Funkcje środowiska:

1 biologiczne

2 gospodarcze (środowisko pozwala na prowadzenie przedsięwzięć gospodarczych, potrzebne są zasoby i surowce, w drugim aspekcie środowisko ma możliwość neutralizowania ubocznych produktów gospodarki)

Produkcja jest rozpatrywana tutaj w szerokim zakresie, oddziałuje na środowisko. Polityka ekologiczna ma na celu ochronę środowiska. Szereg rozwiązań stosowanych w procesach najważniejsze jest zarządzanie środowiskiem.

Odpady są nierozłączne z procesem gospodarowania.

Środowisko to ogół naturalnych zasobów oraz innych zasobów biosfery, wiążące ze sobą elementy nieożywione i organizmy żywe.

Środowisko naturalne rzadko występuje, częściej jest to środowisko antropogeniczne (zmienione przez człowieka). Nie ma możliwości rozwoju gospodarczego bez środowiska, ale trzeba przestrzegać określonych reguł, aby pozostawić środowisko w przyzwoitym stanie. Elementy środowiska są ze sobą powiązane. Znaczenie środowiska w gospodarce jest bezsporne, ale nie można prowadzić gospodarki rabunkowej środowiskiem.

Można podzielić środowisko na: - środowisko naturalne (minimalna lub zerowa ingerencja człowieka) - środowisko geograficzne (to takie, w którym ingerencja człowieka jest średnia) - obszary antropogeniczne (w znacznym stopniu zmienione przez człowieka miejsca, w których eksploatowane są zasoby np. Górny Śląsk)

Funkcje środowiska:

- biologiczne (polega na wspieraniu procesów życiowych i wszystkich elementów ożywionych środowiska w tym również ludzi. Środowisko musi być w takiej kondycji, aby pełnić w jak największym stopniu te funkcje biologiczne)

- gospodarcze: -surowce, zasoby zasilające proces produkcyjny, czerpanie energii, siła wiatru, wody, wykorzystywane w rolnictwie -zapewnia przestrzeń geograficzną, zamieszkiwania, wypoczynku, miejsce budowania mieszkań -miejsce, które pozwala wysyłać uboczne substancje, produkty naszej działalności gospodarczej i konsumpcji. Neutralizuje, pochłania odpady, ale do pewnych granic. Nie można przekroczyć pojemności środowiska. Emisja gazów, pyłów, odbiorcą tego jest powietrze. Należy poszukiwać takich rozwiązań, przy których nie będzie nadmiernej emisji (np. recycling), aby nadmiernie nie zanieczyszczać wody można stosować obieg zamknięty wody. Należy kształtować środowisko. Wzrost gospodarczy, do którego wykorzystywane jest środowisko służy również zwiększeniu walorów środowiska. Degradacja środowiska to wszelkie złe działania obniżające walory środowiska, pogorszają warunki gospodarowania (degradacja, wyniszczenie, wyeksploatowanie).

Podział zasobów środowiska: (kryterium najważniejsze dla procesów gospodarczych)

-niewyczerpywalne (mogą to być zasoby, które nie zmieniają się przez użycie (położenie, usłonecznienie) i zmieniające się pod wpływem użycia (woda, powietrze)

- wyczerpywalne - są to zasoby: 1odnawialne (mimo że możemy z nich korzystać i zmniejszać ich stan to są one w stanie się odnowić np. zasoby biotyczne) 2częściowo odnawialne (gleba, klimat) 3nieodnawialne (złoża mineralne, kopaliny, trzeba nimi gospodarować racjonalnie oraz poszukiwać rozwiązań, które pozwolą zastąpić te zasoby innymi. Niektóre nie mają substytutów. Trzeba w większym stopniu korzystać ze źródeł odnawialnych np. roślin energetycznych).

Czynniki wpływające na środowisko: (gł jest to działalność czł., czyli czynniki antropogeniczne):

-geograficzne - rozłożenie przestrzenne zjawisk wpływających na środowisko

-techniczne - stosowanie przestarzałych urządzeń

-ekonomiczne - struktura gospodarki, niewłaściwa alokacja zasobów

-kulturowe - wykształcenie, świadomość ekologiczna

-demograficzne - dotyczące wzrostu liczby ludności

Zagrożenia i ochrona atmosfery:

Do tej powłoki (atmosfery, powietrza) są emitowane różne substancje i powoduje to że powietrze ma trudności z pełnieniem funkcji biologicznych. Są dwie grupy tych zanieczyszczeń atmosfery: 1naturalne 2antropogeniczne (powodowane przez człowieka)

Na naturalne człowiek nie ma wpływu, ale musi skutki tych zagrożeń naprawiać, np. pyły, gazy pochodzenia wulkanicznego, piasek wydm, zasolenie wód, burze piaskowe.

Zagrożenia tworzone przez człowieka to głównie spalanie, emisja substancji, spalanie paliw, benzyny, generowane przez przemysły. Emitowanych gazów nie można uniknąć. Pojawia się problem nadmiernego emitowania substancji szkodliwych co prowadzi do ocieplenia globalnego. W tym celu ustala się limity emisji pyłów cieplarnianych. Głównym zagrożeniem są elektrownie, cementownie, paleniska domowe, zanieczyszczenie spowodowane chemizacją rolnictwa i leśnictwa, zanieczyszczenia radioaktywne.

Struktura głównych zagrożeń atmosfery: 1dwutlenek węgla 2tlenek węgla 3dwutlenek siarki

Te zanieczyszczenia mogą mieć charakter lokalny, globalny. Zanieczyszczenie powietrza ma wpływ na ludzi, także na świat przyrody i zwierząt, zależy to od intensywności tego zagrożenia.

Produkcja energii elektrycznej, metali, ok. 60-70% zagrożeń.

Negatywne zjawiska zagrożenia powietrza: 1efekt cieplarniany zwany efektem szklarniowym, powoduje podwyższenie temperatury ziemi, zmiany klimatyczne 2dziura ozonowa (ubytek ozonu spowodowany nadmierną emisją gazów, niszczy ozon w atmosferze, który chroni przed ultrafioletowym promieniowaniem) 3smog w dużych ośrodkach 4kwaśne deszcze (opady zwierające tlenki azotu, tlenki siarki), koncentracja spalania jak np. elektrownie zakwaszają glebę, wodę, niszczą świat przyrody i zwierząt.

