Wprowadzenie do psychologii sądowo-penitencjarnej.

Sopory terminologiczne:

psychologia kryminalna - podkreśla znaczenie czynności popełniania przestępstwa

prawna

przestępstwa

sądowa - ścisłe konotacje kliniczne

kryminalistyczna - zw. z medycyną, socjologią, statystyką

model patogenetyczny

model salutogenetyczny

częściej odnosimy się do DSM IV

(p. sądowa, statystyka) (taktyka i technika k.)

Symptomatologia kryminalistyka Prawodawstwo

↑ ↑ ↑

System nauk

kryminologia ← kryminalnych → Polityka kryminalna

↓ ↓

biologia i socjologia Penologia i psych. - psychiatria, somatologia, p. kryminalna penologiczna; penitencjarna Pojęcie normy:

Funkcje:

• regulacyjna

• poziom behawioralny

jako przedmiot oceny:

• typ etyki restrykcyjny

• typ etyki złotego środka

• typ etyki permisywnej (główny element życia)

Związki psychologii z prawem:

Sfera prawna	Funkcje psychologii	Nazwa dziedziny psych.
a) płaszczyzna doktrynalno-legislacyjna b) p. społeczno-psychologiczna funkcji prawa	ideotwórcza badawcza	p. prawa p. społeczna, p. prawa
Praktyka ścigania i orzecznictwa sądowego a) p. profesjonalno-prawna b) p. wiadomości i umiejętności specjalnych	usprawniające eksperymentalna	p. sądowa p. kliniczna, p. sądowa
Sfera wykonawcza i prewencyjna a) wykonawcza b) prewencyjna	korekcyjna profilaktyka	p. kliniczno-penitencjarna, p. resocjalizacyjna, psychoterapia p. środowiskowa

Przedmiot ekspertyzy:

• osobowość sprawcy - diagnoza asocjalności, prognozy kryminologiczne, wskazówki resocjalizacyjne

diagnoza asocjalności - poznanie wszystkich elementów w rozwoju osoby, które mogły być predyktorami zachowań antyspołecznych (impulsywność, nadpopubliwość)

• zachowania inkryminowane: - motywy czynu

- zdolność rozumienia czynu i kierowania zachowaniem

- stan emocjonalny

- stan psychiczny

Psychologiczne aspekty śladów/ p. ekspertyzy:

a) określenie jednostkowej cechy lub cech psychologicznych sprawcy - typowanie sprawcy

b) odtworzenie sylwetki psychologicznej osoby zmarłej - ustalenie osobowości i sytuacyjnych przyczyn śmierci

Wyjaśnienia oskarżonego:

a) ocena szczerości wyjaśnień

b) ocena motywacji wyjaśnień

Zeznania świadków:

a) ocena szczerości zeznań

b) ocena motywacji zeznań

Procesy psychiczne:

Sytuacje o znaczeniu prawnym: (może dotyczyć zarówno sprawcy jak i osoby, która nie żyje)

a) aktualny stan podmiotu

b) odtworzenie stanu podmiotu

Psycholog - biegły sądowy

• uregulowania prawne KPK, rozporządzenia ministra

• kompetencje zawodowe (przestępstwa seksualne - tylko tu wymóg udowodnienia specjalizacji)

• wolna stopa

• instytucje specjalistyczne np. szpital

• status instytucji naukowej

Do metod pracy psychologa: metody eksperymentalne

Umiejętności specjalne:

• wiedza → posługujemy się zrozumiałym językiem

• umiejętności praktyczne

• badania ambulatoryjne

• badania obserwacyjne

• akta są integralną częścią pracy

Pacjent → problem, badamy pacjenta na polecenie organu prawa

Schemat czynności biegłego:

1. Hipotezy

2. Ustalenie strategii

3. Zbieranie materiałów psychologicznych z materiałów sprawy

4. Zaprogramowanie badań

5. Przeprowadzenie badań (zawsze pytanie o zgodę i inf. o cechach badania)

6. Analiza i interpretacja wyników

Schemat:

• czyn - kod prawny?

• sprawa - kto?- ofiara jako sprawca

• osoba poszkodowana - kto?

