FILOZOFIA
Prawo Naturalne
Już w starożytności pojawiło się prawo naturalne- zawarte było w „Antygonie” Sofoklesa - V w.p.n.e.
Następnie tym zagadnieniem zajął się Arystoteles wciąż stanowił część prawa politycznego. Naczelna rola przypadła pojęciu sprawiedliwość. Rozdzielenie sprawiedliwości na formalną i materialną. Sprawiedliwość formalna jest zgodna z prawem.
Początek regularnym rozważaniom dotyczących prawa naturalnego dali Rzymianie, nie Grecy.
Pojęcie prawa naturalnego jako pojęcie rozważań nad prawem ogólnym wprowadził Cyceron. Z naturalnego rozsądku (naturalis ratio) wynika występowanie wspólnej wszystkim ludziom sprawiedliwości czego żadna siła nie może zmienić.
Kształtujący się dualizm (prawa ludzkiego i naturalnego) widoczny jest w Pismach Ojców Kościoła np. listy św. Pawła.
ŚREDNIOWIECZE
Prawo naturalne w średniowieczu było jedną z podstawowych myśli prawniczych, samo rozumienie było zróżnicowane. Wyróżnia się św. Tomasz z Akwinu. Wyróżnił poziomy hierarchiczne.
Na górze było prawo wieczne. Odbiciem prawa wiecznego w ludzkich umysłach było prawo naturalne.
ODRODZENIE
Nie pełni tutaj takiej roli prawo naturalne jak we wcześniejszych epokach. Związane było z prawem Bożym, pojawiają się inne koncepcje np. kalwinizm
Myśl polityczną epoki XVIII w. zdominował tzw. Światopogląd prawniczy. Punktem wyjścia było prawo natury rozumiane jako obiektywne, stałe w czasie i przestrzeni które ustawodawca powinien deklarować i na ich państwie tworzyć prawo. Do końca XVIII w. standardowym tłumaczeniem powstania instytucji państwa była tzw. umowa społeczna.
Ojcem nowożytnej szkoły prawa natury był Gracjusz - przełom XVI i XVII wieku.
Prawo natury stało się podstawą najpierw postulowania a następnie przedstawienia kodyfikacji prawa (stanowienie prawa od nowa). Ustawodawca na podstawie prawa naturalnego tworzy prawo stanowione.
Prawo natury jak rozumiano je w XVII w i XVIII w stało się nie tylko podstawą kodyfikacji prawa ale wiązało się z koncepcją konstytucjonalizmu. Nawiązanie do teorii mowy społecznej. Amerykanie mają prawo do szczęścia - deklaracja niepodległości. Filozofia Canta - stara się pogodzić się różne, wszystkie pojawiające się wcześniej poglądy, postulat ograniczenia do minimum regulacji, ma charakter pozytywistyczny (decyzja prawa), realizował także prawo moralne oprócz zewnętrznego. Połączenie tych dwóch aspektów zrodziło koncepcję państwa rządzącego się prawem.
Wiek XIX
Wśród kierunków, które w XIX w. wystąpiły przeciwko prawa pozytywizmu prawniczego znalazł się kierunek prawa natury.
Rudolf Stamller
Leon Petrażycki - koncepcja prawa natury o zmiennej treści, koncepcja psychologiczna
Gustaw Radbruch - XX w. - koncepcja realizmu prawniczego
„Ustawowe bezprawie”
L.L. Fuller - autor książki „Moralność prawa” w prawie naturalnym wyodrębniał prawo formalne (kwestie instytucjonalne) i materialne (cele prawa)
Prawo Stanowione
STAROŻYTNOŚĆ
Można uznać że starożytnych Greków cechowało pozytywistyczne podejście do prawa tzn. cechować pozytywizm prawniczy. Prawem naturalnym nieszczególnie się zajmowano. Prawo pozytywne sprowadzało się do prawa stanowionego. W Spacie - Likurd, w Atenach - Solon. Grecy dążyli do stabilności w prawie. Nie bez znaczenia dla pozytywistycznego podejścia Greków do prawa był sposób określania pojęcia prawa.
Nomos - prawo w ogóle jak i prawo stanowione, ustawa
Lex - prawo pisane
Uis - odnosiło się do sprawiedliwości
Arystoteles podjął tematykę prawa pozytywnego, nie ma jednego wzorca prawa pozytywnego, nie ma prawa które pasuje do każdego i w każdym czasie.