Państwo jest zobligowane do podjęcia działań zmniejszających emisję gazów, określać limity, procedury kupna/sprzedaży tych limitów. Działania o charakterze międzynarodowym oraz lokalnym (wprowadzanie urządzeń odpylających, oczyszczających, odsiarczanie paliwa, benzyna bezołowiowa, utylizacja odpadów komunalnych). Walka z tymi zagrożeniami wymaga wielkich nakładów w technologie, w urządzenia ograniczające zanieczyszczenia powietrza.

Zagrożenia i ochrona litosfery:

Litosfera to zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej ok. 100km w głąb ziemi. Mamy możliwość dzięki surowcom z litosfery przeżyć. Problemem jest zmniejszanie ilości gleb w Polsce i na świecie. Są podejmowane określone działania transportowe, przemysłowe, usługowe. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Wzrasta powierzchnia pod zabudowę.

Zagrożenia litosfery: 1naturalne: -erozja (wietrzna i wodna), niszczy warstwę litosfery, -pożary (te o charakterze naturalnym), -trzęsienia ziemi, -susza, -powodzie.

2antropogeniczne (związane z działalnością człowieka, wypoczynku, turystyki, działalności rolniczej, pożary wywołane przez człowieka): -górnictwo, -infrastruktura transportowa, -odkrywkowa i kopalna eksploatacja złóż (powoduje to wyłączenie części gruntów spod użytku, obniżenie lustra wody), -gospodarka wodna, -wycinanie lasów (zachwianie równowagi ekologicznej).

Upustynnienie i ustpowienie są najważniejszymi zagrożeniami dla litosfery.

Głównym źródłem zanieczyszczenia gleby jest nadmierne, intensywne nawożenie, zakłady przemysłowe, transport szczególnie samochodowy, problem regulacji stosunków wodnych (osuszanie podmokłych z nawadnianie suchych terenów), degradacja gleby poprzez nadmierną chemizację.

Rekultywacja (działania mające na celu zdegradowanym terenom przywrócenie pierwotnych wartości, np. zabiegi biologiczne).

Zagrożenia i ochrona hydrosfery (woda zbiorniki wodne):

Woda w gospodarce jest niezbędnym czynnikiem. Obserwuje się coroczny wzrost zużycia wody odczuwalny jest deficyt wody, potrzebna jest dla przemysłu, gospodarki komunalnej.

Instrumenty prawno-ekonomiczne mają pomóc w prowadzeniu racjonalnej gospodarki wodnej. W procesach technologicznych stosuje się obiegi zamknięte, technologie wodo oszczędne, przemysł spożywczy, przetwórczy. Z jednej strony ogromne zapotrzebowanie na wodę z drugiej zagrożenia wód naturalnych.

Źródła zanieczyszczenia wód: 1naturalne (zasolenie wód powierzchniowych, zanieczyszczenia związane z substancjami występującymi w naturze) 2sztuczne, antropogeniczne (wraz ze ściekami do wód powierzchniowych trafiają zanieczyszczenia: -detergenty, -węglowodory, -pestycydy, -metale ciężkie, -fluory.

Trzeba chronić wodę poprzez stosowanie nowoczesnych technologii, oczyszczanie ścieków, stosowanie zamkniętych obiegów, utylizację wód kopalnianych.

Teoretyczne podstawy polityki ekologicznej:

Wzrost społeczno-ekonomiczny, rozwój państwa wiążą się z zagrożeniami, ingerencją w środowisko, racjonalnym wykorzystywaniem środowiska. Kiedyś polityce gospodarczej była podporządkowana sfera środowiskowa. Obecnie wyodrębnia się środowisko z polityki gospodarczej. Polityka społeczna również powinna uwzględniać problemy środowiska, uspołecznienie, kształcenie w zakresie ochrony środowiska. Również inne szczegółowe polityki powinny uwzględniać rozwój zrównoważony. Polityka ekologiczna to świadoma i celowa działalność państwa w zakresie użytkowania i kształtowania środowiska.

Politykę ekologiczną można podzielić na: 1wg kryterium przedmiotowego: politykę geologiczną, leśną, ochrony przyrody, zasobów wodnych, politykę wykorzystania odpadów gospodarki 2wg kryterium skali oddziaływania: politykę krajową, lokalną, regionalną, można również mówić o globalnej polityce ekologicznej (dotyczy globalnego ocieplenia) 3wg kryterium podmiotowego: polityka rządowa.

Funkcje polityki ekologicznej:

Oddziaływanie na jakość środowiska. Należy określić cele ochronne, trzeba spełnić podstawowe warunki, aby realizować te cele, przewidywanie przeszkód uniemożliwiających realizację celów, narzędzia stosowane do realizacji tych celów.

Zasady polityki ekologicznej: 1równorzędność polityki gospodarczej, ekologicznej i społecznej 2integralność polityki ekologicznej z polityką gospodarczą i społeczną 3harmonizacja procesów gospodarczych z procesami ekologicznymi (dostosowywanie do odporności, pojemności i charakteru środowiska) 4zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń na każdym etapie działalności i podejmowanie działań ochronnych 5kompleksowość i nieuciążliwość ekologiczna podejmowanych przedsięwzięć 6powszechność ochrony (wszyscy w jednakowym stopniu są zobowiązani do ochrony) 7uspołecznienie podejmowanych działań ochronnych 8regionalizacja polityki ekologicznej (prawa i obowiązki regulacji polityk ekologicznych samorządowych pod wpływem specyfiki środowiska w danym miejscu) 9ekonomizacja polityki ekologicznej,

Koszty ochrony środowiska powinny być ponoszone wg następujących reguł:

-zanieczyszczający płaci (kosztami ochrony środowiska jest obciążany sprawca zanieczyszczeń)

-płacą poszkodowani (głównie poprzez budżet państwa do ponoszenia kosztów ochrony środowiska włączeni są dobrowolnie poszkodowani wtedy, gdy szkody są z przeszłości i trudno ustalić sprawcę. Finansowanie z budżetu państwa starych mogielników - tereny gdzie składano przeterminowane środki ochrony roślin, nawozy)

- płaci użytkownik urządzenia zanieczyszczającego środowisko

Polityka ekologiczna może mieć dwa charaktery: 1bierna polityka ekologiczna (była we wcześniejszym okresie, podporządkowanie środowiska do potrzeb polityki ekonomicznej. Z jednej strony opracowywano dokumenty ochrony środowiska, ale z drugiej strony ich nie realizowano) 2aktywna polityka ekologiczna (od roku 90tego można mówić o aktywnej polityce ekologicznej. Zmiana systemu przygotowanie dokumentów z UE, działalność z wyprzedzeniem, ponadresortowa ratyfikacja, podpisywanie umów międzynarodowych dotyczących ochrony środowiska, pomoc międzynarodowa).

