiązek ich alimentowania. Możliwa była tzw. legitymacja dzieci z konkubinatu.

Matrimonium iuris gentium - związek mający cechy małżeństwa. Zachodziło, gdy między małżonkami brakowało conubium (np. rzymianie z obcokrajowcami). Podlegało prawo ius gentium. Dzieci nie podlegały władzy ojcowskiej. Czasami te związki otrzymywały w drodze przywileju legitymację, obywatelstwo i przyznanie patria potestas.

Contubernium - związek między niewolnikami lub osobą wolną i niewolnikiem. Nie wywoływał skutków małżeństwa. Dziecko niewolnicy było własności jej pana. Dzieci były wg prawa dziećmi pozamałżeńskimi i nabywały status prawny matki.

Powstanie władzy ojcowskiej:

1. przez urodzenie dziecka z ważnego, rzymskiego małżeństwa

2. przez adopcję (adoptio sensu stricto lub arogację)

3. przez legitymację

Mater semper certa est - matka jest zawsze pewna. Pater is est, quem nuptoiae demonstrant - ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo (domniemanie ojcostwa).

Za dziecko pochodzące z małżeństwa uznawano takie, które urodziło się najwcześniej w 182 dniu małżeństwa a najpóźniej w 300 dniu po jego rozwiązaniu.

Adoptio - adopcja, czyli przyjęcie innej osoby do rodziny i pod władzę. W prawie rzymskim występowały:

1. w ścisłym znaczeniu jako przysposobienie (adoptio) - następowała drogą czynności prawnej między adoptującym a ojcem adoptowanego dziecka oddawanego w przysposobienie. Wyróżniamy:

1. adoptio in locum nepotis - przysposobienie dziecka jako syna lub córki lub jako wnuka

2. adoptio plena - pełna adopcja, następowała gdy adoptujący był krewnym wstępnym dziecka

3. adoptio minus plena - niepełna, przez osobę obcą (pater adoptivus extraneus) dawała adoptowanemu dziecku tylko dziedziczenie beztestamentowe po adoptującym bez przejścia pod jego władzę

4. adoptio naturam imitator - przysposobienie naśladuje naturę

2. arogacja (arrogatio) - odnosiła się do dojrzałych mężczyzn (sui iuris); związana była z ustrojem rodowym w dawnym społeczeństwie i miała zapewnić kontynuację rodziny. Arogowany przejmował po śmierci arrogującego majątek rodzinny, imię rodowe i kult przodków (sacra familiaria).

O arrogacji decydowała uchwała zgromadzenia ludowego.

Legitimatio - uznanie dziecka za prawne (np. z konkubinatu). Były trzy sposoby legitymacji:

1. legitimatio per subsequens matrimonium - rodzice z konkubinatu zawierali ze sobą małżeństwo z tym skutkiem, że dzieci zrodzone w konkubinacie zyskiwały pozycję dzieci małżeńskich

2. legitimatio per rescriptum principis - cesarz udzielał na wniosek zainteresowanego legitymację osobnym rozporządzeniem (gdy 1 była niemożliwa, np. śmierć konkubinaty)

3. legitimatio per oblationem curiae - gdy syn z konkubinatu zostawał dekurionem, tj. wchodził w skład rady municypalnej (lub córka wychodziła za mąż za członka tej rady).

Władza ojcowska - była dożywotnia. Gasła dopiero przez śmierć patris familias. Żona i dzieci stawały się wówczas sui iuris. Te same skutki wywoływała capitis deminutio maxima i media (utrata wolności lub obywatelstwa). Lub gdy dziecko uzyskiwało wysokie stanowisko duchowne lub świeckie. W prawie klasycznym pater familias mógł też utracić władzę w przypadku ciężkiego przestępstwa wobec dziecka.

Emancypacja - czynność prawna, która powodowała dla emancypowanego wyjście spod patria potestas i zerwanie pokrewieństwa agnatycznego z dotychczasową rodziną.

Osoby sui iuris - osoby pozbawione lub ograniczone w zdolności do czynności prawnych, podlegały opiece (pupil) lub kurateli (kurand).

Opiece podlegały dzieci i niedojrzali (tutela impuberum) oraz kobiety (tutela mulierum). Opieka miała na celu troskę o osobę podopiecznego. W przypadku dzieci także troska o wychowanie, utrzymanie i zarząd majątkiem. Początkowo także zabezpieczenie interesów rodziny

Kuratelę ustanawiano dla:

• małoletnimi (cura minorum)

• chorymi umysłowo (cura furiosus)

• marnotrawcami (cura prodigi)

Kuratela służyła do pomocy w prowadzeniu spraw majątkowych.

Tutela testamentaria - powołanie opiekuna (tutor) przez ojca w testamencie; to opieka testamentowa

Tutela legitima - opieka ustawowa (gdy brakło testamentu)

Tutela dativa - opiekun wyznaczany przez pretora (namiestnika prowincji).

Auctoritatis interpositio - zatwierdzenie czynności prawnej zawieranej przez pupila (powyżej 7 lat); skuteczne gdy opiekun współdziałał w chwili zawierania czynności i był przy niej obecny.

Po ukończeniu opieki (gdy pupil dochodził do pełnoletniości) opiekun powinien zwrócić majątek i przedstawić rachunki, o co pupil mógł go zaskarżyć w ramach stosunku quasi-kontraktowego (actio tutelae).

Accusatio suspecti tutoris - powództwo możliwe do wniesienia przez każdą osobę, w czasie trwania opieki. Actio rationibus distrahendis - wnosił pupil po zakończeniu opieki z powodu sprzeniewierzenia przez opiekuna całości lub części majątku. Powództwo karne.

Tutela molierum - opieka nad kobietami, wynikała z:

• troski o utrzymanie majątku w rękach męskich agnatów

• przekonania o słabości i bezradności kobiet (infirmitas sexus, infirmitas consilii).

• ich lekkomyślności (levitas animi)

• nieznajomości spraw sądowych (forensium rerum ignorantia)

Opiekun nie sprawował zarządu ich majątku, a tylko udzielał zgody (auctoritatis interpresitio) przy ważnych aktach prawnych.

Kuratela nad chorymi umysłowo należała do najbliższych agnatów, a w ich braku do gentylów chorego. Mógł być też powołany z urzędu, ale nie na mocy testamentu.

Kuratela nad marnotrawcami - pretor w osobnym dekrecie odbierał im majątek i wyznaczał kuratora.

Kuratela nad małoletnimi - dopiero za Justyniana ta forma stała się powszechna, dotycząca wszystkich małoletnich.

Pretor mógł ustanowić kuratora dla:

• strzeżenia nieobjętej masy spadkowej (spadku leżącego - curator hereditatis iacentis)

• ochrony interesów dziecka poczętego (curator ventris)

• pomocy starcom, chorym lub ułomnym (cura debilium personarum)

• do załatwienia spraw osoby nieobecnej (curator absentis)

14

---