ŚREDNIOWIECZE
Marsyliusz z Padwy - wiek XIV - prekursor nowożytnego prawa z zakresu prawa pozytywnego, pozytywizm prawniczy
Wiek XVII - XVIII
Pierwszym krytycznym nurtem wobec szkoły prawa naturalnego był pozytywizm prawniczy.
Jeremy Bentham - autor ten postulował kodyfikację prawa angielskiego, ale odchodził od koncepcji prawa naturalnego w kierunku pozytywizmu prawniczego.
Hugo Kołłątaj - polski przedstawiciel, przedstawiał zebrane prawa w kodeksy, kodyfikacja prawa
Utylitaryzm - wszyscy chcą osiągnąć to w czym leży ich interes, przyjemność.
Odnośnie natury człowieka, wszyscy ludzie są podobni, mają podobne uczucia, wszyscy dążą do tego samego. Do natury człowieka należy to, że posiada on rozum, dzięki któremu jest on w stanie osądzić gdzie leży ten interes, cel do którego dążymy. Natura ludzka jest niezmienna, można ją kształtować nazwa utylitaryzm pochodzi od utylias - użyteczność, doktryna etyczna, zgodnie z którą postępowanie etyczne człowieka jest moralne wówczas gdy kierowanie się dobrze pojętym interesem jednostki, nie jest w sprzeczności z interesami ogółu.
Prawo wg tej koncepcji jest tzw. rozkazem suwerena wydany w odpowiedniej formie, odrzucenie prawa natury.
John Austin
Emanuel Cant - XVIII w., Królewiec - stworzył system filozoficzny imperatyw kategoryczny, imperatyw praktyczny, „krytyka praktycznego rozumu”. Punktem wyjścia jest rygoryzm moralny w analizie. Moralny motyw postępowania to jest ten wotyw który dyktuje bezinteresowna, dobra wola, a nie narzucony z zewnątrz obowiązek.
Dobro jest następstwem prawa moralnego, a nie odwrotnie. Znaczenie dobrej woli mierzy się pojęciem wewnętrznego obowiązku przy czym nie należy utożsamiać tych dwóch pojęć.
„Z tak pojmowanej moralności wyprowadzany jest kategoryczny, z którego z czasem wynika imperatyw praktyczny.” Kategoryczny - nakaz czystego rozumu; praktyczny - „postępuj tak, byś człowieczeństwa w sobie oraz w innej osobie używał jako celu nie zaś jako środka”
Prawo: moralne i zewnętrzne. Prawo jest to zespół powinności zawartych w zewnętrznym ustawodawstwie, natomiast źródło prawa wywodzi się z istnienia dobrej woli. Istnienie dobrej woli implikuje istnienie prawa, które może być wewnętrzne jasko prawo moralne oraz wewnętrzne jako prawo stanowione.
Łączenie obu aspektów prawa stworzyło koncepcję zwaną później państwa prawnego.
Pozytywizm prawniczy XIX -XX w.
Praktycyzm - w ramach którego odrzucono poszukiwania prawdy absolutnej a zajęto się analizą przepisów prawnych (akty)
Metoda formalno - dogmatyczne - dotyczyła ona badania prawa w oderwaniu d aspektów społecznych, politycznych, ekonomicznych itp.
Pozytywizm z wątkami psychologizmu - II poł XXw. - Georg Jellinek - normatywna siła faktów tzn. z faktów społecznych wynika w skutek ich częstotliwości prawa,
Normatywizm Hans Kelsel - wczesna nauka prawa, analiza przepisów, ład społeczny
Tomasz Hobbes - podstawą jego filozofii było przekonanie, że człowiekiem rządzą te same prawa co przyrodą i człowiek jest z natury zły
„Homo homini lupus est” - człowiek człowiekowi wilkiem jest
Państwo jest dziełem wyłącznie człowieka.
Umowa społeczna dotyczy przejścia z formy przedpaństwowej do państwa.
„Bellum omnium contra omnes” - wojna wszystkich ze wszystkimi
Ta umowa stanowi ucieczką z tego stanu. Celem umowy społecznej tutaj jest rezygnacja z praw naturalnych, który uzyskuje pełnię władzy nad poddanymi.