Formy polityki ekologicznej (głównie aktywnej): 1funkcja reaktywna (reaguje na coś co ma miejsce zgodnie z przepisami, ale my wprowadzamy działania po fakcie, po procesie produkcyjnym, jest bardzo kosztowna i często niemożliwa do usunięcia negatywnych skutków zanieczyszczeń) 2funkcja prewencyjna (wyprzedzająca, zapobiegawcza. Przed uruchomieniem procesu produkcyjnego szukamy takich rozwiązań technicznych, ekologicznych, aby było jak najmniej odpadów produkcyjnych).

Warunki w jakich jest realizowana polityka ekologiczna: - ograniczone zasoby środowiska; -ograniczone środki budżetowe; -warunki geograficzne; -rozwój społeczno-ekonomiczny; -warunki makroekonomiczne; -struktura gospodarki (branże, lokalizacja); -świadomość ekologiczna społeczeństwa; -informacja o stanie środowiska (monitoring); -organizacja i zarządzanie ochroną na wszystkich szczeblach i przedsiębiorstwach; -środki techniczne i technologiczne; -stan wiedzy, poziom badań naukowych.

Instrumenty polityki ekologicznej:

1regulacje bezpośrednie: -normy, standardy dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń emisji, składania odpadów; -normy gromadzenia i przetwarzania informacji; -akty prawne; -przepisy prawa budowlanego, przestrzennego

2regulacje pośrednie (są to ekonomiczne instrumenty rynkowe): -podatki, opłaty ekologiczne, depozyty systemowe, odszkodowania, ulgi i zwolnienia podatkowe, dotacje do przedsięwzięć ekologicznych, instrumenty perswazyjne.

Polityka ekologiczna UE: 2007-2010

Zaczęła się wcześniej, ale nie w momencie zawiązania UE, dotyczy krajów członkowskich.

Rokiem początkowym polityki ekologicznej UE jest 1987 rok, gdzie na mocy jednolitego aktu europejskiego wprowadzono rozdział o środowisku naturalnym.

Cele polityki ekologicznej UE: 1zachowanie, ochrona i poprawa stanu środowiska naturalnego 2ochrona zdrowia człowieka 3racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych 4współpraca międzynarodowa dotycząca działań związanych z ochroną środowiska 5Harmonijny i zrównoważony rozwój z poszanowaniem środowiska naturalnego.

Przez cały okres polityka ekologiczna UE od 1973 była realizowana: I program lata 73-75 wskazywał istotne problemy ekologiczne, zasady polityki ekologicznej np. zasada zanieczyszczający płaci, prewencji II program środowiskowy na lata 76-81: zwrócono uwagę na racjonalne wykorzystywanie zasobów środowiska, podjęto postulat ochrony wód morskich. Polityką ekologiczną podjęto cztery obszary działań: -redukcja zanieczyszczeń -racjonalne zarządzanie środowiskiem naturalnym -poprawa i ochrona środowiska -współpraca międzynarodowa głównie w basenie morza śródziemnomorskiego, Bałtyku, w rejonie Alpejskim

Ponadto sformułowano 11 zasad, m. in.: prewencji, unikanie eksploatacji przyrody w sposób nadmierny, polityka ekologiczna powinna uwzględniać potrzeby krajów rozwiniętych, oświata ekologiczna, koordynacja krajowych programów. III program na lata 82-86, zastosowano szereg instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska, nałożono nacisk na harmonizację przepisów dotyczących ochrony środowiska. IV program na lata 87-92, nakreślono cele polityki ekologicznej, uwzględniono program zawarty w Traktacie Rzymskim, przedsięwzięcia które UE miała realizować. Od tego programu można wskazać kluczowe zasady UE. Polityka ekologiczna UE jest integralną częścią polityki UE. Polityka ekologiczna została w tym programie mocno podkreślona: -zasady zanieczyszczający płaci, -zasada prewencji (lepiej rezygnować z części działań); -zasada pomocniczości (zakłada, że rozwiązania regulacyjne powinny być podejmowane na poziomie UE w sytuacji gdy zapewnią większe korzyści niżby były podejmowane na szczeblu krajów członkowskich); -zasada prewencji (zanim się podejmie jakieś przedsięwzięcie trzeba oprzeć się na wiedzy, ekspertyzie); -zasada efektywności ekonomicznej i kosztowej (wybierać takie działania, inicjatywy, rozwiązania by realizować cele ochronne mogły przynosić korzyści gospodarcze); -zasada sprawiedliwości (koszty osiągnięcia określonego celu ekologicznego w znacznym stopniu powinny obciążać kraje bogate). V program na lata 93-97: Zatytułowano „W kierunku zrównoważonego rozwoju”, był przez kolejne lata wydłużany aż do 2000 roku. Dopisano nowe zasady, spojrzenie na nowe problemy dotyczące: -nadmiernej eksploatacji niektórych zasobów i powstawanie szkód w środowisku -inicjowania zmian w szkodliwym trendzie wykorzystywania środowiska -oszczędności wykorzystywania środowiska naturalnego -poszerzenie w praktyce instrumentów ochrony środowiska szczególnie tych opartych na mechanizmie rynkowym. VI program na tata 2001-2010: Realizowany cały czas „Środowisko 2010 nasza przyszłość nasz wybór”. Uwzględniono nowe państwa członkowskie, poszerzenie granic UE.

