I

WŁADZA JAKO ZJAWISKO SOCJOLOGICZNE

Władza jest to możność rozkazywania w warunkach, w których ten, komu się rozkazuje, winien jest posłuch.

Ogólna definicja władzy wyróżnia następujące elementy:

- co najmniej dwóch partnerów stosunku władczego (pojedyncze osoby lub grupy osób);

- rozkaz sprawującego władzę - wyrażenie przez niego woli w stosunku do tego, nad kim władzę sprawuje, połączone z zagrożeniem sankcją zachowań niezgodnych z wyrażoną wolą;

- posłuch tego, nad kim władza jest sprawowana - zachowanie zgodne z wyrażoną w rozkazie wolą sprawującego władzę;

- normy społeczne - rozkazodawca ma prawo wydawać rozkazy, a ten, kogo rozkazy dotyczą, winien jest posłuszeństwo

Dwa aspekty władzy:

• konfliktowy

• zadaniowy.

Który z nich dominuje, to zależy od:

1. typu społeczeństwa, w którym władza jest realizowana,

2. sfery działalności, której stosunek władczy dotyczy,

Władza państwowa - władza sprawowana przez specjalny, wyodrębniony aparat. To zdolność organów państwa do narzucania woli osobom i organizacjom decyzji i postanowień administracyjnych, orzeczeń sądowych, wezwań - pod groźbą zastosowania zalegalizowanego przymusu fizycznego w razie niewykonania lub naruszenia zawartych w nich treści.

Władza polityczna - nie istnieje wyodrębniony aparat sprawowania władzy. Istnieje w wypadku relacji między partią a państwem jest zdolność narzucenia woli danej partii parlamentowi tylko dlatego, że ma ona dostatecznie dużo mandatów poselskich.

Za przejaw władzy politycznej ze strony organizacji niepaństwowych możemy jedynie taki akt narzucenia woli organowi państwa, który poparty jest sankcją przymusu.

1. nałożenie przez akty normatywne zobowiązań państwa wobec społeczeństwa, których niewykonanie zagrożone jest odpowiedzialnością polityczną, karą i cywilną, sankcjonowaną przez samo państwo

2. możliwość wycofania legitymacji politycznej organom państwa

3. organy państwowe są zmuszone do uległości pod presją niepokojów społecznych, buntów, głodówek i innych form oporu społecznego

Nie każda jednak władza polityczna jest władzą państwową.

Cechy władzy państwowej:

• jest sprawowana za pomocą wyodrębnionego aparatu na określonym terytorium, na którym państwo posiada suwerenność, przy możliwości odwołania się do środków zorganizowanej i zinstytucjonalizowanej prawnie przemocy.

• władza państwowa stanowi najwyższy, najpełniejszy wyraz władzy politycznej.

WŁADZA I INTERESY SPOŁECZNE

Rodzaje politycznie ważnych interesów grupowych:

• interesy klas społecznych, wynikające z ich miejsca w społecznym procesie produkcji i z ich stosunku do środków produkcji, a co za tym idzie, z ich roli w podziale dochodu narodowego;

• interesy narodowości i grup etnicznych W państwach wielonarodowościowych;

• interesy grup regionalnych i społeczności lokalnych;

• interesy warstw społecznych, wynikające z różnic sposobu życia, wykształcenia, dochodu, typu pracy itp.;

• interesy grup demograficznych, wynikające z różnic wieku i płci;

• interesy grup wyznaniowych w tym stopniu, w jakim grupy te mają określone interesy w sferze życia społecznego regulowanej przez władze polityczne.

• interesy grupowe elit politycznych i biurokracji.

1. Obiektywna relacja między władzą a interesami:

• Strukturalna -władza tworzy taki ład społeczno - ekonomiczny który służy interesom grupy

• Behawioralna - władza polityczna podejmuje decyzje systematycznie preferujące interesy grupy, którą z tego powodu określamy jako politycznie uprzywilejowaną

2. Subiektywna relacja między władzą a interesami - władza polityczna działa w sposób zgodny z oczekiwaniami grupy, którą z tego tytułu określamy jako politycznie uprzywilejowaną

RZĄDZĄCY I RZĄDZENI

Rzeczywistość społeczno-polityczna może w większym lub mniejszym stopniu odbiegać od norm konstytucyjnych, a to z uwagi na:

1. formowanie się w praktyce politycznej reguł życia, które nie znalazły odzwierciedlenia w konstytucji,

2. odstępstwa od konstytucji i innych aktów ustawodawczych,

Elitę - stanowią ci, którzy z racji swego miejsca w strukturze politycznej podejmują decyzje państwowe lub mają bezpośredni wpływ na te decyzje

Grupa rządząca - jej członkowie w społecznym podziale pracy sprawują funkcje władcze

Czy grupa ta jest elitą zależałoby od:

1. czy władza w społeczeństwie jest rozdzielona tak nierówno, iż grupa rządząca skupia w swym ręku całą lub niemal całą władzę, pozostawiając reszcie społeczeństwa jedynie funkcje wykonawcze

b) czy grupa rządząca jest zamknięta i odnawia się w zasadzie jedynie przez kooptację ze swego własnego środowiska, czy też jest grupą raczej otwartą, do której mają dostęp ludzie z innych grup społecznych.