Teoria suwerenności miała charakter suwerenności niezbywalnej, jednym wyjątkiem byłaby sytuacja, w której suweren nie wypełnia swoich obowiązków, wtedy można było go odwołać (absolutyzm)
John Locke - początek liberalizmu politycznego, który oparty był na prawie natury a funkcjonował wg. Konstrukcji umowy społecznej
„tabula rasa” - czysta tablica, człowiek rodzi się z taką tablicą i nie ma założeń apriori
Podstawą wolności była wolność polityczna. Stan natury był stanem doskonałej wolności i pomyślności. W umowie społecznej chodziło o to by wyeliminować niepewność jednostki. Umowa społeczna służy umocowaniu naturalnych praw człowieka.
Umowa społeczna konstruowana jest w sposób dwuetapowy:
*umowa zawierana była między jednostkami, które tworzą społeczeństwo
*umowa między społeczeństwem, które tworzą państwo
Liberalizm polityczny wiązał się raczej z takim pojęciem umowy społecznej.
Ojcowie Stanów Zjednoczonych:
*Tomas Jefferson
*Beniamin Franklin
*Aleksander Hamilton
-łączenie tych osób z pojęciem umowy społecznej wg. John'a Lockey'a (dwuetapowość)
Jan Jakub Rousseau - umowa społeczna: szczęście, spokój. Cywilizacja demoralizuje człowieka.
Monteskiusz - XVIII w. bez powoływania się na obiektywne prawa natury ( zasada podziału władz)
„duch praw” - relacje między prawem a innymi czynnikami
„duch umiarkowania” - powściągliwość ustawodawcy
Beniamin Constant - liberalizm bez odwoływania się do koncepcji umowy społecznej
Wolność partycypacyjna - łącząca się z demokracją bezpośrednią.
W Szwajcarii mamy demokrację bezpośrednią.
Najistotniejszą gwarancją funkcjonowania liberalizmu politycznego była koncepcja podziału władz - stała się standardowym składnikiem konstytucjonalizmu nowożytnego.
Podział władz wg. Monteskiusza jest niezbędną gwarancją wolności jednostki.
Klasyczna szkoła ekonomi politycznej - założycielem był Adam Smith, David Ricardo. Opierała się na założeniu, że źródłem bogactwa człowieka jest praca. Gospodarką rządzą obiektywna prawa.
Hegal - prawo stanowione w przeciwieństwie do praw naturalnych nie ma charakteru absolutnego jako, że pochodzi od ludzi. Inaczej niż Cante, Hegal nie rozdzielał prawa i moralności. Moralne w jego rozumieniu jest to co jest zgodne z wolą zbiorowości ludzkiej a w szczególności to, co służy państwu.
Wiek XX
Normatywizm
Hans Kelsen - pojęcie normatywizm (bliski pozytywizmowi ale nie jest to samo, charakterystyczne było ujęcie nauki prawa jako nauki „czystej” - nauka samowystarczalna przy analizie prawa nie należy odwoływać się do innych nauk oraz do pojęć metafizycznych
Podstawą metodologiczną normatywizmu było rozróżnienie rzeczywistości i powinności. Prawo powinno być bez wartościowania.
Norma prawna to jest wypowiedź w charakterze hipotezy, która wyznacza w jaki sposób adresat powinien zachowywać się a danych okolicznościach. Norma wyznacza sankcję, która jest wykorzystana w sytuacji odmiennego zachowania się.
Lex imperfecta - „prawo niedoskonałe” norma prawna, która pozbawiana jest sankcji
Państwo wg. normatywizmu - hierarchia wg. norm prawnych
Socjalizm - August Comte
Emil Durkheim - solidarnośc społeczna dotyczącej pojęcia wspólnoty społeczeństwa
W społeczeństwach pierwotnych dominowała jednolitość myśli oraz działań członków społeczeństwa - prawo represyjne (karne) w późniejszych epokach, kiedy pojawiło się społeczeństwo przemysłowe pojawiło się prawo kooperacyjne (nie karanie osób ale przywracanie stanu zgodnego z normą)
Leon Duguit - propagował doktrynę solidaryzmu społecznego pojawiające się w kościele katolickim - świecka odmiana solidaryzmu społecznego
Pojęcie nadużycia prawa - solidarystyczna szkoła- powoływanie się na przepisy prawne w sposób formalny
Funkcjonalizm amerykański - szczególna postać socjalizmu wyraża dewaluacje do przejścia w badaniach prawniczych od abstrakcyjnych rozważań do konkretnaj analizy społecznych skutków norm prawnych
Przedmiotem badania powinno być prawo w działaniu - „law in action” a nie zaś tzw. prawo książkowe
Twórcą funkcjonalizmu był Oliwier Wendel Homes: prawo to nic innego jak przewidywanie co do tego kiedy siła publiczna zostanie użyta przez instrument jakimi są sądy, a celem nauki prawa jest osiągnięcie prawdopodobieństwa tych przewidywań. „Zbędne są metody logiczne, historyczne.”