Cztery programy: 1zmiany klimatu i przeciwdziałanie ociepleniu i powiększaniu dziury ozonowej 2ochrona żywych zasobów przyrody (program Natura 2000) 3środowisko i zdrowie mieszkańców 4gospodarka odpadami

Działania w ramach tych czterech obszarów: -skuteczniejsze wdrażanie innowacyjnych technologii -zainteresowanie szerszych grup adresatów (biznesmenów) -poszukiwanie nowych instrumentów, które mogą sprostać ochronie środowiska -działania legislacyjne -szersze wykorzystanie informacji o środowisku -łatwiejszy dostęp do wiedzy o środowisku

Instytucje ochrony środowiska w ramach UE:

1w ramach Parlamentu Europejskiego funkcjonuje Komisja Ochrony Środowiska, Konsumenta

2Parlament Europejski ściśle współpracuje z Dyrekcją Generalną z Komisją Europejską. Cele Dyrekcji Generalnej: - osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony -wzrost wydajności środowiska -sprawiedliwe korzystanie ze środowiska -zapewnienie środowiska dla przyszłych pokoleń

Działalność tej Dyrekcji Generalnej wspiera pięć sekcji zajmujących się problemami z zakresu ochrony środowiska i bezpieczeństwa nuklearnego: Sekcja A: ogólne sprawy; Sekcja B: kierunki działania i harmonizacja przepisów ochrony środowiska; Sekcja C: bezpieczeństwo nuklearne; Sekcja D: jakość środowiska i wykorzystanie zasobów naturalnych; Sekcja E: relacje pomiędzy przemysłem, a środowiskiem.

3Główne Centrum Informacji

4Europejska Agencja Ochrony Środowiska (gromadzenie, przetwarzanie danych, prognozy stanu środowiska, jakość powietrza, stan wody, co trzy lata takie opracowuje analizy).

Na lata 2007-2010, sformułowano 5 celów: 1wzmocnienie systemu zarządzania środowiskiem; 2ochrona dziedzictwa przyrodniczego; 3zrównoważone wykorzystywanie materiałów, wody, energii; (problem oszczędzania tych nośników, wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych, zwiększenie udziału paliw płynnych w transporcie, zapobieganie suszy). 4dalsza poprawa ochrony środowiska; (budowa kanalizacji, optymalizacja transportu celem zmniejszenia emisji dwutlenku węgla, podniesienie odzysku odpadów komunalnych, ochrona i wspieranie działań ochronnych uciążliwie hałasu, ochrona ludzi i środowiska przed działaniem pól magnetycznych, źródła promieniowania jonizującego). 5ochrona klimatu (działania dotyczące redukcji emisji gazów cieplarnianych, spalania węgla, wykorzystania lasów jako pochłaniacza gazów cieplarnianych).

Prawne aspekty ochrony środowiska w Polsce: W drodze ustaw, rozporządzeń trzeba ustalać zasady, reguły ochrony terenów.

Funkcje prawa ochrony środowiska: 1f organizacyjna, polega na powoływaniu podmiotów, których celem jest ochrona środowiska oraz ich kompetencji organizacje samorządowe, krajowe, organizacje społeczne; 2f reglamentacyjno ochronna, chodzi o tworzenie przepisów, których zadaniem jest ustalanie zasad, ograniczeń użytkowania środowiska, tworzenie szczególnych obszarów ochrony; 3f stymulatora procesów gospodarczych polega na określeniu instrumentów gosp; 4f wdrażania postępów technologicznych; 5f regresyjna, są w prawie zawarte sankcje za naruszenie środowiska; 6f ochrony praw podmiotowych, polega na tworzeniu gwarancji w dochodzeniu praw ochrony środowiska.

Kwestie ochrony środowiska są zawarte w konstytucji oraz ustawie ochrony środowiska (tutaj zdefiniowano środowisko, pojęcie ochrony środowiska, rozwoju zrównoważonego).

Prawo ochrony środowiska opiera się na zasadach: 1zasada zapobiegania (kto podejmuje działalność mogącą negatywnie wpływać na środowisko musi jej zaniechać) 2zasada przezorności (jeśli jest niepewność to trzeba wprowadzać zapobiegawcze środki) 3zasada zanieczyszczający płaci 4zasada ochrony środowiska jako całości (nie można chronić jednego lub kilku elementów trzeba chronić wszystkie elementy środowiska) 5zasada jawności informacji o stanie środowiska i jego ochronie 6zasada usprawnienia procesu decyzyjnego

Rodzaje środków prawnych: środki administracyjno-prawne, np. normatywne rozstrzygnięcia określające standardy emisji zanieczyszczeń, stanu wód, akty planistyczne, uchwały rady gminy, decyzje administracyjne, reglamentacyjne, prawo cywilne sprawy prewencyjne, regulacje karno-prawne. Ustawa o zachowaniu narodowego charakteru zasobów przyrodniczych kraju, Ustawa prawo wodne, Ustawa prawo geologiczne i górnicze, Ustawa prawo o ochronie przyrody, Prawo ochrony środowiska, Ustawa prawo łowieckie, Ustawa o rybołówstwie, Ustawa o ochronie gruntów wodnych i leśnych, Ustawa o odpadach, Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowań, Kodeks morski, Ustawa o zapobieganiu zanieczyszczeniom morza przez statki, Ustawa o nawozach i nawożeniu, Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, Prawo budowlane, Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym, Prawo ochronne

W Art. 5 I rozdziału konstytucji jest zapis o tym, że RP zapewnia ochronę środowiska kierując się zrównoważonym rozwojem, rozdział II o zobowiązaniach władzy publicznej.

Art. 74: 1władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom; 2ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych; 3każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska; 4władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.

Art. 86: Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie.

Zagospodarowanie przestrzenne powinno być zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju, zapobieganiu zanieczyszczeniom i negatywnym zjawiskom wynikającym z tego zagospodarowania przestrzennego.

Instrumenty ekonomiczne ochrony środowiska: Jest to pośrednia forma oddziaływania na podmioty gospodarcze. Instrumenty te są alternatywą dla regulacji bezpośrednich. Mają realizować cele zawarte w polityce ekologicznej, mają zapewnić jakość środowisku, maja powodować zrównoważony rozwój. Często są określane jako instrumenty rynkowe, oddziałują na rynek, cenę mechanizm rynkowy.