Kategorie cech psychicznych i typy zachowań politycznych:

• Stosunek do ideologii własnego ruchu

1. przywódca - ideolog

2. przywódca - pragmatyk

Stosunek do własnych zwolenników

1. przywódca charyzmatyczny

2. przywódca reprezentant

3. Stosunek do przeciwników

1. przywódca kompromisowy - dąży do zmniejszenia zakresu konfliktu i znalezienia rozwiązań kompromisowych

2. przywódca fanatyk - zmierzającego do maksymalnego zaostrzenia konfliktu i zniszczenia za wszelką cenę przeciwnika

4. Sposób widzenia rzeczywistości

1. przywódca otwarty

2. przywódca dogmatyczny

SPRAWOWANIE WŁADZY

Sposoby sprawowania władzy:

1. podejmowanie decyzji politycznych - dokonywanie określonych wyborów celów i środków działań związanych z walką o władzę polityczną lub z jej sprawowaniem

2. wcielanie w życie podjętych już decyzji

Optymalizacja decyzji politycznych dotyczy:

1. dalekosiężnych celów strategicznych - wybór perspektywicznych celów działania jest zgodny z ogólnym układem sił oraz z długofalowymi interesami klas lub innych grup społecznych. O tym, czy dana decyzja jest optymalna, nie da się powiedzieć nic na bieżąco, gdyż jej efekty ujawnią się dopiero po dziesięcioleciach czy nawet stuleciach

2. celów szczegółowych i wyboru dostosowanych do ich realizacji środków - socjologia stosunków politycznych w znacznie większym stopniu zajmuje się jednak sprawą optymalizacji decyzji szczegółowych, ponieważ im bardziej szczegółowa decyzja, tym wyraźniej możemy stwierdzić, czy spełnia ona kryterium optymalności.

Oceniając optymalność decyzji rozpatrujemy ją z punktu widzenia:

1) zgodności lub niezgodności z przyjmowanymi celami strategicznymi

2) adekwatności zaplanowanych środków do postawionych celów

Zakładając, że decyzje mają optymalny charakter, wyróżnić możemy następujące warunki niezbędne do ich prawidłowego wcielania w życie:

• konsekwencję działania - nie odstępuje się od raz podjętej decyzji tak długo, jak długo nie zostaną zrealizowane cele, którym decyzja ta miała służyć;

• umiejętność mobilizacji środków;

• umiejętność neutralizowania działań wymierzonych przeciw celowi,

• umiejętność pozyskiwania dla realizowanej decyzji poparcia społeczeństwa,

„Siła władzy” i skuteczność jej działania są więc funkcją trafności podejmowanych decyzji i sposobu ich realizacji.

społeczne warunki odchodzenia od modelu "silnej władzy":

- patologie wielkich struktur organizacyjnych

- może to być brak wiedzy

- mogą to być właściwości realizowanych interesów i cechy kierownictwa politycznego

LEGITYMIZACJA I POPARCIE WŁADZY

Legitymizacja władzy - to nic innego, jak uznanie jej za prawowitą, czyli przyjęcie, że ci, którzy władzę sprawują, mają do tego prawo. Jest to więc zjawisko ze sfery świadomości politycznej, a nie ze sfery prawa.

Władza może być nielegalna, lub nie w pełni realna, a jednak może być uznana za prawowitą przez na tyle znaczną część obywateli, że zasadne będzie mówienie o jej legitymizacji. I może być odwrotnie.

Utracenie władzy po uzyskaniu legitymizacji:

• Nabycie legitymizacji przez władzę państwową, której podstawy konstytucyjne są wątpliwe - występuje po rewolucyjnych przewrotach

• występuje w okresach poprzedzających rewolucje. Dotychczasowa władza, mimo że jej podstawy prawne nie zostały naruszone, traci w oczach obywateli prawowitość.

Legitymizacja władzy państwowej ma trzy poziomy:

• reguł - władza jest nabywana i sprawowana zgodnie z przyjętymi regułami (monarchia - dziedziczenie tronu, demokracja - wybory). Ten poziom legitymizacji władzy najściślej wiąże się z legalnością władzy w sensie prawno-konstytucyjnym.