Common law: precedent (tworzone przez sądy). Prawo powstaje na podstawie wyroków orzeczeń sądów.
Idealizm prawniczy - Roscoe Pond - sposób uporządkowania społeczeństwa zgodne z ideałem, zadaniem prawnika jest inżynieria społeczna czyli identyfikowanie oraz wypracowanie społecznych kompromisów w celu zapewnienie ładu społecznego
Realizm prawniczy - podstawą nauki prawa były zadania empiryczne, szczególną cechą jest wzięcie pod uwagę że orzeczenia sądowe dotyczące identycznych czy podobnych okoliczności mogą być bardzo różne
Leon Petrarzycki - psychologiczna forma prawa, prawo jest zjawiskiem psychicznym, państwo jest analizowane w kategorii psychologicznych.
Tautologia (gr. ταυτος - ten sam i λογος - mowa) - konstrukcja językowa, w której poszczególne wyrazy powtarzają swoje znaczenie. W odróżnieniu od pleonazmów, w których część gramatycznie podrzędna zawiera elementy znaczenia wyrazu nadrzędnego - tautologia dotyczy związków wyrazowych pozostających w stosunku współrzędnym. Oba typy połączeń leksykalnych są zaliczane przez językoznawców do redundantnych połączeń wyrazowych. wyrażenie, które jest prawdziwe na mocy swojej formy - budowy (dokładniej: które jest prawdziwe w każdej niepustej dziedzinie; zdanie zawsze prawdziwe). W logicznym znaczeniu zostało użyte po raz pierwszy przez Ludwika Wittgensteina (Tractatus logico-philosophicus 1922).
Ważniejsze szkoły nowej ekonomicznej analizy prawa
Od połowy XX wieku można zauważyć duże zainteresowanie środowiska naukowego zależnościami pomiędzy prawem a gospodarką i myślą ekonomiczną. Do najbardziej znanych przedstawicieli ekonomicznej analizy prawa zalicza się przedstawicieli szkoły chicagowskiej Coase'a (ekonomista piszący o kosztach społecznych), Posnera (ekonomiczna analiza prawa karnego) i Beckera (nowe gałęzie prawa). Oprócz szkoły chicagowskiej ważne znaczenie ma przedstawiciel szkoły New Haven Guido Calabresiego (konstrukcje odpowiedzialności cywilnej oraz rozkład ryzyka).
Ekonomiczna analiza prawa na polskich uczelniach
Ekonomiczna analiza prawa od kilku lat spotyka się z zainteresowaniem na polskich uczelniach. W 2010 roku uruchomiono pierwszy w Polsce kierunek Ekonomiczna analiza prawa w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Ekonomiczna analiza prawa stała się również przedmiotem fakultatywnym wykładanym m.in. na Akademia Leona Koźmińskiego, Uniwersytecie Warszawskim, czy na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Ekonomiczna analiza prawa ( ang. Law and economics) zajmuje się badaniem prawa korzystając z metod nauk ekonomicznych. Dyscyplina ta kładzie szczególny nacisk na badanie efektywności regulacji prawnych.
Podstawowe problemy:
Ekonomiczna analiza prawa jest dyscypliną znajdującą się między ekonomią a naukami prawnymi. Korzystając z narzędzi nauk ekonomicznych stara się wskazać kierunki działalności państwa na obszarze prawodawstwa. Stwarza to niebezpieczeństwo, że cele działalności państwa zostaną podporządkowane zasadom ekonomicznej użyteczności. Krytyka, z jaką spotyka się ekonomiczna analiza prawa, wynika również z trudności metodologicznych, czyli stosowania metod ilościowych (ekonomia) do klasycznej nauki humanistycznej (prawo). Tak więc wątpliwości wynikają z faktu interdyscyplinarności, a nie przyjętego obszaru badawczego.
Cele ekonomicznej analizy prawa:
Ekonomiczną analizę prawa, podobnie jak to jest w przypadku ekonomii, można podzielić na pozytywną i normatywną.