Pięć grup instrumentów ekonomicznych: 1Podatki i opłaty 2Rynek uprawnień 3System depozytowy 4Bodźce wspomagania prawa (kary) 5Subwencje

Podatki i opłaty ekologiczne to płatności za każdą jednostkę wprowadzonego zanieczyszczenia do powietrza lub za korzystanie ze środowiska. Podatki są płatnością bez świadczenia, są one regulowane przez uchwały, rozporządzenia. Celem jest ograniczenie degradacji poprzez nałożenie obowiązku płatności.

Funkcje podatków i opłat: 1f stymulacyjna (motywacja podmiotów gospodarczych do racjonalnego wykorzystywania środowiska, do postępowania proekologicznego) 2f finansowa (gromadzenie funduszy na finansowanie inwestycji w ochronę środowiska, można prowadzić edukację ekologiczną).

Rodzaje opłat: 1za emisję (zależy od ilości i jakości emitowanych gazów, ścieków) 2za korzystanie ze środowiska (za pobieranie dóbr, zasobów naturalnych) 3usługowe (za odprowadzanie ścieków) 4opłaty administracyjne (np. za przygotowanie pozwoleń, za kontrole) 5opłaty produktowe (nałożone na produkty zanieczyszczające środowisko)

Zalety: -minimalizacja kosztów zanieczyszczeń, -motywacja do obniżania poziomu zanieczyszczeń; -możliwość gromadzenia środków finansowych

Wady: -trudność ustalenia stawek, które pozwalałyby realizować cele środowiskowe, odzwierciedlały szkodliwość emisji; -niepewność skuteczności z uwagi na konflikty między stawką, a kosztem redukcji; -problem z substancjami bardzo szkodliwymi (podatki i opłaty nie są w stosunku do nich odpowiednie)

Rynek uprawnień dotyczy uprawnień zbywalnych, w ramach tych uprawnień można dokonywać sprzedaży praw emisji (limitów emisji). Zaleta: porozumienie partnerów, uzyskują korzyści, koszty dla społeczeństwa, państwa są zerowe. Wady: złożoność tego problemu, monitoring tego rynku, potrzebne są odpowiednie instytucje kontrolujące rynek.

System depozytowy jest to zwrotna opłata pobierana w momencie nabycia produktu, a oddawana w chwili zwrotu danego środka (dotyczy to puszek metalowych, butelek szklanych). Musi być finansowy bodziec, żeby ten problem można było w sposób właściwy rozwiązać. Ma to wpływ na producentów i konsumentów.

Bodźce wspomagania prawa są to bodźce do egzekucji prawa, przede wszystkim kary (za naruszenie ustalonych warunków korzystania ze środowiska, np. przekroczenie emisji dwutlenku węgla). Obecnie kara zmniejsza zysk przedsiębiorstwa podczas gdy opłata jest elementem kosztu. Zastawy ekologiczne są stosowane w wielu krajach, w przypadku krajów, które mogą przekroczyć limity emisji.

Subwencje są formą pomocy finansowej udzielanej podmiotom gospodarczym podejmującym działania ekologiczne. Może pozytywnie wpływać na decyzje o wprowadzaniu ekologicznych technologii, często są to dotacje. Jest to instrument pośredni. Bezzwrotna pomoc udzielona podmiotom ze strony państwa.

Kredyty preferencyjne są szczególną formą wsparcia, polegają na niskiej stopie procentowej.

Ulgi podatkowe przyznawane na działania proekologiczne, które państwo chce wspierać.

Wybór tych instrumentów jest skomplikowany i otwarty.

Kryteria którymi trzeba się kierować przy wyborze instrumentów: 1skuteczność środowiskowa (te instrumenty którym cel środowiskowy będzie można uzyskać) 2 efektywność ekonomiczna (minimum kosztów społecznych) 3motywacja (te rozwiązania mają redukować zanieczyszczenia, nowych technologii) 4elastyczność (swoboda wyboru, np. technicznej, organizacyjnej) 5prostota działania 6koszty wdrażania 7integracja z polityką sektorową 8zgodność z porozumieniami międzynarodowymi

Organizacja władz ochrony środowiska

Ministerstwo środowiska ma organy doradcze i opiniotwórcze: -państwowa rada ochrony środowiska; -państwowa rada ochrony przyrody; -państwowa rada geologiczna. Są też komisje które pomagają, opiniują i dokonują oceny wpływu na środowisko, opracowania kartograficzne. Ministerstwu środowiska podlegają: -główny inspektorat ochrony środowiska; -dyrekcja lasów państwowych; -krajowy zarząd gospodarki wodnej; -Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Wojewoda również ma kompetencje w zakresie ochrony środowiska: -wojewódzka inspekcja ochrony środowiska; -regionalna dyrekcja ochrony środowiska.

Na poziomie gminy, powiatu również są instytucje ochrony środowiska.

Źródła finansowania środowiska: -budżet państwa, budżet centralny ministerstwa środowiska przygotowuje dokumenty dotyczące finansowania środowiska -budżety jst -środki własne przedsiębiorstw -fundusze celowe -fundacje, banki, agencje. Do środków zewnętrznych można zaliczyć zagraniczne środki finansowe (przedakcesyjne) oraz środki pochodzące z UE. Te środki finansowe wykorzystywane są na dwa cele: bieżące wydatki ochrony środowiska oraz finansowanie inwestycji proekologicznych.

Cechy finansowego systemu ochrony środowiska: -zawiera trwałe prawnie zagwarantowane źródła finansowania; -dominacja pozabudżetowych środków finansowych; -względnie efektywne wykorzystanie środków; -podporządkowanie celów ochrony środowiska polityce państwa; -dostosowywanie naszego systemu finansów do dyrektyw UE.

Można wyróżnić cztery szczeble funduszy środków finansowych ochrony środowiska: szczebel Narodowy (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska), wojewódzki, powiatowy, gminny.

Fundusze z Funduszy Ochrony Środowiska pochodzą z kar i opłat. Dofinansowywane są one z kredytów i pożyczek. O te środki mogą ubiegać się urzędy, jst, gminy, przedsiębiorstwa, ośrodki ochrony środowiska. Wszystkie podmioty mogą starać się o pożyczki, dopłaty do kredytów, dotacje celowe z NFOŚ. Jest to podstawowy fundusz zajmujący się problemami ochrony środowiska. Do funduszy ochrony środowiska obok funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej do funduszy celowych zaliczamy również:

-Fundusz ochrony gruntów rolnych, składający się z funduszu centralnego i terenowego. Dochodami są opłaty przekształcania gruntów rolnych na cele poza rolnicze, opłaty związane z rekultywacją gruntów zdewastowanych, darowizny. Zgromadzone środki przeznaczane są na rekultywację gruntów rolnych, odszkodowania.

