wykładowca - dr Anna Chmielak

WYKŁADY

luty - czerwiec 2000r.

Spis Treści

Strona

1. Istota systemu gospodarczego. 3

2. Istota regulacyjnej funkcji państwa w systemie gospodarki rynkowej. 6

3. Podstawowe kategorie makroekonomiczne.

Ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce. 9

4. Funkcjonowanie budżetu państwa. 13

5. Funkcjonowanie systemu finansowego gospodarki. 16

6. Polityka pieniężna w procesach dostosowawczych w okresie

transformacji. 19

7. Inflacja. 23

8. Bezrobocie.

1. Istota systemu gospodarczego.

System gospodarczy - spójna całość dostosowanych elementów (podmiotów gospodarczych), między którymi istnieją sprzężenia zwrotne.

Rodzaje systemów gospodarczych:

1. System rynkowy - istniał jako pierwotny; przed nim w XVII i XVIII wieku istniała gospodarka ściśle scentralizowana podporządkowana władzy państwowej.

Indywidualna własność czynników produkcji umożliwia wymianę, przesądza o ukształtowaniu się mechanizmu, w oparciu o który gospodarka funkcjonuje - wolna konkurencja; pod koniec XVIII i w pierwszej połowie X IX wieku nastąpiło rozproszenie własności.

Należy odróżniać własność indywidualną (dotyczy pojedynczego właściciela) od prywatnej (własność grupowa).

Inne właściwości systemu rynkowego to: równość wobec warunków rynkowych; wielkości są dla przedsiębiorstw danymi.

Przy sprowadzeniu tych systemów do skali mikro, chodzi tu o obniżanie kosztów dla zwiększenia efektywności.

W połączeniu tego z liberalizacją (brak inicjatywy państwa) doprowadza do bankructwa firm o kosztach zbyt wysokich.

Pojawia się proces: powstawanie własności grupowej, którego przyczynami są:

• ucieczka przed bankructwem - trzeba się łączyć, by zwiększyć swą siłę, a także polepszyć pozycję wobec konkurencji;

• możliwość oddziaływania na warunki rynkowe dużych firm (oligopol); poprawa sytuacji rynkowej;

• ewolucja w strukturze gospodarki; pojawiają się działalności wytwarzające dobra kapitalistyczne, do produkcji których potrzebne są duże nakłady.

Procesowi przemiany własności towarzyszy:

• kształtowanie i umacnianie systemu finansowego; potrzeba dużych nadwyżek finansowych na działalność - potrzeba powstawania banków do obsługi tych dużych przedsiębiorstw;

• powstawanie silnych ośrodków przemysłowych, ekspansja na inne obszary nierozwinięte, kształtowanie dużych ośrodków miejskich.

W ramach systemu rynkowego pojawia się własność:

• publiczna (forma własności grup lokalnych: stanowa, landów, samorządowa, gminna);

• państwowa (własność ogółu społeczeństwa; szersza od publicznej).

Powstają one, bo następuje:

• połączenie wysokich początkowych nakładów (przemysł ciężki, infrastruktura) z długim okresem zwrotu; brak możliwości ukształtowania ceny umożliwiającej pokrycie nakładów, odpowiedniej stopy zysku; wymóg zainwestowania dużych nakładów; długi okres poniesionych nakładów;

• konieczność tworzenia sektora militarnego.

Te sektory występowały w równych proporcjach z własnością prywatną. Dopiero w latach 50-tych XX wieku rozpoczęto prywatyzację (która z resztą trwa do dziś).

Przy różnych formach własności jest oczywiste zróżnicowanie mechanizmów funkcjonowania, reguł gospodarowania.

2. System centralno-administrowany - powstał jako koncepcja teoretyczna pod koniec XIX wieku; zupełne przeciwieństwo gospodarki rynkowej, którą cechowała nadmierna żywiołowość i łatwość bankructwa.

Można powiedzieć, że system centr.-administr. cechuje:

• powszechność, wyłączność własności państwowej;

• centralne zarządzanie o charakterze biurokratycznym (uczestnicy otrzymują dokładne dane, co mają robić i za pomocą czego; bardzo istotny jest plan).

system centr.-administr. powstaje jako przypadkowe nałożenie się różnych okoliczności w zacofanych krajach.

System gospodarczy Polski powstał na bazie wojennej, doświadczeń Rosji. Był z goła odmienny od założeń.

To zlepek różnych koncepcji, form, mechanizmów gospodarczych. Od lat 50-tych ulega systematycznym reformom służącym doskonaleniu, dostosowywaniu części form własności do siebie.

Elementy w ewolucji gospodarczej Polski.

Dlaczego często następowały kryzysy:

1. nadmierna stopa akumulacji w stosunku do części konsumowanej; za mała oferta dóbr;

2. priorytet posiadały gałęzie przemysłu wytwarzające dobra kapitałowe (głównie militarne);

3. nadmiernie zbiurokratyzowanie i scentralizowanie systemu władzy;

4. niespójna przypadkowa polityka gospodarcza.

W latach 80-tych wprowadzano reformy o teoretycznie nowym kształcie: wprowadzenie na rynek elementów konkurencji, liberalizacja, lekkie odbiurokratyzowanie, ograniczenie dotacji.

Pojawiła się tendencja do lawinowego podnoszenia cen. Systematycznie rosły wynagrodzenia, jednak pojawił się ogromny problem inflacji - przewaga podaży pieniądza nad towarem.

Wysoki popyt konsumpcyjny i finansowy rozprzągł wszystko.

Pod koniec lat 80-tych zapadła decyzja o transformacji polskiego systemu gospodarczego.

Tutaj należy odróżnić pojęcia:

• reformowanie - częściowe (można by powiedzieć, że nieco powierzchowne) zmienianie;

• transformowanie - rozpoczyna się od zmiany podstaw systemu oraz większości zasad, na których się opiera.

W latach 90-tych Balcerowicz przedstawił swoją koncepcję przemian.

Koncepcja Balcerowicza:

• inflacja - bez jej zwalczenia nie może się obejść, nic się nie da zrobić; podstawą zdrowego funkcjonowania systemu jest stabilna wartość pieniądza;

• liberalizacja - zmiana roli państwa jako instytucji centralnej; ograniczanie zakresu decyzji państwa, zdjęcie odpowiedzialności państwa;

• zmiana udziału włsności państwowej połączona z prywatyzacją; ograniczenie zakresu dotacji, subwencji, decyzji;

• stabilizacja wartości pieniądza i warunków wewnętrznych; obniżono wymianę z zagranicą, ograniczono ją do kilku fragmentów; powolna liberalizacja wymiany z zagranicą (konsekwentna) doprowadziłaby do załamania się całości działalności gospodarczej.