Pozytywna ekonomiczna analiza prawa:
Pozytywna ekonomiczna analiza prawa zajmuje się przewidywaniem efektów regulacji dla funkcjonowania gospodarki. Poprzez szczegółowe analizy i interpretacje wysuwa wnioski, czy przyjęte regulacje są efektywne pod względem ekonomicznym. Dorobek ekonomicznej analizy prawa jest wykorzystywany do badania, za pomocą metod ekonomicznych, skutków rozwiązań prawnych przed wprowadzeniem regulacji, tj. ex ante oraz po wprowadzeniu regulacji, tj. ex post (okresowy przegląd regulacji - OSR).
Normatywna ekonomiczna analiza prawa:
Normatywna ekonomiczna analiza prawa idzie krok dalej, dostarczając zaleceń i rekomendacji bazując na zasadach płynących z ekonomii, dla prowadzonych działań w prawodawstwie. Wysuwając propozycje zmian, oddziałuje na państwo do tworzenia prawa, które byłoby bardziej korzystne dla podmiotów życia społecznego.
Kluczowym pojęciem dla normatywnej ekonomicznej analizy prawa jest efektywność, w szczególności efektywność alokacyjna. W ekonomicznej analizie prawa pojęcie alokacji dóbr zostało zdefiniowane między innymi przez Pareto i Kaldora-Hicksa.
Dwa nurty ekonomicznej analizy prawa:
Możemy wyróżnić starą i nową ekonomiczną analizę prawa. Stary nurt tej dyscypliny bada ustawodawstwo bezpośrednio odnoszące się do gospodarki i rynku, a przedmiotem jej szczególnego zainteresowania jest prawo konkurencji, prawo pracy oraz prawo podatkowe. Nowa ekonomiczna analiza prawa zajmuje się całością systemu prawnego, procedurami prawa cywilnego, karnego i administracyjnego. Za jej początek uważa się zastosowanie teorematu Coase'a do badania amerykańskiego prawa deliktów (law of torts) w 1960 roku.
Interdyscyplinarne podejście do prawa nie wywołuje dzisiaj wątpliwości.
Ekonomiczna analiza prawa: Law & Economics
Punkty styczne między prawem a ekonomią:
*ekonomiczna analiza prawa stanowi użyteczne narzędzie w procesie stanowienia prawa
*proces wykładni prawa - wyróżnić można 2 płaszczyzny: używanie zwrotów niedoskonałych nawigujących do zjawisk o charakterze ekonomicznym, druga to kwestia ekonomiczna w ramach funkcjonalnych dyrektyw wykładnie
*zwroty deskryptywne - zwroty opisujące zjawiska które faktycznie istnieją w rzeczywistości społecznej ale ustalenie desygnatu takiego zwrotu wymaga sięgnięcia do jakiejś nauki społecznej poza prawem.
Ograniczenia w wykorzystywaniu ekonomicznej analizie prawa:
-podejście konserwatywne
-różne metody badawcze
-co innego jest przedmiotem analizy ekonomicznej, a co innego analizy prawa
Przeszkody:
*faktyczne
*metodologiczne
*strukturalne
Na pewno nie można w sposób bezrefleksyjny przeciwstawiać kryteriów efektywności i sprawiedliwości
Ars aeuqui et boni - prawo jest sztuką sprawiedliwości
Przedstawiciele doktryny zwracają uwagę że prawo powinno zapewnić regulację efektywną (nie tylko skuteczną w zakresie tego prawa ale także zapewnić funkcjonalność w zakresie tworzenia instytucji prawa) np. z punktu widzenia uczestników życia gospodarczego podstawowym postulatem kierowanych do prawodawcy jest tworzenie takich rozwiązań które zminimalizują przeszkody w zakresie prowadzenie działalności gospodarczej.
Naczelnym postulatem ekonomicznej analizy prawa jest to aby rozwiązania oferowane przez system prawa sprzyjały efektywności ekonomicznej.
Konsekwencją założenia racjonalności wyboru jest teza, że jeśli człowiek dąży do maksymalizacji swojej użyteczności to jego zachowanie i decyzje będą ulegać zmianie w zależności od powstających bodźców zewnętrznych.
Analiza ekonomiczna prawa wskazuje przypadki gdy model racjonalnego wyboru przez człowieka zawodzi.