-Fundusz leśny, środki są gromadzone z odpisów wartości drewna, kar, odszkodowań. Te środki przeznacza się na ochronę lasów, badania naukowe, tworzenie infrastruktury gospodarki leśnej.

Fundacja Ekofundusz (proekologiczne przedsięwzięcia).

Bank Ochrony Środowiska świadczy usługi finansowe, doradcze dla podmiotów realizujących przedsięwzięcia ochrony środowiska.

Do funduszy zagranicznych można zaliczyć:

-Fundusze pomocowe UE przedakcesyjne (np. PHARE, SAPARD), refinansowanie przedsięwzięć, inwestycje ze środków funduszy akcesyjnych, globalny fundusz ekologiczny (celem jest poprawa stanu środowiska poprzez projekty globalne, zasoby pochodzą z najbogatszych krajów świata i są adresowane do biedniejszych)

-Mechanizm Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego, wspieranie działań ochrony środowiska.

Przesłanki rachunku ekonomicznego ochrony środowiska: -poprzedza decyzje o sposobie realizacji przedsięwzięcia związanego z ochroną środowiska; -powinien zawierać dwa rozwiązania związane z ochroną środowiska (możliwość wyboru z co najmniej dwóch wariantów); -polega na liczeniu kosztów, strat; -ma dać możliwość najkorzystniejszego wyboru z punktu widzenia przyjętego kryterium

Ten rachunek nazywany jest sozoekonomicznym zajmujue się rachunkiem strat, kosztów, korzyści analizą zagrożeń ochrony środowiska.

Rachunek sozoekonomiczny to rachunek ekonomiczny powiększony o wymiary środowiskowe i społeczny. To wynika z umów, z dokumentu środowisko i rozwój, dokumentów podpisanych dotyczących ochrony środowiska oraz oceny sytuacji (metody obliczania strat i korzyści). Jest to ważne narzędzie służące do oceny przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska. Można dokonywać oceny w skali makro oraz mikro. Coraz większa świadomość ekologiczna społeczeństwa.

Makro - rozpatrujemy zagadnienia w skali międzynarodowej. Problemy państw skupionych m.in. wokół morza Bałtyckiego (ocena zasobów morza a rozwój gospodarki). Ustalenia optymalnych relacji między rozwojem gospodarczym kraju a zasobami środowiskowymi. Może być uszczegółowiony, jest to rachunek w skali powiatu, gminy, województwa.

Mikro - dotyczy korzyści, kosztów zachowania środowiskowego z punktu widzenia podmiotu gospodarczego.

Można przyjąć kryterium które będzie dominujące w rachunku, np. efektywność ekonomiczna, społeczna. Trzeba uwzględniać warunki ograniczające takie jak: możliwości finansowe, rzeczowe, kadrowe, organizacyjne, cele i kryteria rachunku, inne czynniki mające specyficzny charakter. Należy uchwycić różnorodność sytuacji.

Straty (koszty) i korzyści w ochronie środowiska: straty i szkody ekologiczne, koszty społeczne, koszty środowiska, wynika to z aspektów działań mających na uwadze ochronę środowiska. Straty ekologiczne - negatywne skutki decyzji użytkowników środowiska w wyniku degradacji środowiska.

Koszty ochrony środowiska - np. nakłady gospodarcze których celem jest zmniejszenie emisji gazów, nakłady inwestycyjne na przedsięwzięcia bieżące wydatki na ochronę środowiska.

Straty ekologiczne (podział): 1kryterium źródła -nadmierna eksploatacja środowiska emisja zanieczyszczeń 2kryterium czasu 3kryterium wyrażania (np. straty w zdrowiu) 4kryterium powstawania (w konsumpcji, dystrybucji gospodarki) 5kryterium sposobu wyceny (straty bezpośrednie, pośrednie) 6kryterium podstawowego elementu środowiska (ziemi, wody, biosfery) 7kryterium skutku zanieczyszczeń (zakwaszenie wód, zmiany klimatyczne, degradacja gleby)

Straty ekologiczne bezpośrednie (wywołuje w ilości i jakości wartości stanu środowiska, są one niewymierne, trudne do policzenia, możemy jedynie ocenić sytuację w środowisku) pośrednie (gospodarcze, społeczne są mierzalne, łatwe do uwzględnienia w rachunku ekonomicznym, są to wartości np. spadek plonów, połowu ryb, korozja maszyn)

Koszty ochrony środowiska (zależą od dziedziny, sektora gospodarczego), wyróżniamy ich dwa rodzaje: 1koszty inwestycyjne to nowe rozwiązania, technologie, urządzenia wykorzystywane do usuwania negatywnych skutków. Bogata lista w co można inwestować. 2koszty bieżące.

Koszty ochrony środowiska można podzielić na: 1ochronę środowiska 2korzystania ze środowiska 3naruszania norm ekologicznych

Korzyści ekologiczne to pozytywne skutki w wyniku zaprzestania działań, zaniechania budowy szkodliwej dla środowiska, przedsięwzięcia zapobiegające zanieczyszczeniom, np. budowa oczyszczalni ścieków, uruchomienie filtrów powietrza, to daje korzyści. Przedsięwzięcia likwidujące zanieczyszczenia środowiska np. stosowanie zamkniętych obiegów wody. Należy dokonać wyceny strat ekologicznych, kosztów ochrony środowiska, korzyści ochrony środowiska. Są dwie grupy metod rachunku ekonomicznego: 1metody bezpośrednie (rynek dostarcza wystarczających danych o cenie wyceny elementów środowiska) 2metody pośrednie (dotyczy dóbr, usług pozbawionych rynku w sposób pośredni trzeba je wycenić określić): -metoda substytucyjna (koszty i korzyści substytutów dóbr którym można zastąpić) -metoda odtworzeniowa (określa koszty działań, które muszą być podjęte by przywrócić stan środowiska sprzed podjęcia określonych działań) -metoda prewencyjna (określa koszty działań, które mają zapobiec, zmniejszyć zagrożenia środowiska) -metoda kompensacji (instytucje ubezpieczeniowe określają rekompensaty pieniężne ochrony środowiska) -metoda kosztów utraconych korzyści (wartość użytkowanych dóbr środowiska wycenia się na podstawie kosztu alternatywnego) -metoda analizy efektów produktu (bada zmianę efektów produkcji na skutek zmian w środowisku) -metoda nakładów prewencyjnych, kosztów na podstawie kwot jakie podmioty są gotowe zapłacić by zmniejszyć wpływ oddziaływania ich działań na środowisko -metody wyceny kapitału ludzkiego (koszty choroby, szacuje się wydatki na opiekę zdrowotną z racji działań emisji zanieczyszczeń).