• przekonań - władza jest legitymizowana, o ile reguły władzy znajdują oparcie w przekonaniach stron związanych stosunkami władczymi. Bywa tak, że przekonania bardzo wielu ludzi prowadzą do uznania za legitymizowaną władzy, której podstawy prawne można uznać za wątłe (Hitler)

• zachowań - przyzwolenie wyrażone w konkretnych zachowaniach. Zachowania pozytywne, w których wyraża się uznanie władzy za prawowitą

Legitymizację zdobywa się poprzez:

• referendum

• uznania międzynarodowego

• skuteczność w sprawowaniu władzy

• dzięki upływowi czasu (władza istniejąca bardzo długo zaczyna być postrzegana jako naturalny stan rzeczy)

Mechanizmy tracenia legitymizacji:

• poważne naruszenie przez rządzących tych norm prawnych

• uzurpacja władzy monarszej

• naruszanie praw opozycji w systemie demokratycznym

• bardzo znaczna nieskuteczność w jej sprawowaniu

Legitymizacji władzy nie należy mylić z posiadaniem przez nią poparcia politycznego.

II

Władza jako funkcja:

• integracyjna

• dystrybucyjna

• ochronna

• strukturotwórcza (władza polityczna)

Kategorie tworzące strukturę władzy:

• władza polityczna - należąca do partii, która zwycięży w wyborach

• władza państwowa - przysługująca wskazanemu konstytucyjnie podmiotowi, którego zakres społeczny określają normy prawne

• władza publiczna - będąca jednocześnie kategorią prawną i socjologiczną, wykazującą zarówno więź formalną z władzą państwową, jak i więź faktyczną z władzą polityczną

Panowanie - prawdopodobieństwo że określony rozkaz zostanie wykonany

Rodzaje panowania:

1. legalne - na mocy prawa obowiązującego w danym kraju, najczęstszym typemtakiego panowania jest władza biurokratyczna

2. tradycyjne - na mocy wiary w świetość istniejącego od dawna porządków i potęgi panujących. Dwa rodzaje ze względu na pozycję sługi:

1. czysto patrialchalna struktura zarządzania: słudzy pozostają w całkowitej osobistej zależnośći od pana

2. struktura stanowa - słudzy nie są osobistymi sługami pana

3. charyzmatyczna - na mocy uczuciowego oddania osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów

III

Kultura polityczna - (II poł. XX w - Gabriela Almonda) "określony układ postaw politycznych, odczuć, informacji i umiejętności" lub "orientacje polityczne - postawy wobec systemu politycznego".

Składniki pojęcia "kultura polityczna" to:

• wartości,

• przekonania,

• oceny oraz wzory zachowań politycznych, składające się na określone postawy jednostek i grup wobec polityki i systemu politycznego.

Postawy mogą być kształtowane w oparciu o mniejszy lub większy zakres wiedzy o cechach reżimu oraz mogą objawiać się w formie aktywnej (różne formy uczestnictwa politycznego) lub pasywnej, oceniającej rzeczywistość bez angażowania się w jej zmianę.

Postawy zawierają komponent afektywny, będący wyrazem wykształcenia u niektórych osób lub w obrębie pewnych grup emocjonalnego stosunku do określonych wartości. W wypadku braku tego komponentu mamy raczej do czynienia z przekonaniami opartymi na posiadanej wiedzy i racjonalnej ocenie zjawisk.

Wartości społeczno-polityczne - które członkowie społeczeństwa preferują i przez których pryzmat oceniają instytucje i procesy polityczne stanowią niezwykle istotny element kultury społeczeństwa.

Do wartości politycznych zalicza się:

• terytorialną wspólnotę polityczną (państwo),

• wolność jednostki,

• równość wobec prawa,

• sprawiedliwość,

• reprezentatywny system władzy publicznej,

• prawa obywatelskie,

• uczciwość i odpowiedzialność elit politycznych przed społeczeństwem.

Do cech kulturowych ważnych dla typologii kultur politycznych należą:

1. Postawa jednostki wobec grupy społecznej (indywidualizm, kolektywizm).

2. Postawa jednostki wobec systemu politycznego (poddańcza, partycypacyjna, obywatelska).

3. Stosunek do równości (nierówności społecznych, egalitaryzm, elityzm).

4. Sposób podejścia do regulacji konfliktu społecznego (demokracja, autorytaryzm).

5. Stopień modernizacji systemu wartości kulturowych (kultury tradycyjne;

nowoczesne).