• Świadkowie

Czyn:

• zabójstwo - ważna motywacja

• przestępstwo na tle seksualnym

• kradzieże i włamaia

• rozboje

Sprawca:

• teorie genezy i rozwoju zachowań przestępczych

• pojęcie normy

• ujęcie rozwojowe/uspołecznienie

• ujęcie odnoszące się do płci

• ujęcie psychopatologiczne

Teorie genezy i rozwoju:

• teorie biologiczne:

1. Decydujący wpływ na człowieka wywierają cechy, które pozwalają traktować go jako odrębną jednostkę

2. Niektóre z tych cech - dziedziczone, wrodzone, nabyte - tworzą podstawę zachowań antyspołecznych

3. Możliwe jest wykrycie związki przyczynowego między określoną cechą a zachowaniem

4. Ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn patologii (przestępczość), co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku

A. Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:

a) t. antropologiczne

b) genetyczne

c) odwołuje się do zaburzeń funkcjonowania OUN

d) pozostałe, m. in. zaburzeń biochemicznych

B. Cechy psychiczne:

a) konstytucjonalno - typologiczne

b) dot. nieprawidłowej osobowości

c) pogranicza zdrowia i choroby (psychopatia)

• teorie psychologiczne:

a) psychoanalityczne wyjaśnianie przestępczości

b) PEN

c) teoria kontroli Recklesa

d) teoria umiejscowienia kontroli Rottera

e) koncepcja osobowości nieprawidłowej

f) psychopatie

g) teorie rozwoju moralnego

↓

Osobowość przestępcza:

• obraz świata - podział dychotomiczny

• wadliwa samokontrola (poznawcza - osoby lepiej funkcjonujące, tu: emocjonalno-poznawcza)

• ujawnianie w kontaktach interpersonalnych przewagi procesów emocj. nad ich opracowaniem intelektualnych przy jednoczesnym zaburzeniu internalizacji norm moralych i wartości ostatecznych

• brak odpowiedniego poziomu samoakceptacji (nierealna ocena siebie) - niestabilna samoocena, niski poziom empatii, wrogi, nieprzyjazny obraz świata, społeczeństwa i otaczającej rzeczywistości

• stałe, intensywne poczucie krzywdy dozn. przez innych i jednoczesne braki w ocenie własnego postępowania

• niedostosowanie w zakresie formułowania i realizacji hierarchicznych i dalekich zadań, życie teraźniejszością

• przewaga natychmiastowych reakcji nad złożonymi procesami podejmowania decyzji

• braki w zakresie postaw, światopoglądu i systemu wartości

• podwyższony poziom agresywności i agresji - agresja jawna i ukryta, przemoc psychologiczna

• nieadekwatny rozwój poczucia odpowiedzialności

• symptomy nerwowości i neurotyczności

Osobowość ta nie występuje jednolicie i należy rozróżnić dwa typy:

1. przestępcy „wewnętrznego” - działający pod wpływem wewnętrznych skłonności kryminalnych

2. przestępcy „zewnętrznego” - popełniającego czyn pod wpływem zewnętrznych okoliczności

• teorie socjologiczne:

1. Na zachowanie człowieka decydujący wpływ wywierają czynniki społeczne - role, urbanizacja, SES, obraz osoby idealnej i złej

2. Niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępcze a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań

3. Można ustalić związek między cz. społecznymi a zach. Społecznym

4. Ustalenie czynników lub złagodzenie siły, zapobieganie

• konc. ekologiczna

• teorie strukturalne

• zróżnicowania kulturalnego

• uczenia się

• kontroli

Pojęcie normy.

• statystyczna - zachowanie występujące najczęściej nie musi być pozytywne, np. picie alkoholu

• społeczno-kulturowa - zależą od środowiska, mogą bulwersować

• kliniczna - ocena zachowania

Socjalizacja.

• proces rozwoju społecznego człowieka będący efektem niekierowanych i nieuświadamianych oddziaływań otoczenia społecznego (jakie zachowania, normy zostały uwewnętrznione przez jednostkę)

• proces stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa, przestrzegającym obowiązujących norm

• proces uczenia się norm i zasad obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi

Sprawca.

1. ujęcie rozwojowe - paradygmat psychoanalityczny (zaburzenie pierwotnego systemu, w którym on się rozwijał)

2. ujęcie systemowe - zaburzenia tkwiące w osobie

Różnice płciowe - stosunek K i M w przestępczości zależy od wieku i rodzaju popełnianego przestępstwa

Model salutogenetyczny	Model patogenetyczny
wzorce i cechy zachowania	symptomy
intrapsychiczne mechanizmy zdrowia	intrapsychiczne mechanizmy zaburzeń
salutogeneza	patogeneza
	etiologia

OSOBA, CZYN CZY PROBLEM?

1. Osoba

1. jakie ma cechy lub typ osobowości

2. kogo dotyczy - sprawcy, ofiary, świadka, osoby dorosłej czy dziecka

2. Czyn

1. jaki czyn zabroniony popełnia (zabójstwo, kradzież, gwałt...)

2. kogo ten czyn dotyczy

3. w jakim miejscu ten czyn został popełniony

3. Problem

1. jaki jest problem diagnostyczny

2. kogo ten problem dotyczy

ZABÓJSTWO

Art. 148.§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 2. Kto zabija człowieka:

1. ze szczególnym okrucieństwem,

2. w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,

3. w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,

4. z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo.