Transformacja musiałaby objąć przynajmniej trzy dziedziny:

• ukształtowanie nowej sytuacji w zakresie efektywnej alokacji zasobów;

• konkurencyjność (brak wzmocnień oznacza, że troski o efektywność nie było);

• akceptowany społecznie podział bogactwa i dochodu dla wyższego poziomu życia (bogacenia się).

Niezbędne warunki, by przejście z gospodarki scentralizowanej do rynkowej mogło zakończyć się sukcesem:

• chęć, akceptacja i motywacja społeczeństwa do transformacji; ludność musi być gotowa do poniesienia kosztów;

• desperacja, zaangażowanie i determinacja władzy;

• odpowiednia wiedza, jak ma wyglądać nowy system i jak do niego dojść;

• ustalone środki do przeprowadzania reform.

Konsekwencje reform:

1. drastyczne załamanie gospodarki - złudne oczekiwania;

2. bezrobocie - zwiększenie wraz z wprowadzeniem koncepcji transformacyjnych;

3. szok psychiczny;

4. nieprzewidywalne koszty dostosowań;

5. pogłębiające się w drastycznym tempie zubożenie społeczeństwa;

6. neutralna polityka gospodarcza i niejasna strategia polityczna.

2. Istota regulacyjnej funkcji państwa w systemie gospodarki rynkowej.

Państwo - sieć zróżnicowanych instytucji (lokalnych i centralnych), oddziałujących na podmioty gospodarcze za pomocą różnych instrumentów w celu wywołania określonego zachowania.

W oddziaływaniu regulacyjnym można wyróżnić trzy obszary:

• ekonomiczny (polityka gospodarcza);

• społeczny (polityka społeczna);

• polityczny (oddziaływanie rządu i instytucji stanowiących państwo.

Przesłanki, dla których pojawia się w gospodarce oddziaływanie państwa:

1. zabezpieczenie funkcjonowania całej gospodarki od struktury instytucjonalno-prawnej; w gospodarce z dominującą własnością indywidualną rozproszoną potrzebne są instytucje stanowiące prawo, by stworzyć podstawy do działalności gospodarczej; jest wyjściowe zadanie państwa - określenie podstawowych ram działalności gospodarczej (prawa formalnie zapisane i nieformalne przyjęte na zasadzie zwyczaju);

do stanowienia, przestrzegania i egzekwowania konsekwencji muszą istnieć odpowiednie instytucje, funkcjonujące w obszarze różnych grup lokalnych;

2. niedoskonałości systemu rynkowego i konkurencji: naruszanie interesów wszystkich grup społecznych;

niemożliwość, niezdolność utrzymania przez mechanizm rynkowy ustabilizowanej stopy wzrostu produktu krajowego, bo dominują w nim kryteria mikroekonomiczne - każdy troszczy się o siebie, o swój interes i nie bierze pod uwagę konsekwencji swego działania dla innych; planuje się głównie w krótkim okresie czasu; brakuje koordynacji, przewidywanych zachowań i stymulującego działania zachowań; przeszkadza to interesom ogólnospołecznym, uniemożliwia utrzymanie stanu poprawy dobrobytu społecznego w długim okresie czasu;

system rynkowy nie jest w stanie kształtować dobrobytu społecznego, sprawiedliwie dzielić bogactwo i by to bogactwo przyrastało sprawiedliwie;

3. niekorzystne efekty zewnętrzne; jeżeli znajdujemy się w systemie bez regulacji, to (np.) budując przedsiębiorstwo, czy też pracując, nie zwracamy uwagi na to, że zanieczyszczamy środowisko, hałasujemy, nie neutralizujemy odpadów; wywołujemy efekty zewnętrzne, czyli koszty spadające na wszystkich, a nie tylko na tych którzy je powodują;

wobec tego powołuje się instytucje regulacyjne, które spowodują unikanie, przeciwdziałanie lub minimalizowanie takich sytuacji;

4. konieczność tworzenia sektorów działalności gospodarczej koniecznych do normalnego funkcjonowania całej gospodarki;

uruchamianie działalności usługowych, które umożliwiają normalne funkcjonowanie społeczności miejskiej i wiejskiej - systemy komunikacji, kanalizacja, woda, ogrzewanie, dostęp do informacji - sektor dóbr publicznych;

wprowadzenie systemu rynkowego i powszechnej konkurencji spowodowało utrudnienia w zaspokojeniu normalnych potrzeb części społeczeństwa;

zabezpieczenia społeczne (socjalne) - obszar objęty regulacją państwa, m.in. instytucje charytatywne, religijne; te instytucje przejmowały niektóre funkcje od państwa, gdy ono było biedne;

5. wysokie zróżnicowanie stóp wzrostu PKB, wahania wielkości aktywności gospodarczej;

jest to niekorzystne, gdyż pociąga za sobą w okresach jej spadku straty wszystkich uczestników działalności; te załamania koniunktury burzą spokój społeczny, wybijają społeczeństwo z normalnych warunków funkcjonowania; burzy się ład polityczny;

te okresy kończą się wymianą ekip rządowych, ale także ustroju.

Ekonomiczna sfera funkcji państwa.

Podstawą jest stworzenie pożądanego po względem prawnym ładu instytucji, gdyż nie będzie możliwa do zrealizowania żadna z funkcji. Musi istnieć pewna solidna baza.

1. Funkcja Alokacyjna - oczekiwanie społeczne co do tego, że państwo dokona uporządkowania w zakresie struktury własności, przemian i warunków konkurencji;

alokacja zasobów podporządkowana jest kryteriom mikroekonomicznym; państwo powinno regulować powstawanie firm, oddziaływać na decyzje alokacyjne;

państwo ma wyrażać nasze interesy osłabiając ciężar kryterium mikro (krótkookresowe), aby alokacja uwzględniała interesy ogółu i były długoterminowe;

warunki konkurencji poddane muszą być kontroli państwa - uwzględnienie oczekiwań drugiej strony (bezpieczeństwo i stabilizacja).