2. Kultura polityczna a demokracja

Trzy "czyste" typy kultury politycznej:

1. parafiańską (inaczej tradycyjną) - charakteryzuje się kompletnym brakiem wiedzy o polityce i zainteresowania sprawami życia publicznego w społeczeństwie.

Działalność polityczna jest domeną zamkniętych elit: władców feudalnych, arystokracji. urzędników i koterii dworskich itp. Poddani nie mają żadnych praw publicznych ani możności wywierania wpływu na decyzje panujących rodów.

2. poddańczą - może występować nie tylko w społeczeństwie tradycyjnym. ale także w nowoczesnych demokracjach przemysłowych. Jednostka ma prawa do uczestnictwa w polityce, lecz nie jest skłonna z nich korzystać, zadowalając się rolą mniej lub bardziej pilnego obserwatora poczynań elit rządzących. Polityka znajduje się na dalekim planie jako sfera aktywności życiowej obywateli. którzy oczekują. że wybrane elity będą dobrze rządzić w ich imieniu.

3. partycypacyjną - charakteryzuje te społeczeństwa demokratyczne, w których zdecydowana większość obywateli aktywnie uczestniczy w życiu publicznym na różnych poziomach organizacyjnych systemu politycznego.

Trzy konfiguracje kultur pośrednich:

• partycypacyjno-poddańczą

• partycypacyjno-zaściankową

• poddańczo-zaściankową.

Kultura obywatelska (civic culture) - stanowi zrównoważoną kompozycję cech kultury partycypacyjnej i poddańczej. Ten model kulturowy przewiduje umiarkowany (nie nadmiernie duży) zakres uczestnictwa w systemie rządów oraz znaczny zakres świadomego, biernego przyzwolenia obywateli do sprawowania władzy w ich imieniu przez demokratycznie wybrane elity. Obywatelski typ istnieje przede wszystkim w krajach anglosaskich.

Typologie kultur politycznych:

1. Postawy indywidualistyczne - akcentują przede wszystkim dobro prywatne, natomiast w planie społecznym opowiadają się za rynkowym systemem organizacji życia ekonomicznego i politycznego, oczekując od państwa jedynie minimum ingerencji w aktywność społeczną i gospodarczą obywateli.

2. Postawa kolektywistyczna charakteryzuje się silnym odczuwaniem przez jednostki potrzeby przestrzegania norm grupowych, często dyktowanych przez tradycje rodzinne i religijne.

3. Postawa egalitarna - w odróżnieniu od elitystycznej, preferuje raczej ideę równości wszystkich członków społeczeństwa, odrzucając zakorzenione w świadomości warstw uprzywilejowanych w niektórych krajach przekonanie o większym znaczeniu i szczególnej odpowiedzialności politycznej grup lepiej urodzonych, zamożniejszych, lepiej wykształconych, mających lepsze koneksje rodzinne itp.

4. Postawy elitystyczne - charakteryzują się respektem dla władzy i uznaniem potrzeby aktywnej roli państwa w gospodarce i społeczeństwie.

Model elitystycznej kultury politycznej nadal funkcjonuje w świadomości w Wielkiej Brytanii.

Składa się on z następującego układu przekonań:

1. Jednostki będące członkami elit są ważniejsze od innych.

2. Członkom elit przysługują prawa (np. nabywania i posiadania majątku), lecz mają oni także obowiązki, wśród nich przede wszystkim obowiązek lojalności wobec elit. .

3. Elity mogą powiększać swoje wpływy poprzez nawiązywanie współpracy między sobą.

4. Elity zobowiązane są do kontrolowania innych ośrodków wpływu politycznego, w szczególności monarchii.

5. W stosunku do społeczeństwa elity powinny zachowywać się w taki sposób, aby obywatele byli przekonani, że członkowie elit są im potrzebni i w pełni zasługują na swój uprzywilejowany status społeczny.

6. Elity powinny dbać o poszerzanie swego składu o nowych, utalentowanych ludzi.

Przedstawiony model odzwierciedla subkulturę polityczną angielskich klas "wyższych" i opiera się na tradycyjnych wartościach tych klas, takich jak ograniczona rola państwa, "prywatność" rządzenia polegająca na wypracowywaniu decyzji politycznych wyłącznie w kręgach elit rządzących, bez konsultacji z resztą społeczeństwa, tzw. syndrom dżentelmeński, polegający na tradycji sprawowania urzędów publicznych przez osoby należące do elit, niezależnie od posiadanych kwalifikacji, oczekiwanie od rządzonych podporządkowania się władzy elit itp.