§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

mother groupies, nauka o seryjnych przestępcach - USA

Zabójstwo zwykłe:

• umyślne pozbawienie życia drugiego człowieka

• jest przestępstwem materialnym - skutkiem jest śmierć biologiczna (nieodwracalne ustanie czynności mózgu

• skutek może być spowodowany jakimkolwiek działaniem, ale także zaniechaniem

Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem:

• szczególnie drastyczne, brutalne

• powodowanie śmierci na raty, dodatkowe zadawanie cierpienia, torturowanie, dręczenie itp.

Zabójstwo w zbiegu z innym przestępstwem (gwałt, rozbój...):

• motywacja

• czy zabójstwo było zaplanowane czy było „wypadkiem przy pracy”

Motywacja zasługująca na szczególne potępienie: rażąco naruszającej społecznie akceptowaną postawę, podstępne, zaplanowane, okrutne, ciężkie morderstwo, na zlecenie lub dla zaspokojenia żądzy mordu, dla wykazania innym własnej odwagi.

Rodzaje zabójstw uprzywilejowanych:

• pod wpływem silnego wzburzenia

• dzieciobójstwo

• eutanazja

Silne wzburzenie: musi być usprawiedliwione okolicznościami

• afekt diagnozuje sie według ścisłego schematu

narastanie → reakcja spustowa → zejście emocji

• cechy predestynujące:

• wysoki poziom neurotyczności

• wzmożona pobudliwość

• impulsywność

• obniżona tolerancja na stres

• wysoki wskaźnik poczucia mniejszej wartości

• wzmożona potrzeba uznania

• stan silnych emocji pod wpływem słabo emocjogennych przyczyn

Dzieciobójstwo:

Art. 149. Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

• czy matka nie umie sobie poradzić w trudnych sytuacjach

• swoisty stan psychiczny kobiety rodzącej:

• ścisły związek przyczynowy między szczególnym stanem psychicznym kobiety rodzącej a jej czynem sprzeczny z naturalnymi uczuciami macierzyńskimi

• nie tylko wynik samego porodu, ale także czynników okołoporodowych, jako wynik sytuacji stresowej; wskazuje się także takie czynniki kryminogenne natury społecznej, jak urodzenie dziecka pozamałżeńskiego lub pochodzącego z małżeństwa, którego utrzymanie i wychowanie jego matka uznaje w konkretnych sytuacjach za niemożliwe

Eutanazja:

Art. 150. § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Przestępca seksualny:

• różne kategorie: gwałciciel, pedofil...

• dopuszcza się:

• w aspekcie prawnym bądź prawno-dogmatycznym - przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz czci i nietykalności cielesnej (art. 197-205) [też propagowanie treści pornograficznych]

• ujęcie kryminologiczne - kryterium klasyfikacji stanowi motyw działania sprawcy

• ujęcie psychologiczne - normalność lub anormalność zachowania

Czym zajmuje się psychologia penitencjarna?

• Planowanie i ocena oddziaływań mających na celu resocjalizację penitencjarną (zakres działań podejmowanych w więzieniu, mających na celu zlikwidowanie lub zmniejszenie nieprzystosowania społecznego osadzonych)

• Badanie funkcji, warunków oraz skuteczności kary ograniczenia i pozbawienia wolności

• Typologie i klasyfikacje więźniów

• Badanie charakteru i konsekwencji sytuacji izolacji więziennej

• Badanie podkultury i społeczności więziennej

• Personel więzienny

Kara kryminalna

• Kara wymierzona za popełnienie przestępstwa (czynu naruszającego obowiązujące w danym miejscu i czasie normy prawne)

• Kara ograniczenia wolności (od miesiąca do roku) - brak możliwości zmiany miejsca pobytu.

• Kara pozbawienia wolności: krótkoterminowa (do 3 - 6 miesięcy); średnioterminowa (od roku do 3 lat); długoterminowa (powyżej 3 lat)

• Dodatkowe środki karne: ograniczenie praw publicznych, zakaz wykonywania zawodu, utrata dóbr materialnych, świadczenia pieniężne

Koncepcje kary kryminalnej

• Teorie bezwzględne - kara jest celem samym w sobie

• Teorie relatywne - kara jest narzędziem do realizacji celów społecznych

• Teorie mieszane - kara musi być uzasadniona pożytkiem społecznym w granicach sprawiedliwości

• Koncepcje retrybutywne - odpłata złem za zło (celem jest odwet, rozliczenie)

• Koncepcje prewencyjne - przeciwdziałanie przestępstwom na zasadzie prewencji indywidualnej i ogólnej