Funkcjonowanie przedsiębiorstw z uwzględnieniem aspektów środowiskowych.

Z jednej strony przedsiębiorstwo czerpie zasoby ze środowiska niezbędne do realizacji procesów produkcyjnych, ale przedsiębiorstwo wykorzystują środowisko jako wchłonięcie szkodliwych substancji pojawiających się przy produkcji, ale do pewnego stopnia.

Zagrożenia dla środowiska są różne. Nie należy nadwyrężać środowiska. Powinno stosować się określone rozwiązania systemowe, określać zasady funkcjonowania przedsiębiorstw. Bierze się pod uwagę warunki makroekonomiczne i rynkowe, ekonomiczne.

Postrzeganie środowiska jako elementu o szczególnym znaczeniu.

Działania gospodarcze to suma działań poszczególnych przedsiębiorstw. Polityka środowiskowa przedsiębiorstwa może mieć różny charakter.

Czynniki wpływające na politykę środowiskową przedsiębiorstwa: -wielkość podmiotu; -dziedzina, w której funkcjonuje (branża); -intensywność danego czynnika; -lokalizacja przedsiębiorstwa; -ukształtowanie rynku zbytu; -charakter produktów

Poprawa relacji przedsiebiorstwo-środowisko: -ze środków własnych przedsiębiorstw; -nacisku władz; -rozwiązania programowe i systemowe; -ekomarketing.

Zasady tworzenia systemu zarządzania środowiskowego: 1ochrona środowiska jako jednego z projektów działania przedsiębiorstw 2stałe wdrażanie przedsięwzięć proochronnych 3wprowadzenie zintegrowanych procesów zarządzania środowiskiem 4ekologizacja produktów i usług już na etapie ich projektowania 5wpływ na podwykonawców i wykonawców 6badania 7 wpływ na dostawców

Zarządzanie środowiskiem poprzez różne narzędzia, wśród tych narzędzi można wyróżnić:

1 systemy zarządzania środowiskowego: - ISO 16000 -ISO 14001 -System EMAS -program czystszej produkcji - stosowany w produkcji chemicznej -program „odpowiedzialność i troska” -zarządzanie przez jakość -zintegrowane systemy zarządzania -normy jakości -rozwiązania cząstkowe: a) minimalna ilość odpadów b) racjonalne wykorzystywanie energii c) marketing ekologiczny d) szkolenia dla pracowników.

Identyfikacja i określenie skali oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko poprzez wprowadzenie stałej i kompleksowej analizy produkcji, analizy operacji technologicznych. Analiza infrastruktury bierze udział w tych procesach. Poszukiwanie możliwości zmniejszenia negatywnego oddziaływania na środowisko.

Bilans ekologiczny - systematyczna analiza oddziaływania na środowisko. Możliwość oszacowania i określenia….

Na ten bilans składają się 4 elementy: 1bilans zakładowy; 2bilans procesowy; 3bilans linii technologicznych; 4bilans lokalizacji i otoczenia

Ad. 1) Polega na zintegrowaniu wszystkich wychodzących i przychodzących elementów potrzebnych do produkcji (materiały, energia), określenie jakie elementy są wykorzystywane i w jakim stopniu, a jakie są emisje gazowe, pyłowe, odpady, zużycie energii, wody, surowców.

Ad. 2) Wykorzystywanie środków w procesach, co wykorzystuje się na konkretnym etapie danego procesu. Daje odpowiedź gdzie poszukać ulepszenia, żeby zmniejszać szkodliwe zjawiska.

Ad. 3) Związane z analizą cyklu życia produktu, interesują nas okoliczności mające wpływ na środowisko.

Ad. 4) To co nie jest ujęte w poprzednich analizach. Analizy związane z magazynami, innymi obiektami (np. środowiska, odpadów oczyszczania środowiska jakie są te relacje tych obiektów z przedsiębiorstw).

Rozwiązania programowe:

Program czystszej produkcji: Ta koncepcja wyrosła z poszukiwania kompromisu pomiędzy potrzebami produkcyjnymi, a uświadamianą koniecznością ochrony środowiska naturalnego. Poszukiwano takiej prewencyjnej drogi. Poszukiwanie takich rozwiązań, by ograniczyć emisję zanieczyszczeń: 1Stosowanie czystszej technologii - stosowanie technologii obniżających powstałe zanieczyszczenia. Zwrócono uwagę na to że produkcja jest fazą cyklu życia produktu. Produkt po wyprodukowaniu również powinien być przyjazny dla środowiska. 2koncepcja czystszych produktów - produkty po wyprodukowaniu powinny być również przyjazne dla środowiska.

Połączenie czystych technologii i produktów umożliwia uzyskiwanie efektów czystszego środowiska przez cały cykl życia produktu. Jest to proces sterowania produkcją zmierzający do ograniczenia zużycia surowców, odpadów, energii we wszystkich fazach życia produktu, nawet po utracie jego cech użytkowych. Usuwanie skutków jest ostatnim ogniwem działania jest stosowany gdy inne środki zawodzą.