Tendencje przemian kultury politycznej

Maurice Roche dostrzega oznaki jakie towarzyszą powstawaniu ponowoczesnego systemu politycznego:

1. Powstająca sieć międzynarodowych organizacji politycznych zajmujących się sprawami globalnymi i regionalnymi;

2. Wyłanianie się światowych i regionalnych sojuszy politycznych i gospodarczych, których najlepszym przykładem jest Wspólnota Europejska;

3. Narastanie etnicznych i regionalnych dążeń do autonomii i wielokulturowości;

4. Niezdolność nowoczesnych społeczeństw do sprostania tym dążeniom.

IV

Termin "opozycja" wywodzi się od łac. oppositio, które tłumaczymy jako przeciwieństwo.

Rzeczownik oppositio pochodzi z kolei od bezokolicznika opponere, ozna­czającego m.in.: przeciwstawianie się, wysuwanie zarzutów, stanowienie prze­ciwieństwa.

Słownik w. obcych podaje, że podstawo­we znaczenie wyrażenia "opozycja" to "przeciwdziałanie, opór, przeciwsta­wianie swoich poglądów innym poglądom"

• Opozycja polityczna sensu largo może oznaczać niemal każdą formę artykulacji sprzeciwu wobec określonej polityki rządzących lub reżimu poli­tycznego. To przede wszystkim opozycja opinii. Istnieje w każdym reżimie politycznym.

• Opozycja polityczna sensu stricto to przede wszystkim formalne organizacje polityczne, zmierzające do przejęcia władzy państwowej lub zmiany reżimu politycznego, ale także, zmierzające do przejęcia władzy politycznej w państwie Dotyczy przede wszystkim demokracji. To partie polityczne, konkurujące o władzę ze stronnictwami politycznymi aktualnie sprawującymi rządy.

Słownik polityki Przez opozycję polityczną należy rozumieć - „zorganizowaną grupę wyrażającą w sposób sformalizowany (partia polityczna, koalicja parlamen­tarna) lub niesformalizowany sprzeciw w stosunku do polityki władz państwowych (opozycja systemowa) lub ustroju (opozycja antysystemowa)".

Rodzaje opozycji politycznej:

A. Opozycja legalna i nielegalna

1. Konstytucyjna opozycja - nawet jeśli domaga się zmiany istniejącego reżimu politycznego w da­nym państwie, to działa wyłącznie w zgodzie z zasadami prawnymi tego reżimu, które są zapisane w konstytucji.

2. Niekonstytucyjna opozycja polityczna to takie ugrupowania polityczne, które dążąc do zdobycia. władzy państwowej w danym kraju łamią obowiązujące w nim zasady gry politycznej, przede wszystkim normy prawne, a w szcze­gólności zapisy ustawy zasadniczej.

B. Gabinet cieni i opozycja antyrządowa

1. Gabinet fantomowy (gabinet - duch, gabinet cieni) - to tworzenie przez opozycyjne wobec rządu stronnictwo polityczne całego składu alternatywnego gabinetu. Szef partii opozycyjnej po ewentualnej zmianie preferencji wyborczych ma zostać premierem, natomiast na ministrów wszyst­kich resortów rządowych wyznaczeni są potencjalni kandydaci - inni ważni działacze tej partii. Oznacza to, że wyborca głosując na określoną partię zna z góry skład przyszłego gabinetu, utworzonego, gdy ta partia uzyska zwycięstwo w wyborach. Tworzenie przez opozycję polityczną gabinetów cieni jest starą tradycją polityczną wywodzącą się z Wielkiej Brytanii.

2. Opozycja "antyrządowa" - stronnictwa opozycyjne aspirują do roli utworzenia alternatywnego gabinetu wobec aktualnie sprawujących władzę. Mimo iż opozycja polityczna ma charakter "antyrządu", to w systemach wie­lopartyjnych zarówno osoba przyszłego premiera, jak i dalszy skład alternatywnego gabinetu wobec aktualnie rządzących nie jest z góry znany, gdyż zależy on od kształtu przyszłych koalicji rządowych. Wyborca popierając dane ugrupowanie polityczne, nie może mieć zatem pewności, że lider tego ugrupowania obejmie urząd premiera. Taka sytuacja polityczna istnieje w Holandii, Finlandii i Słowacji

C. Opozycja lojalna, półlojalna i nielojalna wobec reżimu politycznego

Opozycja "półlojalna" - może dążyć do radykalnej zmiany reżimu politycznego, ale zgodnie z normami prawnymi tego reżimu. Jest ona zatem opozycją legalną - konstytucyjną. Jednak w sytuacjach kryzysowych dla demokracji opozycja "półlojalna" może popierać rozwiązania antyreżimowe, czyli przekształcić się w opozycję niekonstytucyjną. Innymi słowy, staje się ona opozycją "nielojalną" wobec demokratycznych re­guł gry politycznej. Analogicznie opozycja lojalna - dąży do zmiany reżimu politycznego, ale zgodnie z normami prawnymi tego reżimu.