2. Funkcja Stabilizacyjna - bardzo rozbudowane obszary tych działalności; polega między innymi na zabezpieczeniu stopy wzrostu, kontrolowaniu inflacji, stabilizowaniu zatrudnienia i efektywności oraz kształtowaniu i stabilizowaniu budżetu państwa;

• działania w zakresie zagwarantowania stopy wzrostu - osiągnięcie zabezpieczenia przed wahaniami i stabilnych warunków poprawy dobrobytu za pomocą różnych metod;

• inflacja - ściśle wiąże się z okresami wyjątkowych trudności w gospodarce; jest efektem cech systemu pieniężnego, duży wpływ na nią ma polityka gospodarcza wcześniej funkcjonująca w danym kraju;

w końcu lat 60-tych inflacja stała się głównym problemem: nadmiar podaży pieniądza, szybki wzrost poziomu cen - zachwiało to stabilnością warunków gospodarowania;

• zatrudnienie - wynika, że w latach 60-tych i 70-tych załamała się konkurencyjność wielu gałęzi przestarzałych;

państwo powinno w pewnym stopniu kontrolować przepływy ludności między różnymi sektorami;

• efektywność - we współczesnej interpretacji problemu efektywności i zadań państwa chodzi o kształtowanie, tworzenie warunków do konkurencji międzynarodowej;

• budżet - zachowanie odpowiedniej stabilności między wydatkami a wpływami, utrzymanie równowagi budżetu; przeciwdziałanie powstawania długotrwałych deficytów, gdyż prowadzić to może do powstawania problemu inflacji;

3. Funkcja Redystrybucyjna - oczekiwanie, że państwo zapewni równowagę między efektywnością a sprawiedliwością.

Rozbieżne koncepcje funkcji państwa w gospodarce:

• koncepcja nurtu liberalnego - mała zasadność oddziaływania państwa; im mniej, im węższy zakres ingerencji państwa, tym gospodarka funkcjonuje lepiej - kierunek społecznej gospodarki rynkowej (najbardziej sprawnym mechanizmem regulacji jest system rynkowy; zadania państwa: zapewnienie zdrowych warunków do konkurencji, zabezpieczenie prywatnej własności jako podstawy, podtrzymanie przedsiębiorczości i własnej inicjatywy, kształtowanie konkurencyjności - brak barier, ceł, kontyngentów, monopoli, brak kontroli cen);

• koncepcja nurtu interwencjonistycznego - (po wielkim kryzysie) jego trzon stanowi ekonomia dobrobytu: próbuje się określić najbardziej optymalną alokację zasobów, rozwiązywanie problemu optymalnego podziału dochodu.

Funkcje państwa w kontekście gospodarek transformujących się:

Kryterium oceny oddziaływania państwa - ocena polityki gospodarczej.

Cel - kształtowanie dobrobytu: konkurencyjność, wzrost produkcji, wzrost wpływów budżetowych, zwiększanie PKB, podnoszenie poziomu życia;

muszą wychodzić daleko poza teoretyczną wiedzę podręcznikową.

3. Podstawowe kategorie makroekonomiczne.

Obieg okrężny produktu i dochodu w gospodarce.

Produkt krajowy brutto (PKB).

Wyraziciel wytworzonej wielkości produkcji pojawiającej się na rynku jako dobra finalne (w określonym czasie i miejscu). Obejmuje dobra konsumpcyjne i kapitałowo-inwestycyjne.

Mierzenie, wyrażanie PKB:

• suma wartości wszystkich produktów finalnych; wykorzystujemy system cen; poziom cen oddziaływuje na wartość PKB; aby zneutralizować negatywne oddziaływanie cen wykorzystuje się:

• ceny bieżące - przeciętne w danym roku;

wskaźnik PKB pozwala określić faktyczną wielkość PKB - produkt nominalny;

• ceny stałe dla np. 5 lat, 10 lat, albo z pierwszego roku okresu albo z ostatniego - produkt realny - pokazuje zmiany w wielkości PKB;

ma to też swoje wady (słabości), dlatego statystyka światowa ma również trzecią metodę: ceny bieżące, cena stała z roku początkowego i cena stała z roku ostatniego; zastosowanie cen z końca okresu pozwala uwzględnić zmiany jakościowe i doskonalenie produktu w tym okresie.

Wykorzystane ceny dóbr finalnych zawsze muszą być uzupełnione informacją o wskaźniku zmian cen. Posługujemy się przeważnie wartościami średnimi, co nie daje w pełni realnej wielkości.

Stopa wzrostu PKB to także ważny wskaźnik, ale nie daje szerokich wniosków. W długich okresach jednak to tempo wzrostu PKB oscyluje w granicach 2 - 3 % (po drugiej wojnie światowej: 4 - 6 %).

Ważną wskazówką jest analiza zmian struktury PKB. Najczęściej analizuje się w podziale na 3 sektory:

• pierwotny - wydobywcza i rolnicza;

• przetwórczy;

• usług.

Udziały poszczególnych sektorów zmieniają się wraz z przechodzeniem gospodarki na wyższe poziomy rozwoju.

Proces industrializacji (uprzemysłowienia) wiąże się ze zmniejszeniem udziału pierwotnego a zwiększeniem przetwórczego (do 45 - 50 %).

Nasycenie gospodarki powoduje wzrost udziału usługowego.

W krajach rozwiniętych struktura układa się następująco:

• sektor pierwotny: 12 -14 %;

• sektor przetwórczy: 30 - 35 %;

• sektor usług: 50 % i więcej.

W krajach średnio uprzemysłowionych (rozwijających się), np. takich jak Polska:

• sektor pierwotny: 20 - 30 %;

• sektor przetwórczy: 40 - 50 %;

• sekto usług: 20 - 40 %.

Analiza struktury potrzebna jest przy interpretacji miar dobrobytu.