Podsumowanie - funkcje kary pozbawienia wolności

Funkcja odwetowa

Funkcja eliminacyjna

Funkcja odstraszająca

Funkcja resocjalizacyjna

• W zależności od przypisywanej funkcji specjaliści różnią w opinii na takie tematy jak: surowość kary, możliwość zawieszenia lub przedterminowego zwolnienia, kara śmierci

Kryteria skuteczności kary pozbawienia wolności

• Wskaźnik przestępczości powrotnej (recydywa)

• Zmiany w sposobie zachowania się skazanego (resocjalizacja): stosunek do pracy, postawa wobec innych, aspiracje, plany życiowe, deklarowane i realizowane wartości

• Skuteczność kary pozbawienia wolności a czas jej wykonywania

• Im krótsza kara pozbawienia wolności, tym bardziej skuteczna

• Powrotność do przestępstwa jest mniejsza w sytuacji zawieszenia wykonania kary niż w przypadku jej wykonania.

• Im starsi skazani (po raz pierwszy), tym powrotność do przestępstwa mniejsza

Typologia więźniów

SPRAWCY

Typologia sprawców przestępstw ze względu na motywację: emocjonalna, seksualna, ekonomiczna, zemsta, urojeniowa

Typ endogenny i typ egzogenny

WIĘŹNIOWIE (osadzeni, skazani)

Klasyfikacja więźniów ze względu na aktywność w życiu podkultury więziennej

Klasyfikacja więźniów z uwzględnieniem zasady indywidualnego odbywania kary: płeć, wiek, wcześniej odbywane kary, umyślność czynu, wysokość pozostałej do odbycia kary, czas odbywania kary, stan zdrowia fizycznego i psychicznego, stopień demoralizacji, stopień zagrożenia społecznego

Więźniowie psychopaci

Więźniowie upośledzeni umysłowo

Charakterystyka sytuacji izolacji więziennej

• Pozbawienie wolności

• Znaczne ograniczenie intymnej (osobistej) sfery funkcjonowania

• Pozbawienie możliwości udogodnień materialnych i usługowych

• Pozbawienie możliwości kontaktów heteroseksualnych - deprywacja seksualna

• Pozbawienie skazanego autonomii i decyzyjności, sprawstwa

• Pozbawienie poczucia bezpieczeństwa

• Totalny sposób sprawowania władzy i kontroli przez personel więzienny

Psychologiczne procesy i mechanizmy związane z izolacją więzienną

• Przystosowanie (adaptacja) i proces prizonizacji (przejmowanie i dostosowywanie się do nieformalnych norm obowiązujących w więzieniu)

• Wycofanie

• Bunt

• Zadomowienie

• Konwersja (posłuszeństwo personelowi)

• Kalkulacja

• Hamowanie

• Inne mechanizmy obronne

Negatywne konsekwencje izolacji więziennej

• Proces stygmatyzacji

• Proces standaryzacji - dezindywiduacja

• Proces degradacji (sfera moralna, ogólno-psychiczna, fizyczna)

• Proces depersonalizacji (dotyczy samego osadzonego i wiąże się z deformacją osobowości i samooceny oraz dotyczy postawy wobec innych: współwięźniowie, personel więzienny)

• Zaburzenia emocjonalne

• Choroby psychiczne

• Zaburzenia w sferze seksualnej

Fazy adaptacji i procesu prizonizacji

Faza wstrząsu - rozpacz, przygnębienie; może pojawić się protest, niepokój, bezsenność, czasami załamanie psychiczne

Faza smutku, nudy i tęsknoty; pojawia się apatia, utrata zainteresowania otoczeniem; zobojętnienie, rezygnacja; lęk; konsekwencje zdrowotne (utrata wagi, choroby). U niektórych więźniów (wyższy poziom moralny i intelektualny) może pojawić się refleksja i poczucie winy. U osób silnie związanych z środowiskiem przestępczym (również aktywność w podkulturze) następuje dalsza degradacja postaw i systemu wartości, ekspresja gniewu i buntu, faza psychofizycznej aktywności (nadwrażliwość, zmienność nastroju, impulsywność, agresja i autoagresja)

Faza tępego cierpienia - poddanie się nudzie, monotonni; uspokojenie (rezygnacja) lub przystosowanie więzienne - psychologiczna cisza

Zadania psychologa więziennego:

• Resocjalizacja penitencjarna

• Diagnoza i opiniowanie

• Wsparcie i doradztwo personelowi więziennemu

• Zapobieganie i przeciwdziałanie patologii życia więziennego (dotyczy zarówno stanu psychicznego więźniów jak i zachowań służb więziennych)

• Psychologiczne badania okresowe personelu więziennego

• Badania psychologiczne kandydatów na personel więzienny

P

R

O

F

I

L

A

K

T

Y

K

A

T

E

R

A

P

I

A

---