D. Opozycja ogólnonarodowa, regionalna i separatystyczna

1. Opozycja ogólnonarodowa oznacza bowiem takie ugrupowa­nia opozycji konstytucyjnej ("lojalnej" bądź "pół1ojalnej"), które działają na are­nie ogólnopaństwowego parlamentu (w wypadku federacji - parlamentu fede­ralnego) i nie reprezentują partykularnych interesów politycznych, a jedynie mieszkańców określonego regionu kraju.

2. opo­zycja lokalna to zazwyczaj opozycja konstytucyjna (legalna) - "lojalna" bądź ,,półlojalna" wobec reżimu politycznego. Warto również dodać, że opozycja lokalna, etniczna bądź regionalna dość często reprezentuje partykularne interesy ekonomiczne mieszkańców danego regionu, a odwoływanie się przez nią do różnic kulturowych i sentymentów narodowościowych pomiędzy obywatelami niektórych państw bywa często jedynie czynnikiem wzmacniającym jej poparcie polityczne wśród danej grupy społecznej.

E. Konfrontacyjna i kooperacyjna opozycja polityczna

1. opozycję konfrontacyjną - reprezentanta mniejszości nie współpracu­jącego na żadnej płaszczyźnie politycznej z ekipą rządzącą;

2. opozycję ko­operacyjną - tworzącą sojusze i zawierającą porozumienia polityczne w okreś­lonych kwestiach z rządem. Kooperacyjna opozycja polityczna jest zjawiskiem powszechnym w więk­szości zachodnich demokracji Europy kontynentalnej.

F. Opozycja typu nordyckiego i opozycja typu łacińskiego

1. Nordycki typ opozycji - inspirowany tradycją brytyjską, występuje przede wszystkim w Europie Północnej i oznacza "opozycję wobec kwestii drugo­rzędnych". Jest to, innymi słowy, opozycja "odpowiedzialna"2, czyli gotowa do szerokiego kompromisu z rządami dla dobra państwa. (Austrii, Szwecji i Nie­miec)

2. Opozycja typu ła­cińskiego - charakteryzuje się natomiast "konfliktem wobec kwestii fundamen­talnych", a jej "nieodpowiedzialność" ma polegać na przedkładaniu własnego interesu politycznego ponad interes ogólnospołeczny. (Francji i Włoszech)

V

Zachowania wyborcze

Wyróżniamy dwa typy elek­toratu:

• ustrukturyzowany

• nieustrukturyzowany.

Elektorat ustrukturyzowa­ny to taki. którego decyzje wyborcze są efektem trwałej identyfikacji partyj­nej wynikającej ze struktury podziałów socjopolitycznych. Innymi słowy -rezultat wyborczy jest odzwierciedleniem czynników społecznych i politycznych wpływających na sposób głosowania. Taki typ głosu nosi miano "głosu przynależności" i wynika z faktu pojawienia się silnych powiązań między partią a określoną grupą społeczną.

Elektorat nieustrukturyzowany oddając swój głos, reaguje na konkretne kwestie polityczne, istotne w danym momencie, a zatem mające charakter przejściowy. Wyborcy przejawiają słabe przywiązanie do partii. często zmieniając (w kolejnych elekcjach) swoje preferencje partyjne. Ten typ elektoratu charakteryzuje się także brakiem powiązań

Zachowania wyborcze możemy badać na poziomie :

• indywidualnym, żeby uzyskać wiedzę o motywach, jakimi kierował się pojedynczy wyborca w akcie głosowania;

• zagregowanym, aby zbadać więzi społeczne powstające na poziomie wyborczym.

Typologia zachowań wyborczych na poziomie zagregowanym

Ogólnie wyróżnia się trzy typy dominujących zachowań wyborczych:

• stabilną lojalność partyjną (wyborczą),

• zmianę lojalności wyborczej (przeniesienie preferencji wyborczej),

• zanik lojalności partyjnej.

Stabilne zachowania wyborcze

Stabilne zachowania wyborcze oznaczają, iż wyborca regularnie głosuje na tę samą partię, przez co potwierdza silne przywiązanie do danego ugrupowania.