• suma dochodów właścicieli wszystkich czynników produkcji; właściciele czynników otrzymują wynagrodzenie (płaca, zysk, procent, renta) za udostępnianie tych czynników; potrzebne są informacje o jednostkowych cenach czynników - wymagana jest znajomość cen czynników produkcji; wykorzystywane są ceny bieżące czynników produkcji;

wynagrodzenie czynnika powinno odzwierciedlać jego produktywność, ale w praktyce zdarza się to rzadko;

można analizować szybkość przyrostu poszczególnych udziałów dochodów - dla poziomu życia, sprawiedliwości społecznej;

w krajach wysokorozwiniętych w długim okresie w momencie nasycenia przemysłem rosną udziały wynagrodzeń za płacę; renta ma minimalny udział;

analiza długookresowa daje także wiele innych informacji;

• suma wydatków konsumpcyjnych, inwestycyjnych i rządowych na zakup dóbr i usług finalnych; daje nam to informacje o sposobie wykorzystania PKB; zmiany struktury wydatków pokazują różnice w sposobie ich wykorzystania;

Nasiłowski twierdzi, że pokazuje to ostateczny udział wydatków na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne;

Wydatki rządowe pokazują zmianę interwencji państwa w poszczególne dziedziny oraz mogą wpływać na poprawę dobrobytu (pomoc socjalna).

Każdy sposób liczenia PKB zahacza o problem cen bieżących i stałych, produktu realnego i nominalnego (dochody i wydatki).

Wykorzystanie PKB jako miar wzrostu dobrobytu.

PKB może być wykorzystywany jako miara dobrobytu, poziomu i zmian poziomu życia; musimy liczyć PKB i stopę wzrostu PKB na jednego mieszkańca; trzeba także analizować zmiany sposobu podziału PKB w społeczeństwie;

• kształtowanie się różnic między grupami o najniższych a najwyższych dochodach; aby mówić o dobrobycie i poprawie poziomu życia, różnica ta musi się zmniejszać;

• zmiany (na + lub na -) udziału grup o najniższych dochodach w ogóle społeczeństwa; nawet, gdy dochody ulegają spłaszczeniu (zrównaniu), a przyrasta liczba ludności, to nie można mówić o dobrobycie;

• jaka część PKB wykorzystywana jest przez grupy wysokodochodowe, a jaka przez niskodochodowe; jeśli rośnie liczebność grup niskodochodowych i zmniejsza się ich dochód to oznacza to, iż społeczeństwo ubożeje;

• struktura wydatków grup i relacja zmian cen;

grupy niskodochodowe kupują inne produkty niż wysokodochodowe; jeżeli szybciej rosną rosną ceny dóbr dominujących w wydatkach grup niskodochodowych, to realnie zmienia się siła nabywcza - poziom dobrobytu obniża się, sytuacja się pogarsza;

• uczzestniczenie państwa, instytucji społecznych - transfery bezpłatne lub częściowo płatne; poziom tego rodzaju konsumpcji jest elementem kształtowania poprawy poziomu życia grup niskodochodowych.

Obieg okrężny produktu i dochodu w gospodarce.

I - wartość produktów

II - wynagrodzenie za czynniki

III - wydatki gospodarstw domowych

PKB = K + I + G = Popyt globalny, wydatki globalne

Realizowanie PKB wymaga uruchomienia wydatków.

Dochody gospodarstw domowych dzielą się na 3 części: wydatki, podatki i oszczędności.

Kredyty udzielane przedsiębiorstwom wracają na rynek w postaci wydatków inwestycyjnych.

Istotne źródło zakłóceń w wydatkach to udzielane kredyty większe od oszczędności.

Pożyczki rządowe są konsekwencją funkcjonowania w gospodarce budżetu państwa (instytucji odpowiedzialnej za prawidłowe funkcjonowanie państwa).

Deficyt budżetowy to sytuacja, gdy wydatki rządowe przewyższają wpływy z podatków. Gdy deficyt wynosi do 3% (tzw. kontrolowany), to jeszcze nic złego. Aby go pokryć zaciąga się pożyczki rządowe - są one tylko formą uzupełnienia zasobów finansowych, a nie stałym źródłem dochodu.

Gospodarka otwarta.

• handel zagraniczny wpływa na PKB;

• jeśli istnieje różnica między importem i exportem to pula produktów się zmienia; pula produktów będzie miała inną wielkość i strukturę;

• wymiana z zagranicą zmienia PKB, bo kredyty zagraniczne (kapitał) napływają do instytucji finansowych - zasilają wyłącznie rynki finansowe;

• inwestycje bezpośrednie zasilają rynki produktów;

• napływ pieniądza pożyczkowego (akcje przedsiębiorstw, bony, obligacje) zależy od stopy procentowej.

PKB - wielkość o charakterze najbardziej ogólnym;

PNB (Produkt Narodowy Brutto) - uwzględnia konsekwencje funkcjonowania obcego kapitału na terenie danego kraju oraz naszego kapitału w obcych krajach (bierze się pod uwagę różnice).

PNN (Produkt Narodowy Netto) - nowowytworzona wartość pomniejszona o koszt użytkowania kapitału trwałego (amortyzacja); PNN < PNB.

4. Funkcjonowanie budżetu państwa.

Popyt globalny - odzwierciedla sumę wydatków inwestycyjnych, konsumpcyjnych i rządowych.

Wydatki konsumpcyjne jako wielkość globalna; ich suma zależy od:

1. wielkości zasobów majątkowych gospodarstw domowych;

Zasoby majątkowe uzależnione są od wielu czynników, mających charakter ściśle produkcyjny - wynagrodzenie za czynniki produkcji. Poziom wynagrodzenia zależy od produktywności czynników produkcji oraz kształtowania przez politykę gospodarczą i społeczną. Takie działania różnicują poziom dochodów między faktycznie otrzymywanym wynagrodzeniem a produktywnością czynników.

Elementy polityki gospodarczej oddziałują na poziom płac, stopy procentowe, renty. Mogą wprowadzać poważne zakłócenia. Wynagrodzenia mogą odchylać się od realnego PKB.

Atrakcyjność oszczędzania zmienia się wraz ze zmianami stóp procentowych. Im wyższa jest stopa procentowa, tym część przeznaczana na oszczędności będzie większa.

W wyniku polityki gospodarczej wydatki konsumpcyjne uzależnione są od podaży pieniądza.

2. kredytów konsumpcyjnych:

• wiążą się z zakupem trwałych dóbr konsumpcyjnych; udział kredytu konsumpcyjnego w wydatkach uzależniony jest od dochodów indywidualnych (im dochody wyższe tym większy udział kredytów);

• kształtowane są przez politykę pieniężną; atrakcyjność kredytu związana jest bezpośrednio z kosztem kredytu; polityka pieniężna ma duży wpływ na wielkość udzielanych kredytów.

Wydatki inwestycyjne firm jako suma wydatków, są rezultatem mikroekonomicznych decyzji na poziomie przedsiębiorstw i polityki gospodarczej.