Program czystszej produkcji uwzględnia: 1Czystsze technologie (dotyczy jakości i ilości zużywanych surowców, toksyczności, biodegradacji, zapotrzebowanie na energię, wodę, materiały pomocnicze, wielkości i jakości emisji zanieczyszczeń, ścieków odpadów, sposób prowadzenia procesu, stosowanie obiegów zamkniętych, recycling wewnętrzny) 2Czystsze produkty (sumaryczna ilość i charakter zużytych materiałów, surowców, ilość i charakter emisji zanieczyszczeń, ścieków, odpadów w całym cyklu życia produktu, bezpieczeństwo produktu dla użytkownika, koszty i oszczędności korzyści)

Wdrożenie programu czystszej produkcji pozwoliło na 30%-40% zmniejszenie odpadów i 60% zużycie wody. Oszczędności w postaci wody, zagospodarowaniu odpadów.

Program odpowiedzialność i troska: Odnosi się do przemysłu chemicznego, polega na stosowaniu odpowiednich procedur, ochrona pracowników, ludności zgromadzonej wokół zakładów chemicznych.

Rozwiązania systemowe:

System zarządzania środowiskowego zgodnie z normą ISO 14001: Dotyczy zapotrzebowania na kompleksowy system zarządzania środowiskowego, opracowano taki system w latach 90tych jest wprowadzany przez różne przedsiębiorstwa. Cechy tej normy: -uniwersalizm (może być stosowany przez każdą jednostkę gospodarczą; -prewencja (zapobieganie szkodliwym zapotrzebowaniom); -rozwojowość (ciągła poprawa skuteczności rozwiązań środowiskowych); -fakultatywność (korzystają z niej tylko ci co chcą)

Norma ta nie jest narzuceniem rozwiązań dotyczących ochrony środowiska, ale pozwoleniem na dostosowanie się do pewnych rozwiązań. Wieloetapowy proces wdrażania.

Unijny system EMAS: Dotyczy ekozarządzania i audytu wspólnoty, opracowany dla przedsiębiorstw klasyfikowanych wg grup C i D, czyli związanych z wytwarzaniem energii, pary, gazów o dużych zagrożeniach środowiskowych, ale też inne podmioty mogą z niego korzystać, można go stosować również w gminach.

Korzyści z rozwiązań systemowych:

Zwiększa elastyczność, odpowiedzialność za środowisko, większa świadomość ekologiczna, ochrona środowiska u źródła, ułatwiają działania ekologiczne.

Ekoetykietowanie - nadawanie produktom znaków wyróżniających te produkty pod względem ochrony środowiska: -funkcja informacyjna -funkcja edukacyjna -funkcja stymulująca

Obok produktów również procesy produkcyjne mogą być wyróżnione pod względem ochrony środowiska. Wspólnota Europejska ma również swój znak ekologiczny.

Ekomarketing: działania marketingowe, które zwracają uwagę na aspekty środowiskowe produktu i procesu produkcyjnego.

Spis treści:

1.Funkcje środowiska

Środowisko

Funkcje środowiska

Degradacja środowiska

Podział zasobów środowiska

2. Czynniki wpływające na środowisko

Zagrożenia i ochrona atmosfery

Struktura głównych zagrożeń atmosfery

Negatywne zjawiska zagrożenia powietrza

Rola Państwa

Zagrożenia i ochrona litosfery

3. Upustynnienie i ustpowienie

Rekultywacja

Zagrożenia i ochrona hydrosfery

Źródła zanieczyszczenia wód

Teoretyczne podstawy polityki ekologicznej

Politykę ekologiczną można podzielić na:

Funkcje polityki ekologicznej

Zasady polityki ekologicznej

4. Reguły ponoszenia kosztów ochrony środowiska

Charakter polityki ekologicznej

Formy polityki ekologicznej (głównie aktywnej)

Warunki w jakich jest realizowana polityka ekologiczna

Instrumenty polityki ekologicznej

5. Polityka ekologiczna UE: 2007-2010

Cele polityki ekologicznej UE

I program lata 73-75

II program środowiskowy na lata 76-81

III program na lata 82-86

IV program na lata 87-92

Zasady polityki ekologicznej

V program na lata 93-97

VI program na ltat 2001-2010

Cztery programy i działania w ramach nich

6. Instytucje ochrony środowiska w ramach UE

Cele tej Dyrekcji Generalnej

Sekcje

Cele na lata 2007-2010

Prawne aspekty ochrony środowiska w Polsce

Funkcje prawa ochrony środowiska

Zasady prawa ochrony środowiska

7 Rodzaje środków prawnych - ustawy i artykuły

Instrumenty ekonomiczne ochrony środowiska (rynkowe)

Pięć grup instrumentów ekonomicznych

Podatki i opłaty ekologiczne

Funkcje podatków i opłat

Rodzaje opłat

Zalety i wady

8. Rynek uprawnień

System depozytowy

Bodźce wspomagania prawa

Subwencje

Kredyty preferencyjne

Ulgi podatkowe

Kryteria którymi trzeba się kierować przy wyborze instrumentów (kredyty, ulgi)

Organizacja władz ochrony środowiska

Ministerstwo środowiska ma organy doradcze i opiniotwórcze

Wojewoda

Źródła finansowania środowiska

9. Cechy finansowego systemu ochrony środowiska

Fundusze z Funduszy Ochrony Środowiska

Fundusz ochrony gruntów rolnych

Fundusz leśny

Fundusze pomocowe UE przedakcesyjne

Mechanizm Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego

Przesłanki rachunku ekonomicznego ochrony środowiska

Rachunek sozoekonomiczny

Makro

10. Mikro

Straty (koszty) i korzyści w ochronie środowiska

Straty ekologiczne (podział)

Straty ekologiczne bezpośrednie i pośrednie

Koszty ochrony środowiska

Korzyści ekologiczne

Metody rachunku ekonomicznego

11.Funkcjonowanie przedsiębiorstw z uwzględnieniem aspektów środowiskowych

Postrzeganie środowiska jako elementu o szczególnym znaczeniu

Czynniki wpływające na politykę środowiskową przedsiębiorstwa

Zasady tworzenia systemu zarządzania środowiskowego

Zarządzanie środowiskiem poprzez narzędzia

Systemy zarządzania środowiskowego

Bilans ekologiczny

12. Rozwiązania programowe

Program czystszej produkcji

Program odpowiedzialność i troska

Rozwiązania systemowe:

System zarządzania środowiskowego

Unijny system EMAS

Korzyści z rozwiązań systemowych

Ekoetykietowanie:

Ekomarketing

1

---