Powstającą w ten sposob lojalność wyborczą można wyjaśnić stosując dwa paradygmaty: identyfikacji partyjnej oraz społeczno-strukturalny:

a)Paradygmat społeczno-kulturalny oparty jest na założeniu, iż głównym motywem głosowania jest poczucie przynależności do określonej grupy spo­łecznej, czyli że wyborca identyfikuje się z konkretną grupą. Ten typ identy­fikacji rozwijał się głównie w Europie.

b)Paradygmat identyfikacji partyjnej oznacza z kolei, iż sposób głosowania zależy od lojalności wobec konkretnej partii politycznej, a nie od przynależności do konkretnej grupy społecznej, stąd dość często jest on określany mianem identyfikacji psychologicznej

Zmiana lojalności wyborczej (przeniesienie preferencji wyborczych)

Zmiana lojalności wyborczych może być efektem przekształceń w społecz­nej bazie poparcia, tradycyjnie związanej z konkretną partią polityczną. W kon­sekwencji obserwujemy zmianę dystrybucji głosów między rywalizujące w wyborach partie

Definicja przeniesienia preferencji wyborczych opiera się na dwóch czyn­nikach:

• zmianie źródeł poparcia dla partii politycznej,

• zmianie w dystrybucji głosów wyborczych.

Rodzaje zmian lojalności wyborczych można w uproszczeniu przedstawić w sposób następujący :

Zmiany krytyczne - w Europie są spotykane stopniowe zmiany lojalności wyborczych, w ramach których wyróżniamy dwa odmienne układy: sektoralny i środowiskowy.

Istota sektoralnego procesu przejawia się w swoistego rodzaju wymianie poparcia między partiami. Jedna partia tracąc poparcie części elektoratu, odzyskuje je poprzez przyciągnięcie lojalności innej grupy wyborców. Sektoralne zmiany lojalności wyborczej są rezultatem wcześniejszych zmian na poziomie elit, a nierzadko konse­kwencją modyfikacji dokonanych przez same partie, a nastawionych na posze­rzenie bazy poparcia np. poprzez:

• wzmocnienie platformy wyborczej o dodatkowe propozycje programowe

• zrewidowanie stanowiska wobec pewnych zagadnień, kiedyś nawet fundamentalnych dla partii. Proces zmian sektoralnych opiera się zatem na stworzeniu efektywnych powiązań między świadomością mas a działaniami elit.

Środowiskowa zmiana orientacji wyborczej jest zatem produktem przeobra­żeń w strukturze społecznej i nie podlega kontroli elit. Paradygmat ten ma z kolei rodowód amerykański.

Teza o zmianie zachowań wyborczych opiera się na kilku typach argumentów.

• osłabienie klasowego modelu głosowania wyborczego (indeks Alforda),

• przesunięcie poparcia wyborczego udzielanego partiom pomiędzy kolej­nymi wyborami (volatility),

• frakcjonalizację systemu partyjnego,

• frekwencję.

Klasowy model głosowania (indeks Alforda)

Indeks Alforda to sposób mierzenia klasowej orientacji wyborców. Pozwala nam ocenić zależność występującą między przynależnością do określonej klasy społecznej a sposobem głosowania. Jest to różnica pomiędzy procentem głosów "lewicowych" wśród klasy robotniczej a procentem głosów "lewicowych" wśród klasy średniej.

Skala indeksu Alforda rozciąga się od -100 (brak klasowej orientacji w de­cyzjach wyborczych) do 100 (doskonały klasowy sposób głosowania).

Przesunięcie poparcia wyborczego udzielanego partiom między kolejnymi wyborami

Miernikiem określającym dynamikę systemu partyjnego może być formuła przesunięcia poparcia wyborczego między partiami, czyli tzw. volatility. Indeks ten stworzył M. Pedersen

Frekwencja - jednym ze wskaźników ilościowych zmian lojalności (zachowań) wybor­czych jest frekwencja. Obrazuje ona zasięg partycypacji politycznej obywateli.

Zanik lojalności partyjnej - Proces zaniku lojalności partyjnej charakteryzuje się tym, iż słabnie trady­cyjne powiązanie między grupą społeczną a konkretną partią, która była jej

Teorie zmian społecznych

A. Teoria wygasania konfliktu klasowego (zacierania różnic klasowych). Bogacenie się społeczeństwa powoduje upodabnianie się dochodów różnych grup społecznych oraz ich stylu życia, co w efekcie powoduje zmianę stylu politycznego.

B. Teoria mobilności społecznej. Próbuje wytłumaczyć załamanie się klasowych wzorów głosowania bardziej jako wynik wzrostu społecznej i za­wodowej mobilności, a mniej jako efekt bogacenia się społeczeństwa.

C. Teoria masowego społeczeństwa. Zmiany społeczno-ekonomiczne osłabiły tradycyjne grupowe powiązania instytucjonalne w ramach społeczeństwa. Dynamiczny wzrost nowej klasy średniej spowodował, iż nie integruje się ona ani w ramach struktur burżua­zyjnych, ani instytucjonalnych. Ekspansja środków masowego przekazu stwo­rzyła nowe źródła informacji politycznej. Ten typ zmian jest również powiązany z osłabieniem tradycyjnych, instytucjonalnych form lojalności.