Opłacalność każdej inwestycji można określić jako relację między przewidywaną rentownością danego przedsięwzięcia a jego kosztem.

Przy przewidywaniu rentowności i kosztu należy wziąć pod uwagę stopę procentową kredytów inwestycyjnych, stopę procentową oferowaną przez instytucje finansowe od wkładów oszczędnościowych, stopę procentową od zakupowanych papierów wartościowych.

Część wydatków finansowana jest z własnych zasobów, a część z kredytów.

Inwestowanie może dotyczyć przeznaczania funduszy na różne cele, np. zakup akcji, dokonanie lokaty terminowej, itd.

Wydatki inwestycyjne nie mogą być konsekwencją dziwnie rozumianych potrzeb makroekonomicznych.

Można pobudzić działalność inwestycyjną poprzez umożliwianie zewnętrznych źródeł kredytowania (np. banki zagraniczne, międzynarodowe).

Polityka gospodarcza wpływa na kształt wydatków inwestycyjnych i jest niezwykle ważna w samym kalkulowaniu i przewidywaniu rentowności (ceny czynników wytwórczych, ceny oferowanych dóbr, wymiana międzynarodowa).

Wydatki rządowe są konsekwencją wpływów do budżetu państwa oraz polityki budżetowej w odniesieniu do wielkości wydatków i ich struktury.

Polityka budżetowa ma równocześnie do spełnienia różne funkcje, których nie jest w stanie naraz spełnić. Ustala się więc jeden cel, a pozostałe są środkami realizacji tego celu.

Podstawowym celem gospodarki transformowanej jest kształtowanie efektywnej gospodarki i konkurencyjności wymiany długookresowej.

Budżet - zestawienie wpływów i wydatków państwa; polityka budżetowa spełnia różne funkcje:

• fiskalna - zabezpieczenie odpowiednich wpływów, kształtowanie odpowiedniej polityki podatkowej;

• redystrybucyjna - przesuwanie środków pomiędzy różnymi uczestnikami działalności gospodarczej, regionami, grupami dochodowymi; powoduje, że ukształtowane dochody przez struktury wynagrodzeń po przepuszczeniu przez budżet zmieniają się wartościowo, zmienia się także struktura dochodów indywidualnych;

ma wymiar społeczny, ponieważ wszystkie zadania, które budżet wykonuje, służą zapewnieniu sprawiedliwego podziału dochodów i świadczeń podnoszących poziom życia;

• stymulacyjna - oddziaływanie za pomocą budżetu na zachowania producentów gospodarczych;

• stabilizacyjna - zależy od charakteru dolegliwości systemów gospodarczych; oddziaływanie na łagodzenie koniunkturalnych wahań (pobudzanie przy spadku oraz wyciszanie przy wzroście); jej celem jest zrównoważony rozwój, stabilna stopa wzrostu;

ma za zadanie oddziaływanie na strukturę zasobów;

• aktywna polityka budżetowa - bezpośrednim zadaniem jest oddziaływanie na zmiany dochodów podmiotów, zmiany wielkości i struktury budżetu; stosuje się ją, gdy można przewidzieć konsekwencje działań oraz dokładnie wpasować wprowadzenie środka w ciąg zdarzeń, które po nim wystąpią;

• pasywna polityka budżetowa - ukształtowanie gotowych mechanizmów, które w sposób samoczynny będą uruchamiały się i stabilizowały gospodarkę; w jej ramach wykorzystuje się: podatki dochodowe (bezpośrednie) i pośrednie, różne świadczenia społeczne, zasiłki dla bezrobotnych, programy pomocy;

obejmuje całą konstrukcję kształtowania wpływów do budżetu;

podatek progresywny (dochodowy) - stabilizuje wpływy i wydatki budżetowe; polega na tym, że im wyższy poziom dochodu, tym wyższa stopa podatkowa;

wszystkie te narzędzia nie są w stanie stabilizować stopy wzrostu w długim okresie; nie zmieniają wielkości globalnego popytu, tylko jego strukturę, kształtują rozwój niektórych gałęzi.

rodzaje podatków:

• kryterium przedmiotu opodatkowania: bezpośrednie (dochodowe), pośrednie (konsumpcyjne: vat, akcyza), majątkowe (od własności);

• kryterium charakteru: bezpośrednie i pośrednie.

Wydatki z budżetu są narzędziem luźno związanym z wpływami do budżetu, gdyż nie są sobie równe.

Deficyt - niedobór (ujemne saldo) środków w budżecie; często jest konsekwencją świadomych decyzji; ważne jest to, z czego się go finansuje, gdzie państwo zaciąga dług na pokrycie deficytu;

Sposoby finansowania deficytu:

• z podatków - podnoszenie podatków pośrednich;

• pożyczki u społeczeństwa - wiążą się z przejmowaniem części dochodów ludności do budżetu poprzez: sprzedaż obligacji państwowych, bonów skarbowych; związane są z przesuwaniem korzyści z pożyczek do grup wysokodochodowych - nabywców obligacji i bonów;

nie zmienia się wielkość PKB, tylko zmienia się struktura dochodów, popytu;

• sprzedaż majątku państwowego - prywatyzacja;

• dodatkowa emisja pieniądza - związana jest ze sprzedażą dodatkowej puli bonów, obligacji dla instytucji finansowych i ubezpieczeniowych; Bank Centralny rozprowadza dodatkową pulę papierów wartościowych (obligacje i bony), dlatego zwiększa podaż pieniądza - czynnik powstawania, podtrzymywania, podwyższania inflacji;

• pożyczki zagraniczne.

Podstawowym dylematem polityki budżetowej jest zachowanie odpowiednich proporcji między doraźnymi celami a długookresowymi; w budżecie powinno być wyraźnie rozdzielone wydatkowanie bieżące a inwestycyjne (przeznaczanie środków na tworzenie bazy dla rozwoju gospodarczego).

5. Funkcjonowanie systemu finansowego gospodarki.

System finansowy składa się z trzech grup instytucji:

1. Bank Centralny;

2. banki komercyjne;

3. inne instytucje.

Bank Centralny - w Polsce jego funkcję pełni NBP (a np. w Anglii - Bank Anglii); nadrzędna instytucja w systemie finansowym; pełni zasadniczo dwie funkcje:

• bank banków - nadzoruje, kontroluje, reguluje funkcjonowanie banków komercyjnych, odpowiada za przygotowaną regulację prawną; przygotowanie odpowiedniej sieci, by banki miały przejrzyste przepisy, zasady działania; odpowiada za sprawne funkcjonowanie całego systemu finansowego;

• bank państwa - instytucja prowadząca niektóre sfery funkcjonowania państwa, np.:

• emitent pieniądza;

• prowadzenie budżetu państwa (odpowiada za sprawne funkcjonowanie budżetu, finansowanie deficytu).

Banki komercyjne - dowolna forma własności, duży zakres swobody działania; firmy efektywne - nastawione są na realizowanie nadwyżki ekonomicznej, funkcji celu; obszarem działalności jest pośrednictwo finansowe - usługi finansowe pozwalające na osiągnięcie nadwyżek ekonomicznych.

Aby zarabiać efektywnie i być pośrednikiem, musi kreować pieniądz (dotyczy to pieniądza bezgotówkowego).

Podstawowymi obszarami działalności są:

• wkłady;

• kredyty;

• papiery wartościowe państwa i firm.

Banki komercyjne odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu podaży pieniądza.

Inne instytucje (ubezpieczeniowe i pożyczkowe) zachowują się podobnie jak banki komercyjne, dysponując określonym pieniądzem (od państwa lub z działalności, w zależności od zakresu formy działalności).

Ich rola jest konsekwencją tego, jak układa się ich forma własności, źródeł zasilania, atmosfery społecznej, tradycji, zaufania i poczucia bezpieczeństwa, polityki państwa, która określa zakres obowiązków.

Żadna z tych instytucji (Bank Centralny, banki komercyjne, inne instytucje finansowe) nie jest w stanie istnieć samodzielnie.

Istota podaży pieniądza:

1. suma bieżącej podaży pieniądza i wkładów terminowych:

• bilon i banknoty w sektorze pozabankowym; masa pieniądza gotówkowego;

• sumy wkładów a'vista;

• kredyty;

wkłady terminowe - lokaty, rezerwy gotówki, wpłaty;

2. iloczyn bazy monetarnej i mnożnika kreacji pieniądza;

zwraca uwagę na inny aspekt podaży pieniądza; iloczyn ten nie jest do określenia przed czasem; jest to formuła otwarta, pokazuje, że jest niemożliwe precyzyjne określenie podaży w danym roku, miesiącu, tygodniu;

uświadamia niemożność sprecyzowania ilości podaży pieniądza oraz zabezpieczenia, by tyle wynosiła;

nasuwa się pytanie: „Czy Bank Centralny dysponuje odpowiednimi narzędziami, aby utrzymać właściwą ilość pieniądza, gdy banki komercyjne nie mają ku temu wewnętrznych motywów?”.

Narzędzia Banku Centralnego (BC) w kontroli podaży pieniądza: (funkcje Banku Centralnego)

1. Kontroler podaży:

• stopa rezerw obowiązkowych - wielkość określająca, jaką część zgromadzonych zasobów banki komercyjne muszą przetrzymywać w postaci gotówki (rezerwy);

• stopa dyskontowa - cena kredytu udzielanego bankowi komercyjnemu przez BC;

są to pożyczki na normalne funkcjonowanie banku; wielkość stopy dyskontowej może zachęcać lub zniechęcać do zaciągania kredytów przez banki komercyjne w BC;

• operacje otwartego rynku - sprzedaż i skup państwowych papierów wartościowych (obligacje, bony); wykorzystywane jest to w różnych funkcjach Banku Centralnego; operacje otwartego rynku powodują zmiany bazy monetarnej, zmiany ilości pieniądza u ludzi i w bankach; podaż pieniądza zmniejszy się o większą wartość niż wartość sprzedanych obligacji (o kwotę zakupu i potencjalny nie udzielony kredyt);

niektóre banki komercyjne mogą rozprowadzać obligacje (tylko niektóre), pieniądze zebrane w taki sposób mogą wykorzystywać jako bazę do własnej działalności kredytowej krótkookresowej by zarobić; dlatego Bank Centralny ogranicza przywilej sprzedaży obligacji tylko do kilku banków komercyjnych, by nie wykorzystywały one tych środków na własne cele.

2. Kredytodawca ostatniej instancji:

możliwość udzielania przez BC wsparcia bankom komercyjnym, które popadają w kłopoty.

3. Finansowanie deficytu:

• rozprowadzanie państwowych papierów wartościowych - zaciąganie pożyczki u nabywców; ta część sprzedaży jest po to, by dokonać wypłat z budżetu; nie zmienia to podaży pieniądza, zmienia jedynie rozłożenie pieniądza między różne grupy społeczne;

• BC dokonuje dodatkowych emisji pieniądza, staje się nabywcą tych obligacji; obligacje leżą w BC, BC dodrukowuje banknotów i dokonuje wypłat z budżetu za obligacje; rośnie baza monetarna i mnożnik kreacji (podaż wzrośnie o więcej niż suma wyemitowanych pieniędzy); podaż wymknie się spod kontroli, bo jest wynikiem iloczynu obu wartości (baza i mnożnik); pojawiają się oddziaływania inflacyjne.

4. Zarządzanie długiem państwa:

dług pojawia się w wyniku systematycznego rozprowadzania obligacji, tworzy i powiększa sytuację deficytu; jest konsekwencją oprocentowania obligacji;

zarządzanie oznacza działanie na rynku obligacji, kształtowania warunków sprzedaży, stóp procentowych, terminów, naliczania; bierze się z konieczności bardzo precyzyjnej kontroli, planowania, organizowania całego rynku obligacji; służy to zabezpieczeniu interesów państwa wobec społeczeństwa;

pieniądze na pokrycie długu pochodzą z jeszcze dodatkowych emisji obligacji.

Sprawne funkcjonowanie systemu finansowego wiąże się z rynkiem obligacji.

Operacje otwartego rynku w systemie finansowego deficytu mają inne konsekwencje niż przy zwiększeniu podaży pieniądza.

6. Polityka pieniężna w procesach dostosowawczych w okresie transformacji.

Koncepcja Keynes'a.

1. Lata 50-te i 60-te.

Popytowe oddziaływanie państwa na gospodarkę, uzależnienie wielkości PKB od wydatków lub tempa ich wzrostu (popytu).

Wydatki rządowe symulatorem, sposobem wyhamowania wzrostu PKB - ingerencja państwa w gospodarkę.