D. Teoria mobilizacji kognitywnej. Wyjaśnia jakościowe zmiany w ramach społeczeństwa masowego. Poziom edukacji wzrasta i pojawia się wiele nowych źródeł informacji, co może się przyczyniać do zmiany zachowań politycznych dużej części populacji. Dobrze poinformowany wyborca nie musi być zależny od powiązań społecznych czy identyfikacji partyjnej przy podejmowaniu decy­zji. Mobili­ zacja kognitywna oznacza, iż wyborcy stają się mniej zainteresowani w utrzymywaniu partyjnych lub grupowych powiązań, które w efekcie słabną. Ponadto ten typ mobilizacji oznacza, iż pewne grupy społeczne, niegdyś politycznie nieaktywne i niemobilne społecznie, zdobyły dostęp do źródeł informacji politycznej i uczestniczą w procesie politycznym.

E. Teoria starzenia się systemu partyjnego. Z upływem czasu systemy partyjne zaczęły się "starzeć". Nowe generacje wyborców w coraz mniejszym stopniu były zainteresowane w tradycyjnym apelu partyjnym, który niegdyś decydował o kształtowaniu bazy poparcia partyjnego.

F. Zmiana systemu wartości. Można to traktować jako efekt rosnącego dobrobytu ekonomicznego i osobistego bezpieczeństwa obywatela. Zasadnicze potrzeby ekonomiczne zostały zaspo­kojone, stąd nastąpiło zwrócenie uwagi na nowe kwestie polityczne. W konse­kwencji, zachowania wyborcze nowej generacji mogą być inne niż zachowania starszych pokoleń dążących do zabezpieczenia ekonomicznego .

Zachowania wyborcze na poziomie indywidualnym

A. Głos opinii (Vote oj Opinion).

Ten rodzaj głosu jest wyrazem decyzji wyborcy, podjętej na podstawie wielu propozycji i rozwiązań programowych przedstawianych przez partie Pojawienie się tego typu głosu jest związane z powstaniem struktur komunikacyjnych i organizacyjnych, które łączą wyborcę z wybieranym. Istotną rolę w tym układzie spełniają dwa czynniki. Pierwszy to mass media, które, będąc kanałem informacji politycznej, określają zakres danych umożliwiających podjęcie ostatecznej decyzji. Drugim czyn­nikiem jest wzrost poziomu edukacji, który powoduje, iż wyborca posiada wiele wiadomości pozwalających dokonać właściwego, jego zdaniem, wyboru. Dzięki tym czynnikom następuje ukształtowanie orientacji stanowiącej bazę głosu. Konsekwencjami takiego sposobu formowania ocen wyborczych są:

• wysoki stopień niepewności co do wyniku wyborów - ten typ głosu czyni rywalizację wyborczą bardzo szeroką i otwartą

• duża podatność partii na zmiany w opinii publicznej,

• niestabilność i zmienność zachowań wyborczych, co znacznie uzależnia ten typ głosu od różnego rodzaju konsultacji (np. regionalnych, narodowych)

B. Głos przynależności (Vote oj Belonging).

O ile "głos opinii" wyjaśnia proces zmian, o tyle "głos przynależności" kładzie akcent na proces ciągłości, czyli silne osadzenie zachowania wyborczego w realiach struktury społecznej. Oddanie takiego głosu jest potwierdzeniem subiektywnej identyfikacji wyborcy z siłą polityczną, postrzeganą jako ta, która ma organiczny związek z grupą społeczną, do której należy wyborca. "Głos przynależności" jest sumą społecznej i partyjnej identyfikacji wyborcy. Wiąże się on z istniejącym podziałem społeczno-politycznym.

C. Głos wymiany (Vote oj Exchange)

Zakłada istnienie związku między wyborcą a wybieranym. W tym wypadku jednak przedmiotem wyboru jest zawsze konkretna jednostka, gdyż tylko taki aktor może bezpośrednio zareagować na oczekiwania wyborcy i zaoferować mu wymierne, indywidualne korzyści. "Głos wymiany" jest czymś w rodzju przetargu nastawionego na zaspokojenie określonych potrzeb albo wzmocnienie pewnych interesów wyborcy. W przypadku tego typu głosu (w przeciwieństwie do "głosu opinii") powiązanie między decyzją wyborczą a zaspokojeniem interesu jest natychmiastowe i spersonalizowane. Istnieje więc bezpośredni, osobisty kontakt między wyborcą a wybieranym.

między przynależ­nością społeczną klasową a sposobem głosowania.

9

---