Państwo może ingerować:

• na poziom stóp %;

• na poziom kursów walutowych;

• na odpowiednio ukształtowaną politykę budżetową; zwiększanie wydatków w okresie recesji, a zmniejszanie dla ograniczenia tempa wzrostu;

wysokość kursu walutowego zachęca lub zniechęca do wymiany z zagranicą;

• świadczenia socjalne - podnoszenie wydatków, uspokajanie społeczeństwa, powstrzymywanie działań zwiększających nieufność w społeczeństwie.

2. Początek lat 70-tych.

Pojawiają się nowe zjawiska - wysoka inflacja (dwucyfrowa), bezrobocie, zahamowanie inwestycji, wygaszona koniunktura, recesja gospodarcza.

Koncepcje działań: na planie pierwszym walka z inflacją, ponieważ to ona jest zjawiskiem pierwotnym, wywołującym inne problemy (liberalizm, monetaryzm);

Monetaryzm:

• zmniejszenie stopy inflacji przez kontrolę podaży pieniądza, Bank Centralny odpowiada za politykę pieniężną;

• restrykcyjna polityka monetarna - bezdyskusyjne zmniejszanie podaży pieniądza; zapewnienie odpowiednio wysokiego stopnia stóp % - wyhamowuje ekspansję kredyt, likwidowanie deficytu budżetowego, kurs na obniżanie wydatków z budżetu;

Koncepcja propodażowa - próba pogodzenia keynesistów z monetarystami: dla zapewnienia normalnego funkcjonowania państwa, niezbędne jest oddziaływanie państwa na rzecz zwiększenia wydajności, oszczędności i inwestowania.

Nie pieniądz, nie wydatki, ale działania dla poprawy funkcjonowania rozwiązują problemy.

Problemem jest brak wydajności; brak relacji między pozycją efektywności a pozycją wynagradzania czynników produkcji:

• zachęcania przedsiębiorstw do inwestowania (ograniczanie podatków, ulgi, zwolnienia, kredyty, ułatwienie przekształcania oszczędności w inwestycje);

• kluczem do sukcesu jest ułatwienie dostępu do oszczędności i inwestycji; rola państwa sprowadza się do ułatwienie dostępu do oszczędności i inwestycji.

Filozofia monetarystyczna doprowadziła do recesji gospodarczej, a filozofia propodażowa przyniosła zaskakujące efekty - zmniejszenie wpływów do budżetu, problemy stabilności kursu walutowego, nie nastąpiło ożywienie gospodarcze.

Polityka pieniężna - bieżące dostosowywanie podaży pieniądza do poziomu aktywności gospodarczej.

Narzędzia nie są skuteczne z punktu widzenia równowagi pieniądza z poziomem podaży towarów.

3. Lata 70-te i 80-te.

W tym okresie polityka pieniężna nie przyniosła praktycznie żadnych zmian.

4. Obecnie (lata 90-te aż do teraz) próbuje się łączyć politykę podażową, keynes'a i monetarystów.

Stopa procentowa - informuje o intencjach rządu, jest bodźcem, który zachęca lub zniechęca do określonych działań w ramach oszczędności i inwestowania. Wzrost stopy procentowej nie daje gwarancji odpowiedniej zmiany liczby kredytów: spore zróżnicowanie wielu sektorów i ich reakcje mogą być różne - duże firmy biorą niewiele kredytów (specyficzna struktura własności, źródła finansowania, są inwestycje „być lub nie być” i przedsiębiorstwa nie rezygnują z nich, charakter danej produkcji - jeżeli wyższa stopa % może być przerzucona na koszty, czyli na cenę, to nie stanowi ona problemu; niemożliwość przewidzenia zmian stóp procentowych; kalkulowanie rentowności inwestycji w odniesieniu do reszty innych inwestycji i stopy inflacji; zewnętrzne źródła zasilania (pożyczki).

Kurs walutowy - stabilizowanie ma wpływ na kształtowanie cen w eksporcie i imporcie, a także ceny w kraju.

Związek poziomu kursu z cenami jest dość luźny, bo na poziom cen krajowych wpływa wiele innych czynników, tym bardziej na ceny importowe i eksportowe. Wahania kursu są konsekwencją nieprzewidywalnych złożonych czynników koniunkturalnych na innych rynkach, konkurencyjność, polityka rządu, kursy innych walut powodują wahania.

Polityka restrykcyjna - ograniczanie podaży pieniądza.]

Polityka ekspansywna - zwiększanie podaży pieniądza w momencie wygasania.

Koniunktury - zwiększenie bezrobocia, stóp procentowych, dla pobudzenia koniunktury.

Jeżeli inflacja i duża koniunktura, to restrykcyjna polityka, ale spada produkcja, zatrudnienie, inwestycje.

Oba te elementy dominują w polityce transformacji Polski.

Kiedy polityka ekspansywna powoduje inflację? Podstawą powodzenia w długim okresię jest kontrola absolutna poziomu deficytu i długu publicznego.

Wewnętrzne problemy gospodarcze Polski w okresie transformacji.

MFW i BŚ precyzyjnie przygotował założenia programu dostosowawczego (głównie polityka pieniężna i budżetowa).

Przede wszystkim - zdrowe relacje i poziomy cen adekwatne do rzeczywistego produktu, cen światowych; (te odpowiednie poziomy są podstawą do znalezienia się na konkretnym rynku międzynarodowym);

• program ortodoksyjny - najbardziej restrykcyjny, wiąże się z dominacją koncepcji monetarystycznych; zachowanie równowagi wymaga pilnego kontrolowania poziomu popytu wewnętrznego; jeżeli jest nierównowaga, to mamy zbyt wysoki poziom dochodów w kraju, za duże wydatki wewnętrzne; należy obniżyć płace realne i zachęcić do oszczędzania przez zwiększenie stóp procentowych;

oddziaływanie Banku Centralnego powinno ograniczyć poziom kredytów w bankach komercyjnych i wydatki budżetowe;

• program działania

to co jest dobre w krajach wysokorozwiniętych nie może mieć miejsca w krajach rozwijających się; odrzucenie zależności między poziomem popytu wewnętrznego a sytuacją stabilną na rynku światowym;

program ortodoksyjny jest zły - kraje słabo rozwinięte nie mają szans na rynkach konkurencyjnych zajmować takiej samej pozycji co kraje rozwinięte (przepaść technologiczna, mniejszy kapitał, słaba marka, zarządzanie); oferta produkcyjna jest daleko niższa elastycznie niż państw wysokorozwiniętych; wąska specjalizacja eksportu jest hamulcem stopnia rozwoju; nieporównywalnie słabszy mechanizm rynkowy w zakresie poziomu i relacji płac w krajach słabo rozwiniętych;

powstawanie dysproporcji nie wynika z nadmiernej podaży, ale jest konsekwencją umiejętnej współpracy dużych przedsiębiorstw i mniejszych;

ograniczenie importu jest samobójstwem dla gospodarki - nie ma szansy rozwoju;

program ortodoksyjny przynosi określone konsekwencje: zahamowanie wzrostu produkcji i inwestycji, a nawet zmniejszenie tych wielkości;

wyższe stopy procentowe podnoszą ceny i nakręcają inflację, stają się kosztem produkcji, rosną płace (wynagrodzenia);

społeczeństwo odczuwa to, jako znaczne długotrwałe pogorszenie warunków socjalnych (ograniczenie wydatków budżetowych, obniżenie płac realnych);

wspieranie eksportu rolnego niszczy wewnętrzny rynek żywności, powoduje zbędne szkody w środowisku, wywołuje dualizm rolnictwa i duże odpływy dochodów za granicę; obniża to poziom życia, powoduje zachwianie proporcji wewnętrznych i zerwanie więzi między sektorem rolniczym a pozarolniczym.

Inflacja nie obniża się, inwestycje zahamowywano; liberalizacja handlu doprowadziła do przerzucenia ciężaru na społeczeństwo;

• rozwiązania alternatywne

programy dostosowawcze, opracowywane każdorazowo wobec różnych grup w kraju;

równowaga bilansu płatniczego - ograniczanie importu, zwiększanie eksportu;

by zmniejszyć import - ograniczenie popytu wewnętrznego - zmniejszenie deficytu:

1. kontrola podaży pieniądza, płac:

• zmniejszanie deficytu - zwiększenie skuteczności systemu fiskalnego, poszerzenie podstawy opodatkowania;

• zmniejszanie wydatków - ograniczenia płac w sektorze publicznym i państwowym, ograniczenia świadczeń, wydatków inwestycyjnych;

2. kontrola podaży pieniądza:

kontrola i ograniczanie kredytów, które udzielane są przez banki i instytucje finansowe państwu i sektorowi publicznemu;

3. kontrola płac:

ograniczanie i kontrolowanie wysokości płac w sektorze publicznym i prywatnym.

Równoważenie bilansu - liberalizacja handlu, znoszenie ceł, otwarcie gospodarki; wszystko to jest zasadne, ale z ostrożnością, by chronić produkcję i rynki krajowe, wielkość wpływów do budżetu oraz ograniczać napływ obcych towarów.

Wnioski:

1. cała ta polityka dostosowawcza oddziałuje korzystnie na bilans płatniczy, gdyż obniżył się import;

2. inflacji nie zlikwidowano do minimum, ale została znacznie zmniejszona, poddana kontroli;

3. kraje słabo rozwinięte w tych programach nie mogą dostosowywać działań do koncepcji monetarystycznej; inflacja z powodu wzrostu kosztu negatywnie oddziałuje na program w zakresie wzrostu poziomu cen, technologii, poziomu gospodarczego;

4. spadły dochody realne wszystkich grup;

5. recesja, trwały charakter konfliktów społecznych - brak zmian strukturalnych.

7. Inflacja.

• Towar.

• Kruszec - pieniądz pełnowartościowy.

• Spadek jednostkowej ceny złota w wyniku dużej ilości kruszcu; wzrósł poziom cen.

• Pieniądz kreowany przez banki - kruszec jako pieniądz światowy do wyrównywania bilansu handlowego do I wojny światowej; w obrotach krajowych obowiązywał pieniądz papierowy - reprezentant pieniądza.

Pieniądze kreowane przez banki komercyjne są efektem dążenia do osiągnięcia nadwyżki finansowej.

W okresie międzywojennym wzrosła akcja kredytów konsumpcyjnych.

Inflacja pojawiła się w związku z działaniami wojennymi I wojny światoej. Szybko ograniczano podaż surowców, rosły ceny.

W latach 70-tych gwałtownie wzrosły ceny ropy naftowej. Wzrost cen miał charakter stały. Spowodowało to, że kraje rozwijające się musiały przyjąć nową politykę w obliczu rosnących kosztów produkcji, energii; musiały wprowadzać większą ilość pieniędzy na rynek. Pojawiły się koncepcje monetarystyczne: tendencje inflacyjne rezultatem nadmiernej ilości pieniądza; środkiem zaradczym, który wprowadzano, to stopy procentowe, które miały powstrzymywać od kreowania nowego pieniądza. Spowodowało to wzrost kosztów produkcji. Rosły ceny artykułów przemysłowych, konsumpcyjnych.

Wystąpiły dość sprzeczne oczekiwania:

1. stopy procentowe - narzędzie polityki pieniężnej;

2. stopy procentowe - element kosztu utrzymania produkcji.

Takie rozdwojenie celowości stopy procentowej przyniosło daleko idące konsekwencje.

Niedoskonała konkurencja spowodowała przerzucenie kosztów na konsumentów, przy wykorzystaniu różnic segmentów, różnicowania cen. Duże przedsiębiorstwa oligopolistyczne potrafią gromadzić zapasy, obniżać koszty, co rodzi zapotrzebowanie na kredyty.

Tak więc za utrwalenie zjawiska inflacji winę ponoszą producenci ropy naftowej i koncepcje monetarystów (stopa procentowa narzędziem kontroli podaży pieniądza).

Z drugiej strony w dużym stopniu inflacja od końca lat 60-tych jest wywoływana przez dość stałe deficyty budżetowe powodujące emisję pieniądza. Taka inflacja ma inny charakter. Dodatkowa emisja >>>

19

„Makroekonomia - wykłady. II semestr.”

Przedsiębiorstwa

Gospodarstwa

domowe

Budżet

państwa

Instytucje

finansowe

I

II

III

Produkty

Wydatki na produkty

Wydatki

inwestycyjne

Kredyty

Wynagrodzenie za usługę czynników produkcji

(płaca, zysk, procent, renta)

Pożyczki

rządowe

Podatki

Oszczędności

Czynniki produkcji

(praca, kapitał, rzeczowe, finansowe, ziemia)

Wydatki

rządowe

---